Əvəz Zeynallı ilə “Qaynar Qazan”da Kərəm Məmmədov : “Çox varlı təbəqə və çox yoxsul üçün Vətən anlayışı yoxdur!” -III hissə

Əmir Teymurun sifət cizgiləri bugünkü Azərbaycan türkü ilə yüzdə-yüz eynidir

“Qaynar Qazan”da tarix üzrə fəlsəfə doktoru, BDU-nun Arxeologiya və Etnoqrafiya kafedrasının dosenti Kərəm Məmmədov Hətəmoğludur. Oxucu-tamaşaçıların istəyi ilə bu dəfə onunla Azərbaycan tarixinin qaranlıq pərdələrinin arxasında baş verənlərdən danışdıq. Sıradışı bir müsahibə alındı. Tarixin oturuşmuş ehkamlarına qarşı gəlmək asan deyil. Hələ mövzu Azərbaycan tarixi olunca vəziyyət büsbütün dəyişir. Dünən başımızın üstündə olanlar bu gün ayaqlarımızın altındadır.

Hələ tələbə olmağa hazırlanarkən, tarixi imtahanımızın son günlərində Nəsir Ağayev qəfil bir sual verdi mənə: “De görüm, Azərbaycan harada başlayır, harada qurtarır?” Konkret şəkildə dedim: “Bilmirəm.” Nəsir bəy bildi ki, müzakirə olunan versiyaların çoxluğundan demədim cavabı, çünki o dövrün qəribə mühiti vardı. Hərənin bir Azərbaycanı vardı. Hərə Azərbaycanı bir yerdən başladıb bir yerdə sonlandırırdı. Amma yadındadı ki, Nəsir bəy də Azərbaycanı Dəmirqapı Dərbənddən başlatmışdı. Sonu isə Həmədanda qurtarmışdı deyəsən.

İndi Kərəm müəllimlə o məsələ ətrafında dartışdıq. İlk dəfə idi ki, nə istədiyini bilən bir tarixçi ilə tarixi Azərbaycan torpaqlarının sərhədlərini – Azərbaycanın harada başlayıb harada qurtardığını müzakirə masasına yatırmışdıq və mənə çox maraqlı idi.

Bəli, bizim işin özündə tanımadığımız, xırda-para problemlərinin əlində əsir-yesir qalan Azərbaycanımız, erməninin, gürcünün əlində yeyilib işğal olunan Azərbaycanımız, harın məmurların doymayan gözlərinin dərinliklərində itib-batan Azərbaycanımız əslində, çox böyükdür. Bir zamanlar şimalda Dəmirqapı Dərbənddən cənubda Hind okeanına, qərbdə Ərzurum dolayları ilə Qars arasındakı Qara Dərbənddən şərqdə Qəndəhara qədər uzanan nəhəng ərazilərə hakim olmuşuq. Bu torpaqların verdiyi qüdrət bizi Tanrılara qədər ucaldıb. Okeana çıxışımız olub… Dənizlərə hakim olmuşuq…

Kərəm Məmmədovla evində söhbətləşdik. İndi balacalaşmışıq – hamımız qohumuq. Təbii ki, axtarıb hələ qohum da çıxdıq. Bu balaca evdə ilk dəfə Azərbaycan tarixinin 12 dövlətinin bayraqlarını toplayıb Kərəm müəllim. Qədimdən günümüzə. Yadımdadır, Türkiyədə də 16 bayraqlı Türk dövlətlərindən söhbət gedir. Türkiyənin prezidentinin emblemi də 16 ulduzdan ibarətdir. Amma o ulduzların içində Azərbaycanda qurulan dövlətlərdən biri də yoxdur. Kərəm müəllimin gərgin əməyinin nəticəsi olaraq 12 Azərbaycan bayrağını görmək, elə Türkiyənin özünün bildiyi 16 dövlət qədər əzizdir mənə və nə mutlu ki, 28 bayrağı olan bir millətin övladıyam.

“Qaynar Qazan”da bir saat yarım söhbətləşdik. Heç yorulmadıq. Söz sözü, tarix tarixi elə çəkib apardı ki, bir də baxdıq zaman ötüb keçdi. İndi bu dəyərli söhbəti Oxucu-tamaşaçılarımızın ixtiyarına buraxırıq. Əsl qiyməti onlar verəcəklər. Tariximizin isə mənhus və kədərli səhifələri bununla bitmir. Biz hələ tariximizi yenəcə vərəqləməyə başlamışıq…

Əvəz Zeynallı

I hissəni bu linkdən oxuya bilərsiniz: https://www.xural.com/?p=30415 ““QaynarQazan”da Kərəm Məmmədov: “Dəmirqapı Dərbənddən Hind okeanına Böyük Azərbaycan!””

II hissəni bu linkdən oxuya bilərsiniz: https://www.xural.com/?p=30499 ““QaynarQazan”da Kərəm Məmmədov: “Şah Abbas Osmanlı Sultanına “konfederasiya” çağırışı etmişdi””

III – Sonuncu hissə

 kerem5

Dövləti olan bir millət tayfa, qəbilə qohumluğundan danışa bilməz

 

– Elvin Cavadzadə daha bir sual verir: Tarixi oxuyanda gah gürcülərə düşmən olurduq, gah ruslara, gah da digərlərinə… Kərəm müəllim necə düşünür, tarixi hadisələrə görə, millətlərə, xüsusən də onların yeni nəsillərinə nifrət etməliyikmi? Bu yoldan çıxsaq, ermənilərə düşmən olaraq bütünlükdə nifrət etməliyikmi? Bəs əksinə, onların bizə qarşı normal olan qismi ilə münasibətlər maraqlarımıza daha çox cavab verirmi?

– Bu gün bizim Tanrının bizə qismət etdiyi müstəqil dövlətimiz var. Dövləti olan millətlərin dostu-düşməni olmaz, milli maraqları olar. Bizim milli maraqlarımıza, hər hansı xalq və ya millət cavab verirsə, məmnuniyyətlə dost olaq. İngiltərə niyə imperiya oldu?

– Öncə maraqlarımız?..

– Bəli. Çox primitiv bir misal çəkək. İngilislərlə almanlar nə cür xalqlardır? Qardaş xalqdırlar. Faktiki ingilis dili alman dilindən törəyib, bu gün də dünya linqvistikasında ingilis dili də alman dil qrupuna daxil edilib. Düzdürmü?

– Bəli.

– Amma iki dünya müharibəsində bir-birini qıran kim oldu? İngiltərə ilə Almaniya. Bilirsinizmi, tayfa, qəbilə kimi ifadələr artıq tarixin zibilliyində qalıb. Dövləti olan bir millət tayfa, qəbilə qohumluğundan danışa bilməz. Hitler də o vaxt belə bir səhv buraxdı. Dünkerxdə ingilis qoşunları ilə fransız qoşunlarını sıxışdırmışdılar. Hərbi Hava Qüvvələrinin komandanı deyir ki, “Fürer, icazə ver, onları bombalayaq. İngilislər gəmi ilə gedə bilərlər”. Deyir, “şərait yaradın, getsinlər. Onlar bizim babalarımızın törəməsidirlər”.  Sonradan onların “babasının törəmələri” bumeranq kimi qayıtdılar Hitlerin üstünə, Almaniyanı nə günə qoydular? Bu gün mənim millətimin milli maraqları nəyi tələb edirsə, o maraqlara hansı millət cavab verirsə, həmin millət mənim dostumdur. Böyük Azərbaycan yolunda mənim qarşıma doğma qardaşım da çıxsa, tapdalayıb keçməliyəm.

Tarixçilər niyə susurlar?

kerem4

– Sərdar Əlibəyli soruşur ki, 20 ildən artıqdır ki, Azərbaycanın hamının gözləri önündə cərəyan edən ən yeni tarixi rəsmi təbliğat və media tərəfindən kobudcasına saxtalaşdırılır, təhrif olunur, tarixi şəxsiyyətlərin adları üzərinə ya kölgə salınır, ya da tamamilə unutdurmağa çalışılır. Bu hal eyni zamanda Cümhuriyyət dönəminə də aiddir. Tarixçilər niyə susurlar?

– Sərdar bəyin özü media nümayəndəsidir, yoxsa?..

– Media nümayəndəsidir. Daşqın Ağalarlı da oxşar sual verib.

– Daşqın bəy də media nümayəndəsidir?

– Bir vaxtlar – Cəbhə hakimiyyəti dönəmində vəzifə tutan adamlardan biridir.

– Hər ikisi media nümayəndəsidir?

– Bəli, demək olar.

– O zaman nədən mediadan şikayət edirlərsə, bunu özləri işıqlandırsınlar. Bəzən antropologiya elmini tədris edəndə mən bunu deyirəm, bir “rəng korluğu” deyilən bir xəstəlik var. Xəstəlik də demək olmaz, çünki bu, qazanılan bir şeydir. Rəng seçməmək xüsusiyyətilə bağlıdır. Nədənsə, bir də görürsən ki, Rəsulzadə ilə Nəriman Nərimanovu müqayisə edirlər. Mən indiyə kimi, bir gürcü görmədim ki, Orexaraşvili ilə Neojordanyanı müqayisə eləsinlər, birinə yaxşı, digərinə də pis desinlər. Deyəcəklər ki, ikisi də gürcü xalqının yetirməsidir, ikisi də ziyalıdır. Və yaxud da bizə qonşu edilən ermənilərin heç Myasnikyanla Nijdenin müqayisəsini görmüsünüzmü? Mən eşitməmişəm. Amma müqayisə etmək bizim qanımızdadır. Cümhuriyyət haqqında danışılırsa, o zaman hamının haqqı verilməlidir – Yadigarovun da, Həbib bəy Səlimovun da, Fətəli xan Xoyskinin də, Nəsib bəy Nəsibbəylinin də, Topçubaşovun da, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin də… Bunu ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin adı ilə bağlamaq düzgün deyil. Bu, millətin tarixidir.

– Cümhuriyyətlə bağlı Araz Behbudov soruşur ki, “Niyə Cümhuriyyətçilərə, əsasən də Rəsulzadəyə olan basqılar, qarayaxmalar var?”

– Kim deyir ki, Rəsulzadəyə qarayaxmalar var?

– İndiki zamanda Rəsulzadyə və Cümhuriyyət dönəminin adamlarına müəyyən təzyiqlərin olduğu fikri hakimdir.

parlament

– Əgər təzyiq varsa, onda nə üçün bu gün ən böyük prospekt Fətəli xan Xoyskinin adını daşıyır?

– Məsələn, M.Ə.Rəsulzadənin abidəsinin qoyulmaması, Gəncədə büstünə torba salınması məsələsi… Yəqin bu hadisələrdə müəyyən fikir formlaşdırmaqda öz təsirini göstərir. Yoxsa, hakimiyyətin siyasətində belə şeylər yoxdur?

– Bunu ayrı-ayrı fərdlər edir, onların da atdığı addımı bütün millətin adına yazmaq düzgün deyil axı… Axı, millətin içində bir Rəsulzadə sevgisi var.

– Var. Millətin içində var.

– Onda bu fikri bütün millətə şamil etmək olmaz axı. Medianın da vəzifəsi odur ki, belə məsələləri işıqlandırsın, ona aydınlıq gətirsin.

– Media belə mövzuları həmişə işıqlandırır.

– Hər halda Rəsulzadənin keçdiyi tarixi həyat yolu dünənki hadisədir, qədim deyil ki… Onlar belə əziyyət çəkmirlər ki, bir fikri söyləmək üçün 10 mənbəyə müraciət etsinlər. Rəsulzadənin həyatı göz qabağındadır.

 

Qaçaq Nəbiyə, Qatır Məmmədə qəhrəman demək olarmı?

Qaçaq_Nəbi

Qaçaq Nəbi

– Hətta sizdən maraqlı suallar soruşanlar var. İsmayıl Məmmədov deyir: “Qaçaq Nəbi haqqında bilgi almaq istəyirəm. Kitablarda verilən məlumatlar qənaətbəxş deyil. 80-ci ilin ortalarında bir qoca nənə onun haqqında tamam fərqli şeylər danışırdı. 112 yaşında da rəhmətə getdi. Nənənin dediyinə inansaq, Qaçaq Nəbi heç də təqdim olunduğu kimi qəhrəman olmayıb. Ümumiyyətlə, Qaçaq Nəbinin, Qatır Məmmədin qəhrəmanlıqları ilə bağlı bir fikriniz varmı? Baxmayaraq ki, bu, sizin sahəniz deyil.

– Sahəm olmağına, sahəm deyil. Ancaq bilirsinizmi o dövrdə məsələ necə idi? Çar Rusiyasının işğalı zamanı bir var idi keçmiş bəylərin nəsilləri mübarizə aparırdılar ki, ruslar Azərbaycanda möhkəmlənməsinlər. Bir də vardı sinfi mübarizə aparanlar. Sinfi mübarizə istənilən etnosun – bunun fərqi yoxdur, bu, Azərbaycan türkü də ola bilər, moldavan, rumın da ola bilər – hər hansı bir cəmiyyətdə sosial ədalətsizlik varsa, orada sinfi mübarizə qaçılmazdır. Bəs Lenin nədən istifadə elədi? O, Çar Rusiyasına nə ilə təsir edə bildi? Sinfi mübarizə ilə. Çox təəssüf ki, Xalq Cümhuriyyəti o dövrdə o sinfi ziddiyyətləri aradan qaldıra bilmədi. Məsələn, kəndlilərə torpaq verilməsi təmin olunmadı. Daxildə sosial ədalət olmadan milli birlik yaratmaq mümkün deyil. Yəni millət öz milli dövlətində sosial ədalət görmürsə, onun gözü həmişə qıraqda olacaq. İstənilən dövlətin var olması üçün, bu dövlətin ərazisində yaşayan əhalinin minimum 33 faizdən yuxarısı ortabab təbəqə olmalıdır. Nəyə görə? Ortabab təbəqənin ölkəni tərk etməyə heç bir zaman meyli olmur. Yalnız, çox varlı təbəqə və çox yoxsul üçün Vətən anlayışı yoxdur. Varlı təbəqə maliyyə kapitalı hesabına İsveçdə də, Norveçdə də, Finlyandiyada da, Argentinada da, Havay adalarında da yaxşı yaşayacaq, Çox yoxsul üçün də ona görə Vətən anlayışı yoxdur ki, onsuz Vətənində də acından ölür, ondan kənarda da itirəcək heç bir şeyi qalmır. Milləti yaşadan ortabab təbəqədir. Dövləti siyasi cəhətdən var eləyən də ortabab təbəqədir. O təbəqənin həcmi nə qədər çox olsa, bu dövlətin ömrü bir o qədər də uzun olacaq.

qatir m'mm'd

– Kərəm müəllim, bu gün Azərbaycanda o təbəqə varmı?

– Bunu artıq sosioloqlar müəyyənləşdirməlidirlər.

– Vüqar Abbasov yazır: “Tarixdən yalanları çıxarsan, elə bilməyin ki, orada həqiqətlər qalacaq, orada heç nə qalmayacaq” fikrinə münasibətinizi bilmək istəyirəm…

– Əslində, mən biləni bu Vüqar bəyin fikri deyil. Onu vaxtilə bir gürcü tarixçisi yazıb və mənim dostum deyirdi ki, “Erməni tarixindən bütün yalanları çıxarsan, o zaman orada tarixdən başqa hər şey qalacaq” .

– “Biz kimik? Azərbaycanlımı, yoxsa türkmü? Təbii ki, mən türklüyümü bilirəm. Sadəcə Kərəm müəllimin fikrini və bunu əsaslandıracaq mənbələri bilmək istərdim”.

– İnsanın özünü etnik cəhətdən dərk etməsi üçün hər hansı mənbələr lazım deyil.

– Sən özünü türk bilirsənsə, deməli türksən.

– Bəli, bunun mənbəyə nə ehtiyacı var?

– Bir neçə il öncə, Kərəm müəllim mənim oğluma saz bağışlayacağını demişdi. Sazımızı nə vaxt ala bilərik?

– Sualı verən qardaş xaricdə yaşayır.

– Deyəsən, elədir.

– Dolların kəllə-çarxa çıxdığı vaxtda…

– Necə göndərəsiniz?

– Göndərmək də problem deyil. Saz onsuz da yerli valyuta ilə alınacaq. Özü Bakıya nə vaxt gəlsə, yolu düşəndə məmnuniyyətlə verdiyim sözü tutacam. O sazı da düzəltdirmişdim. Borçalının Saraclı kəndində sifariş vermişdim. Onlar da qəşəng bir cürdək saz düzəltmişdilər. O balaca sazda öyrənsin, əmisi ona istənilən vaxt sazı çatdıracaq.

– “Azərbaycan tarixinin təhsil ocaqlarında tədrisi Kərəm müəllimi qane edirmi?” Burada bəzi oxşar suallar da var. Rövşən Çıraq da soruşur ki…

– Rövşən bəy deyəsən mənim tələbəm olub.

 

TQDK-nın nə günahı var?

 kerem3

– Sualları verənlərin əksəriyyəti sizin tələbələrinizdir. Sualı kurikulum tədris proqramı ilə bağlıdır: “Bildiyiniz kimi, tədris proqramı ənənəvi təhsil sisteminə və ənənəvi dərsliklərə əsasən hazırlanır. Test bankı da həmin dərsliklərə əsasən hazırlanıb. Orta məktəblərdə isə, artıq VIII siniflər kurikulum dərsliklərindən istifadə edirlər. 3 ildən sonra kurikulumla təhsil alanlar XI sinfi bitirib, abituriyent kimi ali məktəblərə hazırlaşacaqlar. Sizcə, bu problem öz həllini necə tapmalıdır? Kurikulum üsulu ləğv olunmalıdır, yoxsa qəbul proqramı və test bankının sualları kurikulum üzrə tərtib olunmalıdır?”

– Elə şeylər var ki, məsələn, toplananların yerini dəyişəndə cəm dəyişmir. Yəqin Rövşən bəy də onu nəzərdə tutur ki, hazırda TQDK-da tarix fənni üzrə sədr mənəm və görünür, ona görə bu sualı mənə yönəldib. Kurikulum tədris  sistemini ABŞ-da da qəbul eləməyiblər. Yəni dünyanın aparıcı ölkələrində bu tədris sistemi yoxdur. Tarixə tətbiq edəndə, bilirsinizmi, konsepsiyasızlıq olan bir yerdə nəyi tətbiq edirsən et, onun bir xeyri yoxdur. Təbii ki, bu gün VIII sinfi kurikulumla oxuyan uşaqlar inşallah, XI sinfə çatanda həmin sualları da təzə dərsliklərdən düşəcək. Ənənəvi üsul odur ki, konkret olaraq, bir sual soruşulur, 5 bənddən birində cavab olur. İntəhası, kurikulum da daha çox məntiqi formada – diaqramlara, müxtəlif sxemlərə üstünlük veriləcək. İstənilən halda şagirddən və abituriyentdən bilik tələb olunacaq. Bu gün israr edənlər çoxalıb ki, TQDK ləğv edilməlidir. Sadəcə bu iddida olanların məqsədi mənə aydın deyil ki, onlar nə istəyirlər? Hazırda ən şəffaf orqanlardan biri TQDK-dır. Düzdür, əlavə hazırlığa gedənlər də var. Bunun da günahı TQDK-da deyil ki… Orta məktəblərdə keçirilən dərslərin keyfiyyətilə bağlıdır ki,  şagirdlər ali məktəblərə qəbul olunmaq üçün əlavə repetitor yanına gedirlər. O zaman TQDK-nın nə günahı var? Əgər aynada sən özünü pis görürsənsə, özünü düzəlt, aynanı niyə sındırırsan? TQDK hər il imtahan verən abituriyentlərin topladıqları balları qeyd eləyir və görür ki, ilbəil təhsil aşağı düşür. Bunu düzəltmək lazımdır, yoxsa bu çatışmazlığı aşkarlayan qurumu niyə ləğv etməlisən?

– Kərəm müəllim, bayaq da qeyd elədiniz ki, kurikulum dünyanın aparıcı dövlətləri tərəfindən qəbul edilməyib. O zaman bu tədris sistemi Azərbaycana haradan yol tapdı? “İki tərəfə baxan çaş qalar” – uşaqların axırı indi necə olacaq?

– Əvvəllər bizdə Prussiya – Rusiyanın özü  də onlardan götürmüşdü – təhsil sistemi idi. 8 illik, 10 illik və 5 illik ali təhsil. Bakalavr, magistratura da başqa yerlərdən gəldi. Guya o sistemdə şagird müstəqil olaraq düşünə bilmirdi? Guya keçirilən dərslərin sonlarına suallar əlavə olunmurdu?

– Əslində bizim problemlərimizdən çoxu da indiki təhsil sistemindəki qopuqluqlardan, haçalanmaqdan irəli gəlir.

– Bizim bəlamız kimlərisə yamsılamağımızdır.

– Bəli.

– Kimlərisə yamsılamaq lazım deyil. Necə olur ki, 30-cu illərdə millət lampa işığında oturub oxuyardı.

– Elə həmin üsulla da dünya şöhrətli alimlərimiz yetişərdi.

– Bəli, indi bu çil-çıraqda kurikulum olmasa idi, uşaqlarımız təhsil almayacaqdılar? Hətta keçən il bir “tayfun” da fırlandı ki, ümumiyyətlə, “bəlkə “Azərbaycan tarixi”ni ləğv eləyək? Ya da dünya tarixi ilə birləşdirək?” Yaxşı ki, sağ olsunlar, vaxtında əncam çəkildi. Tarix İnstitutunun direktoru Yaqub Mahmudov da səsini qaldırdı ki, bu necə ola bilər? Müstəqil Azərbaycanda da “Azərbaycan tarixi” ləğv olunsun? Halbuki SSRİ dövründə Azərbaycan tarixi tədris olunub.

– Əslində, məncə tarix elminin inkişafı üçün görüləcək çox işlər var. Bu millət öz tarixi haqda heç nə bilmir.

– Öyrənmək əvəzinə, “ləğv eləyib, dünya tarixinin içinə qatmaq” istəyirlər…

Qorxdum ki, Ziya Bünyadov məni də qovar…

ziya

Ziya Bünyadov

– Rabil Abdinov yazır ki, “tarix uyduran tarixçi ilə söhbət maraqlı olar”.

– Vallah, o sualı mənə yönəldibsə, ünvanı səhv salıb. Mən uydurmağı xoşlamıram. Mən ancaq mənbələrlə işləyirəm. Özü də ən azı, bir fakt iki müxtəlif mənbədə öz təsdiqini tapmasa, mən onu yazmıram.

– Vahid Qasımov soruşur ki, bir tarixçi kimi mərhum Ziya Bünyadova münasibəti necədir?

– Mən rəhmətlik Ziya Bünyadovu ilk dəfə 1991-ci ildə görmüşəm. O zaman bizim tarix elmi iki yerə bölünürdü, Koordinasiya Şurası vardı – Azərbaycanın qədim və müasir dövrü. Qədim dövrə Ziya müəllim baxırdı, müasir dövrə isə rəhmətlik Mahmud müəlim rəhbərlik edirdi. O vaxt Ziya müəllimin yanına getdim, məndən əvvəlki bir nəfəri danlayıb qovmuşdu. Qovmağının da səbəbi o olmuşdu ki, o, Qarabağın mezolit dövrü düşərgələrini araşdırmaq istədiyini demişdi. Onda da Qarabağda müharibə gedirdi. Ziya müəllim ondan soruşmuşdu ki, “Qarabağda olmusan?” Deyib, “yox”. Onda əsəbiləşib ki, sənin əlində “lopatka” orada qazıntı aparmalısan, orada bu işləri görmədən necə Qarabağın mezolit dövrünü araşdıracaqsan? Açığı, bu hadisədən sonra mən də tərəddüdlə içəri girdim ki, birdən mənə də belə bir sual verə bilər. Çünki mənim mövzum, “İslamaqədərki Azərbaycanda dini inanclar idi”. Mən rəhmətliyin otağına daxil oldum. Həmişə başına kiçik bir fəs qoyardı, əlində də siqaret çəkərdi. İçəri girdim, salamlaşdım. Mövzumu soruşdu. Rusca cavab verdim ki, “До исламские веры в Азербайджане”. Soruşdu ki, rus dilini harada öyrənmisən? Güldüm, dedim, “Borçalıda…” Bu söz ona ləzzət elədi. Dedi, “necə olur ki, Borçalıda rusca öyrənirsən?” Dedim, “bizdə məktəb Azərbaycan məktəbi idi, amma gürcü təmayüllü idi”. Maraqlandı ki, gürcü dilində bilirəmmi? Dedim, az. Amma Rus dilini də mən Sank-Peterburqda təhsil almışam, orda öyrənmişəm. Dedi, “Mənim kitabımı oxumusanmı?” Dedim, “Bəli, “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” və “Государство хорезмшахов-ануштегинидов (1097—1231)(Избранные сочинения в трех томах).” Soruşdu ki, “Qırmızı terror”u necə, oxumusanmı? Dedim, “yox, o mənim maraq dairəmdə olmadığı üçün hələlik oxumamışam”. Axırda da, “mənim də kitabımdan istifadə edərsən”,- dedi. Mən də, “Vallah, Ziya müəllim sizin kitabınızda mənim mövzumla bağlı heç nə yoxdur”. “Necə yəni yoxdur? “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” bəs necə?” “Dedim, mən islama qədərki inancları araşdırıram, xristianlığı yox. Totemizm, anemizm, fetişizm”. Onda rəhmətlik sənədi imzaladı və tapşırdı ki, “mütləq müdafiənə məni çağırarsan”. Təəssüf ki, mən müdafiə eləyəndə o sağ deyildi. Onda bir şey də dedi ki, “Borçalının da tarixi yazılmalıdır…” Əslində, məni Borçalının taleyinə sürükləyən Yaqub Mahmudovla Ziya Bünyadovun sözləri oldu. Bilirsinizmi, bu, həqiqətən də lazımdır. Əgər biz vaxtında Göyçənin, Zəngəzurun tarixini yazmış olsaydıq, belə olmazdı. Mən hər il Borçalıya gedirəm. İnanın, o millətin tarixini araşdırdıqca, elə bil o torpağa daha da kök atır.

– Təbii ki, millət tarixilə böyüyür.

– Bəli. Ona qədər bizə bu təlqin olunmurdu. Çox təəssüf ki, biz o vaxt bu tarixi yazmadıq. Heç olmasa, indi gec deyil. Dərbəndin, Borçalının tarixi yazılmalıdır. Şükür ki, Zəngəzur, İrəvan xanlığının tarixi yazılıb. Görmüsünüz, sanballı bir əsərdir. Bu gün İrəvanın xalçaları da araşdırılır. Maddi, mənəvi mədəniyyəti də araşdrılır. Amma bilirsiniz, bir az gecikmişik.

– Əslində, çox yubanmışıq. Lütvəli Məmmədli soruşur ki, bu günədək Azərbaycanın ən obyektiv tarix yazanları kimlərdir? Mənim üçün də bu maraqlıdır ki, kimlərin yazdığı tarix daha sanballıdır?

– Ən obyektiv tarix yazan deyə soruşanda mən mənbələri deyirəm. Bir də var, o mənbələrdən nəticə çıxaran alimlər. Ramil Abdinovun baxış nöqtəsindən ən obyektiv tarixçi, bu ərazilərin qədim İran torpaqları olduğunu yazanlardır. Mənim zənnimcə, türkləri avtaxton sayanlar və daha real yazanlar. Məsələn, Ziya Bünyadov. Rəhmətlik Sovet dövründə – o kitab 70-ci illərdə dərc olunmuşdu və Sovetin çox güclü dövrü idi – yazdığı kitabda bir cümlə var idi ki, “Erkən orta əsirlərdə türkləri Cənubi Qafqazın əhalisi hesab etməyənlər yanılırlar”. Təbii ki, obyektiv tarixçi idi.

– Ziya Bünyadov…

– Bəli. Sonra Süleyman Əliyarlı, Yaqub Mahmudov…

– Mirəli Seyidovu da misal çəkmək olarmı?

– O tarixçi deyildi, axı… O filoloqdur.

– Maraqlı tarixi əsərləri var.

– Çox vaxt bizim səhvimiz onda olur ki özümüz özümüzə aid olmayan elm sahəsinə nüfuz edirik. Allah rəhmət eləsin qəni-qəni, böyük insan idi, böyük ziyalı idi. Erməni-hay dilini də gözəl bilirdi.  Kaş ki, Mirəli müəllim, Moisey Xarininin, Musa Kalankatuklunun əsərini dilimizə tərcümə edəydi. Kaş ki, bir çox böyük əsərləri dilimizə tərcümə edəydi. Bəlkə də onda daha çox bu millətə xeyri dəyə bilərdi. Ən obyektiv tarixçilərdən biri də Zilk İosoviç Yan Polskidir. Polşa yəhudisidir. Amma gəlin, əsərlərinə baxaq: “Türklərin Azərbaycanda 4 min illik tarixinə aid”, “Azərbaycan ərazisində türk etnogenetik proseslərin davamlılığı haqqında”. Tarixçi görün türkün tarixini hansı dövrədək aparır. Ziya Bünyadovun müəllimi Juze də ərəb mənbələrini Azərbaycan türkcəsinə və rus dilinə tərcümə edən alim olub. Bu cür alimlərin haqqı tanınmalıdır. Mütləq tanınmalıdır.

Orta məktəblərdə millətin tarixi öyrəniir, diktatorların yox

kerem

– Xəzər Aslanov yazır: “Ola bilsin ki, bu sualım bir az siyasi ola bilər, amma düzgün cavab ala bilsəm, çox şad olaram. Çoxları bilir ki, diktatura olan ölkələrdə hakimiyyət öz hakimiyyətlərilə bağlı tarixləri saxtalaşdırırlar. Və öz xeyirlərinə məktəblərdə tədris edirlər. Bir sözlə, gələcəkdə ölkəni rahat idarə etmək üçün manqurtlar yetişdirməyə çalışırlar. Bizim məktəblərdə vəziyyət necədir? İnanıram ki, səmimi olacaqsınız”.

– Tam səmimi deyirəm. Tarix elmi xronologiyadır. Müasir dövrdə kimsə, hansısa dövləti idarə edirsə, onun maksimum hakimiyyət dövrü 50-60 il ola bilər. Ondan qədimə gedə bilməz ki… Orta məktəblərdə də millətin tarixi öyrəniir, diktatorların yox.

– Amma səhv etmirəmsə, orta məktəbdə son illərdə Azərbaycanı idarə edənlərlə bağlı tədris yoxdur. Məsələn, Əbülfəz Elçibəy haqqında heç bir şey yoxdur.

prezidentl'r

– Deməzdim ki, yoxdur. Var. XI sinif Azərbaycan tarixində onunla bağlı da məlumat var. Hətta Ayaz Mütəllibovun prezident seçilməsilə bağlı da var.

– Ola bilər. Bəs keçən əsrin əvvəllərindəki ADR hökuməti ilə bağlı kifayət qədər material tədris olunurmu?

– Olunur. Yetərincə o haqda da dərs salınıb. TQDK-da biz dərslərin monitorinqini apardıq. Səhv eləmirəmsə, ən azı, 12 vərəq Cümhuriyyətlə bağlı dərslər idi. Hansı əməliyyatlar aparılıb, o haqda da mövzular salınıb. O ki qaldı manqurtlar, diktatorlar yetişdirmək məsələsinə, tutalım, diktator təriflənir, amma bu, o demək deyil ki, onun keçmişi unutdurulur. İkincisi də elektro-texnika, internet əsrində – keçmiş SSRİ dövrü deyil ki, hər tərəfdən informasiya blokadası yaradılsın – nəyisə gizlətmək mümkün də deyil axı…

 

Müasir dövrdə diktator olmaq çətindir

 

– Yəni deyirsiniz ki, müasir dövrdə diktator da olmaq olmaz?

– Əlbəttə, olmaz. Sosial şəbəkələr, internet saytları, informasiya mənbələri bu qədər açıq olarkən, necə nəyisə gizlətmək, diktator olmaq olar? Olsan, olsan, tiran ola bilərsən. O da müvəqqəti.

– Maraqlı yanaşmadır…

– Bəyəm görmürlər ki, Suriyada, Tunisdə, Özbəkistanda, Türkmənistanda nələr baş verir? Müasir dövr texnika əsridir, indi diktator olmaq da mümkün deyil.

– Son illər “Nadir şah”, “Təhmasib şah” haqqında kitablar dərc olunub, oxumusunuzmu?

– Onlar romandır, tarixi əsər deyillər ki…  Belə, vərəqləmişəm. Bəzilərini hətta məsləhət də vermişəm.

Necə əsərlərdir? Tarixlə bağlılığı yetərlidirmi? Türkiyə türklərində belə bir misal var: “Filankəs mənim muhatabım deyil”, yəni mən filoloqlarla da mübahisə etmək istəmirəm. O, onların öz duyğuları, öz düşüncələridir. Onlar bədii şəkildə öz düşüncələrini ifadə edirlər.

– Bu əsərlərin tarixi bir çəkisi varmı?  

– Onların əməklərinə çox hörmət edirəm, amma bir tarixçi kimi, onların külliyyat həcmində kitablarını vaxt ayırıb oxumaqdansa, Həsən bəy Rumlunun “Əhsən üt-təvarix”ini oxuyaram. Gözümün zəiflədiyi bir yaşda, vaxtımı da bu kitaba sərf edərəm.

Bu, “Türk başı deyil”…

emir teymur

– Siz həm də antropoloqsunuz. Səhv etmirəmsə, ölkəmizdə də yeganə bu sahədə olan mütəxəssissiniz.

– İki ildən çoxdur ki, BDU-də antropologiya üzrə fakultə açılıb.

– Şükür. Bilirsinizmi, mənə nə maraqlıdır? Son zamanlar “türk milliyyətçisi” kimi özünü təqdim edənlərin sayı artıb. Onların arasında “üzən milliyyətçi”lər də var. Yerin altından-üstündən gedənlər var. Siz də antropoloqsunuz. Gəzəndə yəqin hamıya baxıb, qiymətləndirə bilirsiniz. Məsələn, bu hansı millətin başıdırsa, türk başı deyil və s. Yəqin özünüzə də maraqlı olar.    

–  Bəzən görürsən ki, türkçülüyü aşırı təbliğ edənlər – elmi savadı olmayan aşırı “türk milliyyətçiləri”ndən söhbət gedir – danışanda deyirlər ki, “türk irqi”. Bəyəm elə məfhum var? Bu cür əsassız açıqlamalar da ayrı-ayrı adamlara səbəb verir ki, desinlər, “azərbaycanlılar türk deyil, hind-avropa irqinə aiddirlər”. A kişi, hind-avropa irqi deyilən bir irq yoxdur axı. Hind-Avropa dil ailəsi var. Eləcə də türk dil ailəsi var. Türk antropoloji irqi deyilən bir tip yoxdur. Bugünkü türklərin yaşama arealına baxaq – Yakutiyadan Dobrucuya qədər… Yuxarıdan Doqanlardan, aşağıda haradasa uyğurlara qədər. Böyük bir ərazidir. Axı, onların hamısının antropoloji tipi eyni ola bilməz. Ən azından, coğrafi məfhum baxımından. Yox, əgər kimisə maraqlandırır ki, qədim türklərin antropoloji tipi nə cü olur, onu məmnuniyyətlə deyə bilərəm. Elə mənə baxsalar kifayətdir. (Gülür…)Ensiz sifətli, uzun başlı, nazik və uzun burunlu, gözün üst qatında epiqantusun 1 və ya maksimum 2 dərəcəlik inkişafı, ensiz dodaqlı. Almacıq sümükləri azacıq çıxıntılı və boy ölçüsü ortadan yuxarı olan adam qədim türklərin etnik etalonudur. Amma bir qəribə fakt da deyim.

– Amma kitablarda yazırdılar ki, türklər hündür və sarışın, göygöz olublar..

– Elə o məsələnin də üzərinə gəlmək istəyirəm. 2 il bundan əvvəl qəribə bir şeylə qarşılaşdım. Bilirik ki, Gerasimov keçmiş SSRİ-də insan quruluşunu bərpa edən mütəxəssislərdən idi. Mən Leninqradda ali təhsil almışam və orada yaşayan qrup yoldaşlarımdan birindən xahiş etdim ki, Gerasimovun Əmir Teymurla bağlı dəftərini kseroks edib, mənə göndərsin. Onu mənə göndərəndən sonra Gerasimovun ölçüləri əsasında rəsm çəkdim – Gerasimov isə gipslə işləyirdi – Əmir Teymurun tamamilə fərqli üzü ortaya çıxdı. Əmir Teymurun boyu 1.90 m.-ə çatırdı.

– Yəni elə hündür adam olub?

– Yox. O qədər hündür boyu olan bir adamın enli üzü ola bilərdimi? Əmir Teymurun sifət ölçüləri mənimki kimi ensiz olub. Əmir Teymur bugünkü Azərbaycan türkü ilə yüzdə-yüz eynidir. Ona görə biz bu qənaətə gəldik ki, elmdə bu qədər haqsızlıq olmaz. Əslində, həyatımda iki dəfə bu tip haqsızlığa etirazımı bildirmişəm. Leninqradda təhsil alanda hansı xalqın etnoqrafiyasından dərs keçirdiksə, deyirdilər ki, türklər həmin ərazilərə gəlmədir. Qafqaza dedilər, türklər XI əsrdə gəlmədir, susdum. Anadoluya dedilər, türklər gəlmədir, yaxşı onsuz da Azərbaycandan keçib gedir. Belə çıxır ki, onlar da XIII əsrdə ora köçənlərdir. Orta Asiyaya da dedilər, türklər gəlmədirlər. Avropa da aydındır. Mən də gözləyirəm ki, görüm “Orxan Yenisey” yazılarının tapıldığı yer haqqında nə deyəcəklər? Monqolustana da deyəndə ki, türklər gəlmədir, bu dəfə dözə bilmədim. Dedim, “Monqolustana da  türklər gəlmədir?” Mənə cavab verdi ki, “Конечно, голубые турки считается сюда пришедшими”. Dedim, “müəllim, siz heç rus dilini də yaxşı bilmirsiniz, onları “голубые турки” yox, “небесные турки” adlandırmaq lazımdır”. “Göy türk”lər rəng mənasında yox, səma mənasında işlənib. Biz görürsünüz ki, səmaya “göy” deyirik: “Göydəki ulduzlar və s.” elədirmi? “Göy” rəng mənasında yox, ucalıq mənasında deyilən sözdür. İkincisi də, mən bugün belə qənaətə gəldim ki, doğrudan da türklər səma türkləridir ki, torpaqlarda bunların yeri olmadığından elə göydə yaşayıblar, ayaqları da yerə dəyməyib. Bir də irq məsələsində. “Oğuz irqi” ilə bağlı Budapeştdə, Türkmənistanda da məqaləmiz çıxıb və artıq razılaşdılar “Oğuz irqi” ilə.

Niyə armenoid irqi olmalıdır, oğuzoid irqi olmamalıdır?

kerem1

– Türk irq deyil, lakin Oğuz irqdir.

– Bəli. Niyə armenoid irqi olmalıdır, oğuzoid irqi olmamalıdır? Baxmayaraq ki, erməni dediyimiz məxluqatın 16 cür antropoloji tipi var. Sifət tünd qaradan açıq göyə qədər dəyişir. Onu armenoid irqinə məxsus adlandırmaq olar, lakin 60 milyonluq xalqı – hansı ki, iki alt tipə ayrılır – ona oğuz irqinə məxsus xalq demək olmasın?

– Ətrafınızdakı insanların da antropoloji quruluşuna baxaraq, hansı millətə məxsus olduğunu bilmək də yəqin sizin üçün maraqlı olar.

– Həm də gözəl xammaldır.

– Son olaraq bir sual daha vermək istəyirəm: Tarixi necə oxumalı? Hadisələrin baş vermə tarixləri sonsuzdur və bu tarixləri yadda saxlamaq da o qədər asan deyil. Yəni bu qədər xronoloji ardıcıllığı yadda saxlamaq məcburidirmi?

– Xronologiyanı əzbərləmək lazım deyil. Tarixi prosesləri öyrənmək lazımdır. Təbii ki, hamı peşəkar tarixçi ola bilməz. Bayaq sual verənlərdən biri deyirdi ki, “uydurma tarix”. Bəlkə onun üçün tarix uydurmadır. Ancaq onun uydurma bilmədiyi, inandığı tarixin uydurma olduğunu mən məmnuniyyətlə, sübut edə bilərəm. İstədiyi vaxt istədiyi sualla müraciət eləsin. İlk olaraq tarixi prosesləri bilmək lazımdır. İstənilən bir etnososiumu, varlığı, onun deqrodasiya, transformasiya və inteqrasiya prosesini izləməklə tarix elmini daha maraqla öyrənmək olar. Quru-quru əzbərləməklə tarix elmini öyrənmək olmaz. Tarixin köməkçi fənnləri var. Bunun etnoqrafiyası, antropologiyası, heraldikası var. Tarix onun üzərində dayanır. Onsuz tarix heç nədir.

– Çox sağ olun, təşəkkürlər.

Siz sağ olun.

DSC09786

İ.S: Azərbaycanın dövlət bayraqları

  1. Saci-salari dövrü
  2. Səlcuq-atabəy dövrü – İkibaşlı qartal: Şərq də, Qərb də bizimdir – kökü hətta Midiyaya qədər gedib, çıxır.
  3. Elxanilər dövrü
  4. Baharlı dövrü (Qaraqoyunlu deyilən)
  5. Bayandurlu dövrü (Ağqoyunlu adlanan – Bayandur xanın tamğasının işarəsi olub üzərində)
  6. Səfəvilər dövrü (Şah İsmayılın bayrağı)
  7. Nadir şahın bayrağı
  8. Qacarlar dövrü
  9. Cümhuriyətin ilk bayrağı
  10. Cənub-Qərbi Türk Cumhuriyyətinin bayrağı (Naxçıvan, Zəngəzurun bir hissəsi, Qars, Batum, Borçalı). Cənubi Qafqazın ən böyük dövləti olub.
  11. Pişəvəri Milli Hökumətinin bayrağı
  12. İndiki bayrağımız

Allah daha da uca  eləsin!

 

Maraqlı bir məqamı qeyd edir, Kərəm Məmmədov. Bayraqların üzərindəki ayparaların arxa hissəsi Azərbaycana düşmən olan istiqamətləri göstərib.

 

Son

Əlaqəli məqalələr

Bir cavab yazın

Sizin e-poçt ünvanınız dərc edilməyəcəkdir. Gərəkli sahələr * ilə işarələnmişdir

Back to top button