III devalvasiya riski nə dərəcədə yüksəkdir?
Mart ayında dünya iqtisadiyyatı üçün çox əhəmiyyətli qərarlar veriləcək. Martın ilk günləri dünya iqtisadiyyatı ilə bağlı həm pozitiv, həm də neqativ xəbərlər diqqət çəkir.
Neqativ məlumatlardan, bu gün Moody’s beynəlxalq reytinq agentliyinin Çinin kredit reytinqini “stabil”dən, “neqativ”ə salmasını qeyd etmək olar. Agentliyin məlumatında qeyd olunur ki, proqnoza yenidən baxılması ölkənin maliyyə göstəricilərinin pisləşməsi və onların yaxşılaşması ilə bağlı zəif perspektivin olması ilə əlaqədardır. Agentlik qeyd edir ki, ölkədən kapital axını davam edir, valyuta ehtiyatları azalır. Hökumətin iqtisadiyyatdakı disproporsiyanın aradan qaldırılması üçün çox çətin islahatları həyata keçirmək qabiliyyəti ilə bağlı qeyri-müəyyənlik var.
ABŞ Mərkəzi Bankı faiz dərəcəsini artıracaqmı?
Bununla belə, ABŞ-da iqtisadi artımla bağlı müsbət siqnallar qlobal müstəvidə müsbət meyillərin yaranması üçün müəyyən ümidlər verib.
Cümə günü ABŞ-da kənd təsərrüfatı sektorunda məşğulluğun səviyyəsi ilə bağlı hesabat açıqlanacaq. Bu günlərdə dolların yenidən güclənməsini nəzərə alan investorlar müsbət göstəricilərə ümid edirlər. İqtisadıçılar məşğulluğun yanvar ayındakı göstəricidən 151 mindən 195 mində qədər artacığını proqnozlaşdırırlar.
Eyni zamanda ABŞ Mərkəzi Bankı funksiyasını yerinə yetirən Federal Ehtiyatlar Sisteminin (FES) “Birja kitabı” nəşr olunmalıdır. Ekspertlər FES-in əmək bazarı və iqtisadi inkişafın bərpa olunması ilə bağlı necə rəy açıqlayacağını maraqla gözləyirlər.
Ən vacib hadisələrdən biri FES-in martıq 16-da növbəti iclasının keçirilməsinin planlaşdırılmasıdır. FES ABŞ-da növbəti dəfə uçot dərəcəsini artırmaq məsələsini müzakirə edəcək. Xatırladaq ki, ötən il dekabrın 16-da uçot dərəcəsini 0,25%-dən 0,5 %-dək artırmışdı. FES-in bu qərarı gözlənilməz olmasa da, inkişaf etməkdə olan ölkələrin milli valyutalarının devalvasiyasına səbəb olmuşdu. FES-in qərarından 1 həftə sonra Azərbayxan milli valyutası-manat 2015-ci ildə ikinci dəfə devalvasiyaya uğramış, 50% dəyərdən düşmüşdü. FES-2006-cı ildən bəri uçot dərəcəsini 2015-ci ilin dekabrına qədər 0,25% səviyyəsində saxlayırdı.
FES –in bu dəfə faiz dərəcəsini artırmayacağını düşünənlər çoxluq təşkil edirlər. Ekspertlər qeyd edirlər ki, Çində iqtisadi artımla bağlı neqativ proqnozlar, neftin qiymətinin aşağı düşməsi, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqtisadi artımla bağlı göstəriclərin pisləşməsi FES-i daha ehtiyatlı olmağa sövq edə bilər. FES faiz dərəcəsini müzakirə edərkən yalnız ABŞ-dakı iqtisadi göstəriciləri əsas götürmür. Eyni zamanda qlobal konyuktura da nəzərə alınır. Son aylar dünya iqtisadiyyatında müəyyən stabilləşmə meyilləri qeydə alınır. FES bu müsbət meyillərin davam etməsinə zərbə vurmamaq üçün bir az gözləyə bilər.
Avropadan da müsbət siqnallar gəlir
Dünya iqtisadiyyatı ilə bağlı müsbət meyillər isə Avropa İttifaqı ölkələrində iqtisadi artım göstəriciləri, Yaponiyadan müsbət siqnalların gəlməsi, Kanadada az da olsa iqtisadi artım qeydə alınması ilə bağlıdır.
Avropa Birliyində işsizliyin səviyyəsi rekord səviyyədə azalıb və 10,3%-ə düşüb. Avrozonada işgüzar fəallıqla bağlı proqnozlar yaxşılaşıb. Almainyada da işsizlərin sayı azalıb.
Eyni zamanda neftin qiymətinin 34-35 dollar ətrafında sabitləşmək tendensiyası müşahidə edilir. OPEK və təşkilata üzv olmyan neft hasil edən ölkələr iyuna qədər daha bir görüş keçirmək niyyətindədirlər. İyun ayında OPEK-in növbəti sammiti keçiriləcək. Rusiyada isə neft şirkətləri hasilatı artırmamaq barədə öhdəlik götürüblər.
Ekspertlər bu tendensiyanın davam etdiyi təqdirdə neftin orta illik qiymətinin 37 dollar olacağını proqnozlaşdırırlar.
Bununla belə ABŞ-ın bir çox nüfuzlu maliyyəçiləri və iqtisadçıları FES-in faiz artımı ilə bağlı qərar qəbul etməli olduğunu açıqlayıblar. 20 il FES-ə rəhbərlik etmiş və 2006-cı ildə bu vəzifədən getmiş Alan Qrinspen bildirib ki, uzun müddət ərzində mənfi faiz dərəcəsinin qüvvədə qalması məhsuldar deyil. Bu gec-tez investisiyalar və əmanətlərlə bağlı yanlış qərarların verilməsi ilə nəticələnir.
O, yaxın dövrlərdə dünyada böyük iqtisadi artım gözlənilmədiyini də qeyd edib. A.Qrinspenin sözlərinə görə, şirkətlərin kapital qoyuluşlarını azaltması iqtisadi inkişafa mənfi təsir edir.
O, neftin qiymətinin sabitləşəcəyini də proqnozlaşdırır. Belə ki, rentabelliyin azalması yeni quyuların istismara verilməsini qeyri-mümkün edir.
Azərbaycan iqtisadiyyatının son durumu- 3-cü devalvasiya riski nə dərəcədə yüksəkdir?
Azərbaycanda da mart ayında növbəti devalvasiya baş verəcəyi ilə bağlı gözləntilər var. Əslində bu gözləntilər əsassız deyil. Çünki bütün dunyada dolların mart ayında olmasa da, yaxın gələcəkdə bahalaşacağını gözləyirlər. FES-in martda olmasa belə, iki ay sonra faiz dərəcəsini növbəti dəfə 0,25% artıracağı ehtimalı çox yüksəkdir. Məhz bu gözləntilər fonunda avro, funt sterlin avrozonada yaxşı itisadi göstəricilərə baxmayaraq ucuzlaşmaqda davam edir.
Azərbaycan manatı son 3-4 gündə dollara nisbətən ucuzlaşmaqda davam edir. Əslində bu bütün dünyada müşahidə olunan tendensiyanın təzahürüdür. Digər tərəfdən manatın indiki kursu fundamental göstəricilərdən çox uzaqdır. Azərbaycan hökuməti daha çox inzibati metodlarla manatın kursunu indiki səviyyədə saxlayır.
Bütün bunların fonunda Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatlarının 2008, Dövlət Neft Fondunun aktivlərinin isə 2012-ci il səviyyəsinə düşüb. Dövlət Neft Fondunun 2016-cı il yanvarın 1-ə olan aktivləri 2015-ci ilin əvvəlinə (37 104,1 milyon ABŞ dolları) nisbətən 9,5% azalaraq 33 milyard 574 milyon 100 min ABŞ dollar təşkil edib, yəni son 1 ildə 3 milyard 530 milyon dollar azalaraq 2012-ci il səviyyəsindən də aşağı düşüb. AMB-nin valyuta ehtiyatları 2008-ci ilə səviyyəsinə qədər azalıb və bütövlükdə Azərbaycan Respublikasının strateji valyuta ehtiyatları 2016-cı il yanvarın 1-ə, 38,6 milyard ABŞ dolları təşkil edibki, bu da demək olar ki, 2011-ci ilin ortalarına olan vəziyyəti xarakterizə edir.
Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2016-cı ilin yanvar ayında ölkədə fəaliyyət göstərən müəssisə, təşkilat və fiziki şəxslər tərəfindən 4011,2 milyon manatlıq və ya əvvəlki ilin yanvar ayına nisbətən 3,3 faiz az ümumi daxili məhsul istehsal edilib. Bunun əsas səbəbi neft-qaz sənayesində, tikintidə, nəqliyyat sektorunda məhsul və xidmətlər istehsalının azalması olub.
Əlavə dəyərin 37,3 faizi sənayedə, 10,9 faizi ticarət; nəqliyyat vasitələrinin təmiri, 8,6 faizi tikinti, 7,2 faizi nəqliyyat və anbar təsərrüfatı, 3,1 faizi kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq, 3,0 faizi turistlərin yerləşdirilməsi və ictimai iaşə, 2,2 faizi informasiya və rabitə, 20,0 faizi isə digər sahələrdə istehsal edilib.
Sənaye məhsulunun 62,2 faizi mədənçıxarma sektorunda, 28,8 faizi emal sektorunda, 8,1 faizi elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı sektorunda, 0,9 faizi isə su təchizatı, tullantıların təmizlənməsi və emalı sektorunda istehsal olunub. Mədənçıxarma sektorunda məhsul istehsalı 3,5 faiz azalıb.
Xam neft hasilatı 3,9 faiz, qaz hasilatı 10,5 faiz, elektrik enerjisi istehsalı 9,9 faiz, habelə bir sıra emal sənayesi məhsullarının istehsalı azalıb.
Fevralda dünya bazarında “Brent” tipli xam neftin bir barreli 32,48 dollara, “Urals” neftinin bir barreli 31,26 dollara, BTC FOB Ceyhan tipli xam neftin bir barreli isə 33,43 dollara satılıb.
Göründüyü kimi Azərbaycan iqtisadiyyatı ilə bağlı neqativ tendensiya müşahidə olunur. Hələ də, sənaye məhsulunun 62,2 faizi mədənçıxarma sektorunun payına düşür. Hələ də, əlavə dəyərin çox böyük hissəsi mədənçıxarma sektorunda formalaşır. Xam neftin satış qiymətləri isə ortalama 34 dollara belə çatmır.
2014-cü ilə nisbətən yanvar ayında xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 3,4 faiz, o cümlədən ixrac 4,6 faiz, idxal isə 0,5 faiz azalmışdır.
2016-cı ilin yanvar ayında 2015-ci ilin yanvar ayına nisbətən istehlak məhsullarının və xidmətlərin qiymətləri 13,6 faiz, o cümlədən ərzaq məhsullarının qiymətləri 18,3 faiz, qeyri-ərzaq məhsullarının qiymətləri 17,2 faiz, əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin qiymətləri isə 4,6 faiz bahalaşmışdır.
Bu göstəricilər Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı üçün əlavə tədbilərə ehtiyac olduğunu göstərir. Əgər bu tədbilər görülməzsə neqativ tendensiyalar daha də dərinləşəcək.
Bütün bunlar öz növbəsində devalvasiya riskini artırır. Lakin FES-in faiz dərəcəsini artırmayacağı, neftin qiymətinin indiki səviyyədə qalacağı təqdirdə manatın devalvasiya qərarı verilməyə də bilər.
Amma bütün dünyada dolların bahalaşması ilə bağlı gözləntilər fonunda manatı sonadək qorumaq da mümkün olmayacaq. İndiki halda söhbət yalnız mantın hansı zaman çərçivəsində və nə qədər ucuzlaşmasından g gedə bilər. Böyük ehtimalla, ola bilər ki, hökumət ötən il 21 fevral və 21 dekabrda olduğu kimi sərt qərarlar verilməsindən çəkinsin və manatın kursunun zəifləməsi tədricən baş versin.
Əgər neft yaxın zamanda proqnozlaşdırıldığı kimi 37 dollara qədər bahalaşsa, hökumət manatın indiki səviyyədə qalmasını, yaxud daha az dəyərdən düşməsini təmin edə bilər.
Zaur İBRAHİMLİ
Strateq.az
