ARAŞDIRMA

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Cəmil Həsənli Azərbaycan-Amerika münasibətlərinin 100 illiyindən yazır

Xural Yazıldığı tarix 3 İyun 2019

Mayın 28-də Azərbaycan-Amerika münasibətlərinin 100 illiyi tamam olub. Tarix elmləri doktoru Cəmil Həsənlinin “Amerikanın Səsi”nə təqdim etdiyi məqaləni diqqətinizə çatdırırıq.

May aynın 28-i yalnız Azərbaycan Cümhuriyyətinin yarandığı gün deyil, həm də Azərbaycan-Amerika münasibətlərinin başlanğıcının qoyulduğu tarixi gündür. 2019-cu ilin may ayının 28-də həmin tarixi hadisənin 100 illiyi tamam olur. Bu əlaqələrin bünövrəsi 1919-cu ilin may ayının 28-də Amerika prezidenti Vudro Vilsonun Parisdə Azərbaycan sülh heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topçubaşini qəbul etməsi ilə qoyuldu.

Məlum olduğu kimi, 1918-ci ilin pa­yı­zın­da al­man-türk blo­ku dün­ya müharibəsin­də məğ­lub ol­du. Oktyab­rın 30-da Tür­ki­yə Mud­ros ba­rı­şı­ğı­nın ağır şərt­lə­ri­nə im­za at­ma­lı ol­du. Mud­ros ba­rı­şı­ğı­nın on bi­rin­ci mad­də­si­nə gö­rə, Tür­ki­yə or­du­su tez­lik­lə Azər­bay­ca­nı və bütün Güney Qafqazı tərk et­mə­li idi. Mudrosun şərtlərinə dayanaraq Osman­lı ordularının bir həf­tə­dən gec olmayaraq Ba­kı­dan, bir ay­dan gec ol­ma­ya­raq bü­tün Azər­bay­can­dan çıx­maq ba­rə­də Müttəfiqlər ul­ti­ma­tum vermiş­di­lər. Buna uyğun olaraq 1918-ci ilin noyabr ayının 10-da türk qoşunları Bakını tərk etdi.

Elə hə­min gün Baş nazir Fətəli xan Xoyski və xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri və­zi­fə­si­ni ic­ra edən Adil­ xan Zi­yad­xa­nov dün­ya mü­ha­ri­bə­si­nin son mər­hə­lə­sin­də həl­le­di­ci döv­lə­tə çev­ril­miş ABŞ-ın pre­zi­den­ti, mü­ha­ri­bə­dən son­ra­kı ye­ni­dən­qur­ma­nın memarı he­sab edi­lən məşhur “14 sülh prinsiplərinin” müəllifi Vud­ro Vil­so­na teleq­raf­la mü­ra­ci­ət et­di­lər. Te­leq­raf­da Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın müstəqilliyi­nin dün­ya döv­lət­lə­ri tə­rə­fin­dən ta­nın­ma­sı­na pre­zi­dent Vudro Vilsonun kö­mək et­mə­si xa­hiş edi­lir­di. Ora­da de­yi­lir­di: “Avro­pa­nın bö­yük dövlət­lə­ri­nə mü­ra­ci­ət et­məz­dən əv­vəl Azər­bay­can xal­qı və hö­ku­mə­ti əzi­lən kiçik xalq­la­rın mü­da­fi­ə­çi­si ki­mi Si­zin hu­ma­nist şəx­siy­yə­ti­ni­zə mü­ra­ci­ət edib yar­dım al­ma­ğa və ta­nın­ma­ğa ümid bəs­lə­yir”. Çünki Birinci Dünya müharibəsinin sonlarında Vilsonun 14 sülh prinsipləri bütün dünyada geniş yayılmış, kiçik xalqlar tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdı.

​1918-ci ilin dekabrında ye­ni tə­sis edil­miş Azər­bay­can Par­la­men­ti özü­nün ilk ic­las­la­rın­da dün­ya xalqla­rı­na və par­la­ment­lə­ri­nə, habe­lə mü­ha­ri­bə­dən son­ra­kı dün­ya dü­zə­ni­nin baş me­ma­rı he­sab edilən ABŞ pre­zi­den­ti Vudro Vil­so­na mü­ra­ci­ət qə­bul et­di. Mü­ra­ci­ət­də par­la­ment­li res­pub­li­ka ki­mi, Azərbay­ca­nın is­tiq­la­liy­yə­ti­nin tanınma­sı xa­hiş edi­lir­di. De­kabr ayının 26-da ke­çi­ri­lən par­la­ment icla­sın­da hö­ku­mət proq­ra­mı ilə çıxış edən Fətəli xan Xoys­ki xa­ri­ci si­ya­sət mə­sə­lə­lə­ri­nə, ümum­dün­ya Sülh konf­ran­sı­na ha­zır­lı­ğın ge­di­şi və xa­ri­ci iş­lər na­zir­li­yi­nin fə­a­liy­yət is­ti­qa­mət­lə­ri­nə ge­niş yer ver­di. O qeyd et­di ki, beşil­lik dün­ya müharibə­sin­dən son­ra çağ­rı­lan Sülh konf­ran­sın­da bi­zim baş­lı­ca mə­sə­lə­miz istiq­la­liy­yə­ti­mi­zin təs­di­qi mə­sə­lə­si ola­caq­dır.

Fə­tə­li xan de­di: “İstiq­la­lı­mız Sülh konf­ran­sın­da qə­bul olu­nub ta­nı­na­caq­dır. Biz ümid­va­rıq ki, Sülh konf­ran­sın­da Ame­ri­ka­nın bü­tün ca­ha­na elan et­di­yi deklarasi­ya ilə de­mok­ra­tik İngil­tə­rə və Fran­sa cüm­hu­riy­yət­lə­ri tə­rə­fin­dən öz istiq­la­lı­na cəhd edən bir mil­lə­tin hü­qu­qu tap­da­lan­ma­ya­caq­dır. Bu cür hö­ku­mət nü­ma­yən­də­lə­rin­dən iba­rət ca­han məh­kə­mə­si olan Sülh konf­ran­sın­da bi­zim sö­zü­müz eşi­di­lə­cək­dir.”

Paris Sülh Konfransına yollanmış Azər­bay­can nü­ma­yən­də he­yə­ti 1919-cu ilin may ayı­nın 28-də pre­zi­dent Vudro Vil­son tə­rə­fin­dən qə­bul edil­di. Bu­nun­la bağlı Əlimərdan bəy Topçubaşi ya­zır­dı: “Bi­zim nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin pre­zi­dent Vud­ro Vil­son tə­rə­fin­dən qə­bu­lu­nu çox bö­yük ha­di­sə he­sab et­mək la­zım­dır, çün­ki baş­qa Antan­ta döv­lət­lə­ri­nin baş­çı­la­rı ki­mi, o, da nü­ma­yən­də he­yət­lə­ri­ni qə­bul et­mir”. Əlimərdan bəy Topçubaşi 100 il bundan əvvəl Birləşmiş Ştatların prezidenti Vudro Vilson tərəfindən qəbul edilmiş ilk Azərbaycan dövlət xadimi və Amerika prezidenti ilə görüşmüş ilk azə­r­bay­canlı idi.

Gö­rüş za­ma­nı Azər­bay­can nümayən­də he­yə­ti­nin baş­çı­sı Topçu­ba­şi ABŞ Prezidenti Vil­so­na mü­ra­ci­ət edə­rək dedi ki, xalq­la­rın dinc ya­na­şı ya­şa­ma­sı, bü­tün millətlə­rin, o cüm­lə­dən ki­çik xalqların öz ta­le­yi­ni həll et­mə­si haq­qın­da ali prin­sip­lə­rin mü­əl­li­fi olan bö­yük Ame­ri­ka­nın pre­zi­den­ti Vil­so­nu Azər­bay­can nü­ma­yən­də he­yə­ti adın­dan gör­mə­yi və salamla­ma­ğı özü üçün xoş­bəxt­lik he­sab edir. Biz uzaq Qaf­qaz­dan, bu­ra­dan bir ne­çə min mil uzaq olan Azər­bay­can­dan gə­lə­rək xal­qı­mı­zın azad və müs­tə­qil hə­ya­tı üçün Si­zə min­nət­dar­lı­ğı­mı­zı bil­di­ri­rik. Qüd­rət­li Ame­ri­ka­nın nü­ma­yən­də­si ki­mi Si­zə müraci­ət edib xa­hiş edi­rik ki, cə­nab pre­zi­dent, bi­zim öl­kə­miz, bi­zim xal­qı­mız və elə bi­zim özü­müz haq­qın­da mə­lu­mat­la­rı biz­dən eşi­də­si­niz. Çün­ki biz Avropa və Ame­ri­ka mət­bu­a­tın­da tez-tez Azər­bay­can haq­qın­da səhv, saxtalaşdı­rıl­mış və hə­qi­qə­tə uy­ğun ol­ma­yan mə­lu­mat­la­rın ve­ril­diyini eşit­mə­li olu­ruq. Düz­dür, bi­zi hə­lə yax­şı ta­nı­mır­lar, biz in­di bi­rin­ci də­fə­dir ki, Avropadayıq, la­kin Si­zi əmin edi­rik ki, müs­tə­qil ya­şa­maq üçün biz­də hər şey var­dır. Biz ümid edi­rik ki, konf­rans bi­zi din­lə­yə­cək və biz Mil­lət­lər Cə­miy­yə­ti­nə bu­ra­xı­la­ca­ğıq. Biz əmi­nik ki, bü­tün xalq­lar ki­mi, biz də Si­zin bö­yük prinsipləriniz əsa­sın­da yar­dım ala­ca­ğıq… Biz bil­di­ri­rik ki, nə Kol­ça­kın, nə Deniki­nin, nə də köh­nə Ru­si­ya im­pe­ri­ya­sı­nın hü­dud­la­rın­da ha­ki­miy­yə­ti bər­pa et­mək niy­yə­tin­də olan qey­ri bi­ri­si­ni ta­nı­ya­ca­ğıq. Biz Azər­bay­can üçün yal­nız öz par­la­men­ti­mi­zi və öz hö­ku­mə­ti­mi­zi ta­nı­yı­rıq və ta­nı­ya­ca­ğıq”.

Top­çu­ba­şi Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı nü­ma­yən­də­lə­ri­nin me­mo­ran­du­munu Amerika prezidenti­nə təq­dim etdi.

Pre­zi­dent Vil­so­na təq­dim edi­lən me­mo­ran­dum qı­sa ta­ri­xi-si­ya­si səp­gi­də hazırlan­mış­dı. Ora­da Qaf­qaz­da və Azər­bay­can­da cə­rə­yan edən ha­di­sə­lər təsvir edil­ir, Versal Sülh Konfransı­nın rəh­bər­lə­rin­dən bi­ri ki­mi Amerika Prezidenti Vil­so­na Azər­bay­can nü­ma­yən­də­lə­ri­nin tə­ləb­lə­ri ve­ri­lir­di. Memorandum­da Mər­kə­zi Ru­si­ya­da bol­şe­vik in­qi­la­bın­dan son­ra 1918-ci ilin may ayı­nın 28-də Azərbaycan Mil­li Şu­rası­nın Azər­bay­can xal­qı­nın ira­də­si­ni ifa­də edə­rək müs­tə­qil res­pub­li­ka ya­rat­dı­ğı qeyd edi­lirdi. ­Sə­nəd­də Azərbaycanın coğ­ra­fi və et­noq­ra­fik ba­xım­dan Ru­si­ya ilə əla­qə­si ol­ma­dı­ğı göstə­ri­lir­di: “Bi­zim öl­kə­nin coğ­ra­fi və­ziy­yə­ti­nə diq­qət ye­ti­ril­sə, onun Ru­si­ya­dan ay­rı qru­pa aid ol­du­ğu­nu asan­lıq­la gör­mək olar. Qaf­qaz sı­ra dağ­la­rı onu Rusiya­dan ayı­rır, et­noq­ra­fik ba­xım­dan da be­lə­dir, bi­zim xal­qın Ru­si­ya­nın slavyan xalq­la­rı ilə heç bir ümu­mi cə­hə­ti yox­dur”.

Me­mo­ran­du­mun axı­rın­da göstərilirdi ki, Azər­bay­can xal­qı qə­ti şə­kil­də bu ümid­də­dir ki, bü­tün dünya­da sül­hün və təh­lü­kə­siz­li­yin car­çı­sı kimi, bü­tün bey­nəl­xalq müna­qi­şə­lə­rin va­si­tə­çi­si kimi si­zin hi­ma­yə­dar­lı­ğı­nız sa­yə­sin­də onun mil­li eh­ti­yac­la­rı ödə­ni­lə­cək­dir.

Gö­rüş za­ma­nı Azər­bay­can nümayən­də he­yə­ti­nin tə­ləb­lə­ri Vilso­na ve­ril­di. Altı bənd­dən iba­rət olan bu tə­ləb­lər­də pre­zi­dent­dən xahiş edi­lir­di:

1. Azər­bay­ca­nın müs­tə­qil­li­yi tanınsın;

2. Vil­so­n prin­sip­lə­ri Azər­bay­ca­na da şa­mil edil­sin;

3. Azər­bay­can nü­ma­yən­də­lə­ri Sülh konf­ran­sı­na bu­ra­xıl­sın;

4. Azər­bay­can Mil­lət­lər Cə­miy­yə­ti­nin üzv­lü­yü­nə qə­bul edil­sin;

5. ABŞ-ın hər­bi de­par­ta­ment­li­yi Azər­bay­ca­na hər­bi yar­dım gös­tər­sin;

6. ABŞ-la Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı ara­sın­da dip­lo­ma­tik mü­na­si­bət­lər ya­ra­dıl­sın.

Da­nı­şıq­lar za­ma­nı ABŞ tə­rə­fin­dən bu tə­ləb­lə­rin qə­bul edi­lə­cə­yi təq­dir­də Topçu­ba­şi Azər­bay­ca­nın keç­miş­də tər­ki­bin­də ol­du­ğu çar Ru­si­ya­sı­nın borcların­dan öz pa­yı­na dü­şə­ni təd­ri­cən ödə­yə­cə­yi­nə tə­mi­nat ve­rir­di.

Söh­bət za­ma­nı Vil­son Azər­bay­can nü­ma­yən­də­lə­ri­ni gör­mə­yə və Azər­bay­can haq­qın­da xey­li məlumat al­dı­ğı­na çox şad ol­du­ğu­nu bil­dir­di. La­kin Azərbaycanın müs­tə­qil­li­yi­nin ta­nın­ma­sı mə­sə­lə­si­ni açıq sax­la­ya­raq o de­di:

1. Ame­ri­kalı­lar dün­ya­nı ki­çik his­sə­lə­rə böl­mək is­tə­mir­lər;

2. Əgər Azər­bay­can Qaf­qaz Fe­de­ra­si­ya­sı ya­rat­maq fik­ri­nə qo­şul­sa, bu, onun üçün yax­şı olar;

3. Bu kon­fe­de­ra­si­ya Mil­lət­lər Cə­miy­yə­ti­nin tək­li­fi ilə hər han­sı­ bir döv­lə­tin kömə­yi­nə ar­xa­la­na bi­lər;

4. Azər­bay­can mə­sə­lə­si “rus mə­sə­lə­si”n­dən əv­vəl həll edi­lə bil­məz.

Da­nı­şıq­lar za­ma­nı yer­lər­də və­ziy­yə­ti öy­rən­mək üçün Qaf­qa­za xü­su­si Ame­ri­ka mis­si­ya­sı gön­də­ri­lə­cə­yi ba­rə­də Azər­bay­can nü­ma­yən­də­lə­ri­nə mə­lu­mat ve­ril­di. La­kin bu mis­si­ya xey­li gec, yal­nız 1919-cu ilin okt­yab­rın­da gə­lib Ba­kı­ya çıx­dı.

Vil­son tə­rə­fin­dən Əlimərdan bəyin qə­bul edil­mə­si xə­bə­ri 1919-cu ilin may ayının 30-da radio mə­lu­mat­la­rın­dan alın­mış və Ba­tu­ma gə­lən fran­sız mət­bu­a­tı da bu fak­tı təs­diq et­miş­di. Bu za­man Azər­bay­can­da is­tiq­la­lın bi­rin­ci il­dö­nü­mü tən­tə­nə­li şə­kil­də ke­çi­ri­lir­di. Par­la­men­tin bay­ram ic­la­sın­da­kı çı­xı­şın­da Na­zir­lər Şu­ra­sı­nın səd­ri Nəsib bəy Usub­bə­yov Sülh konf­ran­sı­na bö­yük ümid bəslədiyini bil­di­rə­rək de­yir­di: “Azər­bay­ca­nın müs­tə­qil­li­yi baş ver­miş bir fakt­dır. Mən Sülh konf­ran­sı­nın son sö­zü­nü tam so­yuq­qan­lıq­la göz­lə­yi­rəm. Ağlım kəsmir ki, dün­ya­nın ən mə­də­ni xalq­la­rı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri Azər­bay­can türklərinin ar­zu və is­tək­lə­ri­nə bi­ga­nə qal­sın­lar. Əks təq­dir­də mən­də bu xalqların mə­də­ni xalq­lar ol­ma­sı­na şüb­hə oya­nar­dı və Azər­bay­can türk­lə­ri gələ­cək­də öz mü­qəd­də­rat­la­rı­nı tə­yin et­mək ki­mi mü­qəd­dəs bir hü­qu­qu hə­ya­ta ke­çir­mə­yə ça­lı­şar­kən bö­yük mə­də­ni xalq­la­rı fa­na­tiz­mə və di­ni əda­və­tə gö­rə mə­zəm­mət et­mək­də haq­lı olar­dı­”.

Amerikanın səsi

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

ABŞ Türkiyə iqtisadiyyatını çalxalayır-Ankara geri çəkilsə

Xural Yazıldığı tarix 2 İyun 2019

Ergün Diler

“Takvim”, Türkiyə, 31 may 2019-cu il

Türkiyə daxilindəki güclərdən biri Çin və Avrasiyaya önəm verdiyi halda, digəri də qlobal arenada ABŞ-la birlikdə hərəkət etmək istəyindədir. Bu səbəblə həm daxildə, həm də xaricdə böyük mübarizə gedir.

Məsələni bir az açaq. MKİ-nin kölgəsi sayılan “Stratfor” pul almadan heç bir iş görməz. Bilənlər bilir. Ən azı, son illərədək durum belə idi. Mövzu Türkiyə olunca, “Stratfor” bu prinsipindən vaz keçdi. 7 türk iş adamı üçün “Türkiyə 2019-2020” araşdırması apardı və hesabat hazırladı. Hesabatda Türkiyənin regional güc olaraq önəmli hala gəldiyi, ancaq ABŞ-la qarşı-qarşıya gəlməsi səbəbilə bütün iş adamlarının da qərar verməli olduğu yazıldı. Doğrusu, mövzu budur. Daxildə gedən çəkişmənin altında yatan həqiqət də budur.

7 türk iş adamının belə bir tələbinin olmamasına rəğmən, “Stratfor”un hesabat hazırlaması və onlara çatdırması çaşdırıcı bir hərəkət kimi görünsə də, həqiqət fərqlidir. Bu qrupa daxil olan iş adamları 2012-ci ildə “Kölgə MKİ”-yə 100 min dollar ödəyərək, araşdırma apartdırdı. Bu səbəblə 7 iş adamının hər hansı bir tələbinin olmamasına baxmayaraq, bu xüsusi araşdırma ilə tanış olmasında təəccüblü bir şey yoxdur.

Bu iş adamlarının altısı daima ABŞ-la birlikdə hərəkət edən şəxslərdir. Ankara ilə qurduqları yaxın münasibətlərlə birlikdə çox böyüdülər, xaricdəki investisiyalarını artırdılar. Onlardan biri isə, digərlərinə nisbətən, Ankara ilə daha çox yaxınlaşdı. Ancaq o da son qərarını Vaşinqtonun xeyrinə verdi. Bu iş adamlarının 7-si də Vaşinqtonla birgə yürüməyi seçməklə birlikdə, əlaqədə olduqları əlavə 20 iş adamını razı salma vəzifəsini də aldılar. Yəni, 7+20… Əgər bu 20 iş adamını da razı salarlarsa, Türkiyəni ciddi bir iqtisadi böhrana itələmək üçün çalışacaqlar. ABŞ-ın S-400 və F-35-lərlə bağlı Türkiyəyə qarşı başlatmağı planlaşdırdığı təsir və təzyiqlərdə bu iş adamları (7+20) çox önəm qazandı.

Türkiyədə müxtəlif sektorlarda iş görən 20 iş adamından işlərin yavaşıdılması tələb edildi. İş həcminin 20%azaldılması Türkiyənin iş potensialında ciddi bir problemə səbəb olacaq. 20 iş adamının hamısı bunu qəbul edərmi? Bununla bağlı fərqli baxışlar mövcuddur.

“Stratfor” Türkiyənin S-400-lə bağlı verəcəyi qərarla birlikdə ya Vaşinqtonla ipləri tamamən qoparmağa, ya da bir ortaqlıq ehtimalına qərar verəcəyinə inanır.

“Stratfor” Türkiyənin S-400-ləri alması halında, ABŞ-ın başladacağı sanksiyalara Ankaranın “İncirlik”lə qarşılıq verəcəyini Pentaqona çatdırdı. ABŞ üçün “İncirlik” önəmini əsla itirməz. Bu məsələ ilə bağlı edilən blefləri ciddiyə almamaq lazımdır. Bu səbəblə, Vaşinqtonu “İncirlik”dən çıxaran və S-400-ləri alan Türkiyə artıq ABŞ-ın müttəfiqi ola bilməz. Gərginlik ciddi səviyyədə yüksələcəkdir. Bu, dəqiqdir.

Hər il Pentaqonda verilən brifinqlərdə “İncirlik” bazasının önəmi qeyd edilir. 2019-cu ilin yanvar ayında verilən brifinqdə də “İncirlik” bazasına verilən dəyər heç azaldılmadı. Türkiyə də artıq bunu bilir və şahmat oyununda həmləsiz qalmadığını Vaşinqtona göstərir.

Vaşinqton Aralıq dənizindəki qarışıqlığı önə çıxarmadan, Türkiyəni Suriya və YPG spiralında məşğul etmək, başını qatmaq istəyir. Bu problem böyüyərkən, iş adamlarının iqtisadi böhran üçün Vaşinqtonun əmrlərini həyata keçirməsi və ardınca başladılacaq sanksiyalar Türkiyəni Aralıq dənizində gücsüzləşdirə bilər. Aralıq dənizindən geri çəkilən Türkiyə 50 illik inkişaf planını da təxirə salmış olacaq. Planları budur. Beyinlərində olan fikir budur.

Region çox ciddi nəticələrə hamilə olacaq qarışıqlıq yaşayır. Türkiyə əlindəki kozırları bilir. Qarşı tərəf də iqtisadi sıxıntıları artıraraq gəlmək istəyir. İranı saldıqları durumun bənzərini yaratmaq üçün addımlar atırlar. Hesabatlarda əks olunmasa da, ən çox daxildə olan fikir ziddiyyətinə güvənirlər. Hədəfləri puldan daha çox, düşüncə əsasında olan toqquşmanı cəmiyyətə yaymaqdır. Məqsəd hüzuru pozmaq, birliyi sarsıtmaqdır.

Türkiyənin verəcəyi qərar dünyanın qərarı olacaq. Ankara bugünədək heç olmadığı qədər önəmlidir. Mübarizə də, çəkişmə də bu səbəblədir.

Əlbəttə, Türkiyə qalib gələcək. Şübhə yoxdur. Sıxıntı ola bilərmi? Ola bilər, lakin o da aşılar, dəf olunar. Çünki Türkiyə çox böyük ölkədir.

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

751 yerlik Avropa parlamentində kim itirdi, kim qazandı?-TƏHLİL

Xural Yazıldığı tarix 27 May 2019

İlania Qostoli

“Əl-Cəzirə”, 27.05.2019

Avropa İttifaqının sakinləri Avropa Parlamenti seçkiləri günü səslərini verib.

Mayın 26-da, Bazar günü açıqlanan ilkin nəticələr göstərib ki, mərkəz-sağçı Avropa Xalq Partiyası (EPP) və mərkəz-solçu Sosialistlər və Demokratların Mütərəqqi İttifaqı (S&D) yetərincə səs toplayıb, lakin bu, əksəriyyət üçün kifayət deyil.

Yaşıllar, Liberallar, habelə Fransa və İtaliya kimi ölkələrdə ifrat sağçılar daxil olmaqla, Avroskeptiklər uğur qazanıblar.

Seçkilərdə iştirak 1979-cu ildən bəri ilk dəfə çox yüksək, bütün üzv ölkələrin (28) əksəriyyətində son 20 ildə ən azı 50,5 faiz səviyyəsində olub.

2014-cü ildə avropalı seçicilərin cəmi 42,6 faizi seçkilərə qatılıb.

“İqtidar inhisarı pozuldu”

Seçkilərə qədərki proqnozlara uyğun olaraq, 751 yerlik parlamentdə iki böyük siyasi qrup ümumi əksəriyyəti itirib.

İlkin nəticələrə görə, EPP 178 yerlə birincidir, əvvəlki seçkilərdə qazandığı 216 yerlə müqayisədə, onun mandatı bir qədər azalıb, lakin hələ də parlamentin səkkiz qrupu arasında ən böyüyüdür.

Hazırda Aİ-də üç ən yaxşı yeri tutan mərkəz-sağçı blokdan sonra 2014-cü ildəki 185 yerlə müqayisədə, ikinci yerdə 147 mandat almış S&D gəlir.

EPP-in Avropa Komissiyasının sədr müavini vəzifəsinə namizədi Manfred Veber jurnalistlərə açıqlamasında deyib: “Sol və sağçı ekstremistlərlə əməkdaşlıq üçün heç bir şansmız yoxdur”.

Ancaq o, Macarıstanın Fides partiyasının EPP-dəki taleyi ilə bağlı sualdan yayınıb.

Baş nazir Viktor Orbanın rəhbərlik etdiyi Fides Macarıstanda demokratiya ilə əlaqədar narahatlıqlara görə EPP blokundan kənarlaşdırılıb, amma xaric edilməyib.

Bazar günü Fides ilk dəfə Macarıstanda səslərin 52 faizini alıb. Orban son vaxtlar İtaliyanın daxili işlər naziri Matteo Salvinini tərifləyib. Salvini yeni sağçı koalisiya təklifi irəli sürüb.

Liberallar və Demokratların Avropa İttifaqı (ALDE) və Fransa prezidenti Emmanuel Makronun İntibah Hərəkatı daxil olmaqla, yeni mərkəzçi qrup 69 yerlə müqayisədə, 101 mandatla 3-cü yerə çıxıb.

Avropa Komissiyasının sədri vəzifəsinə namizəd Marqrete Vestager bildirib ki, “dəyişikliklər istəyənlər yeni koalisiya qura bilər”.

S&D qrupunun aparıcı namizədi olan Frans Timmermans isə deyib ki, “proqram və koalisiya əsasında Avroparlamentdə “Taxt-tac oyunları” oynaya bilərik”.

Bununla yanaşı, Yaşıllar, əsasən Almaniya Yaşılları sayəsində mandatlarını 70-ə çatdırıb. “Bu, Avropa Birliyi üçün müsbət baxışa layiq olduğumuzu göstərir”, – qrupun liderlərindən biri olan Ska Keller bildirib.

İtaliyada və Fransada ifrat sağçılar qalibdir

Salvini və Marin Le Pennin “Milli Ralli”si təxminən 57 nəfərlik yer qazanıb.

İtaliyadakı ilkin nəticələrə görə, Salvininin Liqası 33.6% səslə liderlik edir. Partiya yeni parlamentdə 28 yer qazanmaq ümidindədir.

Salvini deyib: “İtaliyadakı birinciyik, indi Avropanı dəyişəcəyik”.

Bir il əvvəl “Beş ulduz” Hərəkatı ilə koalisiyada Liqa səslərin yalnız 17 faizini almışdı.

Fransada Le Penin partiyası Makronun partiyasını ötərək 22 mandat qazanıb (23,5%).

İngiltərədə Naycel Faracın “Brexit” Partiyası liderlik edir, ikinci yerdə avropapərəst liberal demokratlardır. Həm iqtidardakı Mühafizəkarlar, həm də əsas müxalifətçi Leyboristlər Partiyası böyük itkilərə məruz qalıb.

Tərcümə: Strateq.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Türkiyə uğrunda böyük savaşın yeni raundu-23 iyun seçkiləri

Xural Yazıldığı tarix 23 May 2019

Ergün Diler

“Takvim”, Türkiyə, 21 may 2019-cu il

Bəzi ağıllı insanlar, ailələr və mərkəzlər var ki, dünyanın gedişatını dəyişdirmək istəyirlər. Onların da qarşılarında eynilə özləri kimi olanlar var. Biz bunu bilmirik. Qəzetlərdə, televiziyalarda görmürük. Lakin pulun da, silahın da sahibi onlardır.

Onlar dərinlərdədirlər. Həyatımız əyləncə və futbol xəbərləri arasında sıxışıb qalsa da, həqiqətləri bilmək istəyən çox önəmli bir kütlə də var. Və onlar həqiqətən nələrin baş verdiyini öyrənmək istəyirlər. Gəlin, bu gün həmin istəyi nəzərə alaq. Bu, Türkiyədə nə baş verdiyini, nə olacağını anlamaq üçün də doğru bir yoldur.

Son 17 ilə baxın. TBMM-in 01 mart 2003-cü il tarixli qərarından AKP-ni bağlama işinə, Abdulla Gülə qarşı verilən bəyanatdan “Ergenekon” və “Balyoz” işi kimi sarsıntılara, 17-25 dekabr 2013-cü il hadisələrindən 15 iyul 2016- cı il uğursuz çevriliş cəhdinə qədər baş verən bütün hadisələrə baxın. Bütün bunlar Türkiyəyə yerini göstərmək üçün idi. Bu məsələni bir az açaq.

Men Hunvey (Meng Hongwei) haqqında neçə dəfə yazdım. O, 2016-cı ilin noyabr ayında “İnterpol”un rəhbəri oldu. Vəzifə müddəti 2020-ci ilədək davam etməli idi. Fransadan Çinə səyahət etdi. Ondan bir həftə ərzində xəbər alına bilmədi. Sonra Çin belə bir açıqlama verdi: “Rüşvət aldığına və qanunları pozduğuna görə həbs edilib”.

Onun 40 illik iş təcrübəsi vardı. Narkotiklərlə və terrorla mübarizə sahəsində mütəxəssis idi. Neytrallaşdırıldı. Həyat yoldaşı da Fransadan sığınacaq istədi.

Bu hadisədən qısa bir müddət sonra daha böyük həmlə gəldi. ABŞ Prezidenti Donald Trampla Çin Prezidenti Si Cinpinq Argentinada keçirilən G20 sammitində bir araya gələn zaman Kanada polisi də “Huawei”nin idarə heyəti sədrinin müavini və maliyyə direktoru Men Vançjounu (Meng Wanzhou) saxlayırdı. MKİ hərəkətə keçmişdi, Kanadada əməliyyat keçirirdi.

Yaxşı, bəs Men Vançjou kimdir? O, həmin şirkətin qurucusu olan Ren Çjenfeyin (Ren Zhengfei) qızıdır. Ren Çjenfey də Çin ordusunda xidmət etmiş keçmiş bir hərbçi və mühəndisdir.

Renin qızı olan Men, ABŞ-ın İrana tətbiq etdiyi sanksiyaları pozmaqda ittiham edildi. Lakin Çində hər bir adam Menin girov götürüldüyünü bilirdi.

Şiddətli mübarizənin getdiyi bir vaxtda Ağ Evdən ayrılan Stiv Bennon (Steve Bannon) hərəkətə keçir və Çinin “qara qutu”su kimi tanınan iş adamını qaçırır, Nyu Yorka gətirərək “Central Park”ın qarşısndakı saray kimi oteldə rahatlığını təmin edir və Çin haqqında öyrənilməli olan hər şeyi ondan öyrənirdi. Beləliklə, Çinlə necə mübarizə aparılacağı ilə bağlı məsələdə önəmli məsafə qət edilirdi. Bu adam, yəni ABŞ-la birgə hərəkət edən şəxs məhz Qo Venquy (Guo Wengui) idi.

Qısaca xülasə etməyə çalışdığım bütün bu hadisələrin arxa planında ABŞ-Çin savaşı dayanır.

Prezident Tramp daha bir həmlə etdi. Təzyiqə məruz qalan “Google”, “Huawei”nin yeni model telefonlarında Android əməliyyat sisteminin yenilənməyəcəyini elan etdi. Bu, “Huawei”nin zibilə çevriləcəyinin işarəti idi. Böyüməsi üçün böyük həmlələr edilən “Huawei” böyük sarsıntı yaşayırdı. 5G texnologiyası ilə hər yerdən informasiyanı alıb Çinə daşıyacağı söylənilən “Huawei” zərbə alırdı. Həm də böyük zərbə…

İndi Avropa da “Huawei”dən qaçacaq və bazarı tükənəcəkdi. Məlumdur ki, iki nəhəng arasında anlaşma və yaxınlaşma olmayınca, öldürücü zərbə “Google”dan gəlmişdi.

Xatırlayırsınızsa, Türkiyə Çindən Hava Hücumundan Müdafiə (HHM) sistemi alacaqdı. HHM sistemi birlikdə istehsal ediləcəkdi. İzin verilmədi. Kobanidə hadisələr başladı. 50 vətəndaşımız həyatını itirdi. Bu layihədən vaz keçildi.

O tarixdən sonra ABŞ-la münasibətlərdə yaşanan qopma daha da dərinlərə endi. Ankara haqlı olaraq Rusiya-İran xəttində yer tutdu, mövqe seçdi. Bu yaxınlaşma nəticəsində HHM sistemindəki açığını qapatmaq istədi. Çünki buna ehtiyacı vardı. S-400-lərin satın alınması belə gündəliyə gəldi. Bazarlıqlar bitdi. Anlaşma əldə edildi. Təslimat üçün geri sayma başladı.

Türkiyə S-400-ü kimə qarşı alırdı? Bölgəyə baxın. Kimin üçün idi? NATO üçün… İrəlidə gələ biləcək təhlükənin üzərində NATO-nun ünvanı vardı. Türkiyə 15 iyulda edilən çevriliş cəhdindən sonra NATO-dan çıxır, qaçır və Avrasiyaya yerləşirdi. Daxildəki NATO tərəfdarları da neytrallaşdırılırdı. Ankara yolunu cızarkən kimlərlə birgə yürüyəcəyinə qərar verirdi.

Bizdə heç söhbəti edilməsə də, Rusiya “arxa qapı”dan ABŞ-la görüşürdü. Doğrusu, Kissincer artıq hərəkətə keçmişdi. Putin onun sözünü yerə salmazdı. ABŞ sanki düşmənçiliklər vasitəsilə, yəni həm Rusiya, həm də Türkiyə ilə toqquşaraq qarşıda bir tərəf meydana gətirirdi. Ancaq digər tərəfdən, Rusiyanın Çin qorxusunu da bilir və onu qaşıyırdı. Moskva da heç bir zaman Çinə 100% güvənərək qapılarını ona açmırdı. Beləliklə, ABŞ-ın toqquşduğu iki ölkə – Rusiya və Türkiyə “İpək yolu” üzərində təbii əngələ və ya nəzarət-buraxılış məntəqəsinə çevrilirdi. Çin də bunu görürdü.

Bəlkə, Rusiya “arxa qapı”dan ABŞ-la görüşməsinin faydası olaraq Aralıq dənizinə enirdi, aldığı mükafat bu idi? Məlum deyil.

Sizə kobudcasına çatdırdığım dünyada gedən bu mübarizənin, əlbəttə, Türkiyə içində də uzantısı vardı. Siyasət nə üçün işlənib hazırlanırdı ki? Türkiyənin dünyadakı mövqeyini, ittifaqlarını və gələcəyini müəyyən etmək üçün.

Abdulla Gül prezident olduqdan sonra Çinə getdi. Türkiyə-Çin qardaşlığından söz etdi. ABŞ hərəkətə keçdi və Urumçi (Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunun paytaxtı – tərc. ) qarışdı. Türklər öldürüldü. MKİ, “Türkiyə və Çin qardaş ola bilməz. Ancaq rəqib ola bilər” deyirdi.

ABŞ-la İngiltərə arasında artaraq böyüyən qlobal sərmayə Çini böyüdürdü. Və ABŞ-ın qarşısına dikirdi. Mübarizənin də, savaşın da səbəbi bu idi. Baş verən bütün digər sancılar bu böyük mübarizədən doğurdu. Həm ABŞ, həm də İngiltərə daxilində Çinin böyük olmasını istəyən güclü mərkəzlər vardır. Bunu həyata keçirmək üçün onların pulları da, ağılları da vardır.

Türkiyə 15 iyuldan sonra qəti olaraq Avrasiya xəttinə oturdu. Burada nə qədər qalacağını bilmirəm. Ancaq daxildə bu xəttə qarşı etiraz edən çox adam olacaq. Doğrusu, vardır. Abdulla Gül və Əhməd Davudoğlunun bu xəttə isti baxacağını düşünmürəm. CHP-nin də…

Rus təyyarəsi vurularkən Əhməd Davudoğlu “Əmri mən verdim” demişdi. AKP-də Gül və Davudoğlu kimi düşünənlər də çoxdur. Ancaq Prezident Ərdoğan və Dövlət Baxçalı kimi düşünən CHP-lilər də vardır. Bu bölünmə ölkənin bir çox qurumunda yaşanırdı. Önəmli olan hərbçilər idi. Hərbçilər diqqəti Avrasiyaya vermişdi. Ancaq investorlar bunu istəmirdi. Həm də heç istəmirdi. Bu səbəblə, İstanbul seçkiləri, əsla və qəti olaraq, sadəcə İstanbul seçkiləri deyildi. Ola bilməzdi də.

Bu mübarizənin getdiyini bildikdən sonra, 23 iyunadək önəmli hadisələrin baş verəcəyini anlamaq üçün kahin olmağa ehtiyac varmı? Əlbəttə, yoxdur. Türkiyədə daxili siyasət aydınlaşacaqdır. Tərəflər çox aydın şəkildə ortaya çıxacaqdır. Çini nəzarət altına almaq, qarşısını almaq və ya durdurmaq istəyənlərlə yolunu açmaq istəyənlər siyasi baxımdan qarşı-qarşıya gələcəklər.

Londonla Pekin arasındakı xətt ABŞ-a qarşıdır. ABŞ-da da bu xəttə qarşı olanlar vardır. Bu iki gücün, iki cərəyanın buradakı əks olunmaları yaxında görünəcəkdir. Heç bir əlaqəsinin olmadığı kimi görünsə də, “Başakşehir”ə mənfi reaksiya vermək, “Qalatasaray”ın çempion olmasını istəmək Qərb-NATO-ABŞ ittifaqını seçməkdir. Stadionları dolduranlar bunu bilməz. Amma belədir. Dərində bu vardır. Hər yerdə bu bölünmə və toqquşma halı vardır. Hər yerdə. Bir yerdə duraq, etirazım yoxdur. Ancaq nə üçün durduğumuzu bilək. Onu da bilək ki, Ankara Avrasiya marşrutundadır. Bu səbəblə, qarşısına çıxanlarla mübarizə edəcəkdir. Bunun bilinməsində fayda vardır.

Qeyd: İrana müdaxilə gözləndiyi halda, İraq da hədəfə alınıb…

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Lujnikidə kütləvi ölüm, Brejnevin tələbi, susdurulan mətbuat, gizlədilən ölü sayı

Xural Yazıldığı tarix 14 May 2019

Həmin ərəfədə Mərkəzi Komitənin katibi olan Yuri Andropov baş vermiş hadisə ilə bağlı Leonid İliç Brejnevi məlumatlandıranda, artıq özünü güclə idarə edən baş katib öz işini bir cümləlik göstəriş verməklə bitmiş hesab edib:

“Ölənlər dəfn edilsin, mətbuat sussun…”

Bəli, SSRİ-də minlərlə insanın gözü qarşısında baş verən hadisəni gizlətmək mümkün olub, mətbuat susdurulub, hadisə şahidlərinə xabərdarlıq olunub. 1982-ci ilin 20 oktyabrında olduğu kimi.

Həmin tarixdə Moskvanın Lenin adına mərkəzi stadionunda (Lujniki) UEFA kubokunun 1/16 mərhələsində yerli “Spartak” və Hollandiyanın “Haarlem” klubları arasında görüş keçirilib.

Oyuna hələ bir neçə gün qalmış Moskvaya güclü qar yağıb. Elə bu səbəbdən də 82 min biletdən cəmisi 16 mini satılıb. Oyun keçirilən gün qar daha da güclənib, stadionun içərisindəki pillə və keçidlərin hamısını təmizləmək mümkün olmayıb.
Matç saat 19-da başlanıb. 16-cı dəqiqədə “Spartak”ın hücumçusu Edqar Qess topu rəqib komandanın qapısından keçirib.

90-cı dəqiqəyədək oyun 1-0 “Spartak”ın xeyrinə davam edib. Son dəqiqələrdə azarkeşlər stadionu tərk etməyə başlayıblar. Sürüşkən pillə və keçidlərdən stadionun çıxışına doğru üz tutan azarkeşləri oyunun 90 dəqiqəsində Sergey Şvetsovun vurduğu qol yenidən geri dönməyə məcbur edib. Bu məqamda azarkeşlər arasında basabas düşüb. Sürüşkən keçidlərdə və pillələrdə yıxılan azarkeşlər digərləri tərəfindən ayaqlar altında qalıblar. İdarə olunmayan kütlə heç nəyin fərqinə varmadan yıxılan insanların üstündən keçiblər.

10 dəqiqədən sonra təcili yardım maşınları yaralıları Skilifosovski adına Təcili Yardım İnstitutuna çatdırıblar. Həmin instututa 114 nəfər yerləşdirilib. Ayaq altda qalıb ölənlərin meyitlərini isə əvvəlcə stadionun həyətindəki Leninin abidəsinin önünə yığıblar. Sonra 66 meyit Moskvanın ayrı-ayrı rayonlarının morquna göndərilib.

Gecədən xeyli keçmiş Yuri Andropov yaralıların müalicə olunduğu instututda həkimlər və yaralılarla görüşüb. İnstitut rəhbərliyinə tapşırılıb ki, yaralıların sayı və səhhəti ilə bağlı bütün məlumatlar məxfi qalmalıdır.

Leonid İliç Brejnevin tapşırığı ilə mətbuat hadisə ilə bağlı açıqlama verməyib. Yalnız “Pravda” və “Veçernyaya Moskva” qəzetləri baş vermiş hadisə ilə bağlı bir çümlə yazıblar: “Oyundan sonra azerkeşlər stadionu tərk edərkən sıxlıq yaranıb. Sıxlıq nəticəsində zədələnənlər olub. Baş vermiş hadisə ilə bağlı araşdırma aparılır…”

Həmin dövrün ən populyar idman qəzeti olan “Futbol, xokkey” isə öz səhifələrində hadisə ilə bağlı heç nə yazmayıb. Amma sırf oyun haqqında verdikləri məqalənin başlığını çox maraqlı seçiblər: “Soyuq hava, isti oyun”.

Sovet mətbuatı hadisəni gizlətsə də, elə həmin günün gecəsi “Qolos Amerika” baş verənlər haqqında ən incə detalları belə açıqlayıb.

Baş vermiş hadisə ilə bağlı Moskva şəhər prokurorluğu cinayət içi açıb. İş yekunlaşdıqdan sonra Moskva şəhər məhkəməsinə göndərilib.

Məhkəmənin hökmü ilə iki nəfər cəzalandırılıb. Stadionun direktoru Kokrışev və komendant Pançixin 3 il azadlıqdan məhrum etmə cəzasına məhkum olunublar.

Sovet mətbuatında Lujnikidə baş vermiş hadisə ilə bağlı ilk yazılar 1989-cu ildə dərc olunmağa başyaıb.

Rəsmi məlumatda ölənlərin sayı 66 göstərilsə də, digər versiyaya görə bu rəqəm 220-ni keçib.

Bir fakt bunu sübut edir ki, 66 ilkin rəqəmdir. Belə ki, hadisədən dərhal sonra Moskvanın 1-ci katibi stadiona gəlib. Onun stadionda olan yerli milis bölməsinin rəisinə ilk sualı bu olub:

– Ölənlərin sayı nə qədərdir?

Bölmə rəisi tərəddüdlə cavab verib:

– Hazırda 66 nəfər, amma bu son deyil

Qrişin yüksək tonla mətləbi rəisə anladıb:

– Bəli, 66 nəfər, bundan artıq ola bilməz və olmamalıdır.

Qeyd edək ki, Lujnikidə baş vermiş hadisə zamanı ölənlərdən biri 15 yaşlı azərbaycanlı Eldar Abdullayev olub.

10 ildən sonra 1992-ci ilin oktybrında Lujnikidə faciəli hadisə ilə bağlı xatirə abidəsi ucaldılıb.

İlham Cəmiloğlu

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Oman boğazında təxribat Tehranın ziyanına işləyəcək-ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 14 May 2019

İqor Subbotin

“Nezavisimaya gazeta”, 13.05.2019

ABŞ dövlət katibi Mayk Pompeonun gözlənilmədən Moskvaya deyil, avropalı həmkarları ilə söhbət üçün mayın 13-də Brüsselə səfər etmək qərarı Fars körfəzi ölkələrində təşviş doğuran Oman boğazındakı hərbi fitnəkarlıqla üst-üstə düşüb. Dörd kommersiya gəmisi Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin (BƏƏ) ərazi sularında “təxribat əməliyyatı”na məruz qalıb.

Ərəbistan monarxiyaları günahkarın adını çəkmir, amma güman etməyə hər cür əsas var: yaranmış durum indi ABŞ tərəfdən basqı yaşayan İranın xeyrinə işləmir.

AB Şurasının xarici işlər nazirləri səviyyəsində mayın 13-ə nəzərdə tutulmuş planlı toplantısının baş mövzusu İran problemi olub.

Vaşinqton antiiran sanksiyalarını gücləndirəndən, Tehran isə cavab gedişi kimi, “nüvə sazişi” çərçivəsində öz öhdəliklərinin bir qismini dayandırandan sonra sazişi bütünlükdə necə qüvvədə saxlamaq vəzifəsi qalan imzaçıların qarşısında durub. Avroüçlük (Britaniya, Almaniya və Fransa) İranı sazişə tam əməl etməyə çağırıb, amma eyni zamanda ABŞ tərəfdən məhdudlaşdırıcı ekstraərazi tədbirlərini pisləyib.

Lakin Amerika rəhbərliyi tərəfindən güclü basqı şəraitində necə hərəkət etməyin vahid strategiyası yoxdur. Pompeonun mayın 13-də Belçikaya elan edilməmiş səfəri də Avropa nazirlərinə yüngüllük gətirməyib. Dövlət katibi Rusiyaya səfər qrafikini birdən dəyişərək Soçidə danışıqlardan qabaq Brüsselə baş çəkməyi qət edib, AB-dən həmkarlarını çaş-baş salıb.

BƏƏ sularında atəşə tutulmuş müxtəlif bayraqlar altındakı kommersiya gəmiləri haqda məlumatlar da gözlənilməz olub. Fars körfəzi ərəb dövlətlərinin əməkdaşlıq Şurasının (FKƏDƏŞ) baş katibi Əbdüllətif bin Rəşid əz-Zəyani bilinməyən canilərin təşkil etdikləri “təxribat”ı pisləyib. Onun FKƏDƏŞ-in rəsmi saytında yerləşdirilən bəyanatında deyilir: “Bu, bölgədə gərginlik və münaqişələrin güclənməsinə gətirə bilər, habelə yerli əhalinin maraqlarına ziyan vurmağa qabildir”.

Ərəb Dövlətləri Liqasının (ƏDL) baş katibi Əbu əl-Geytin Oman boğazındakı insident haqda bəyanatından atəşə tutulmuş iki gəminin mənsubluğu aydınlaşır. Əl-Geytin mətbuat xidmətinin bəyanatında özəlliklə səslənir: “Baş katib BƏƏ-nin ərazi sularının yanında dörd kommersiya gəmisinə, o cümlədən Fars körfəzində Səudiyyənin iki neft tankerinə qarşı təxribatı qəti şəkildə pisləyib”.

Hadisə Fuceyrə limanının (BƏƏ) yaxınlığında – Amerikanın qeyri-proporsional güc tətbiq edəcəyi halda İranın bağlamağa dəfələrlə söz verdiyi Hörmüz boğazının cəmi 140 km-liyində baş verib. ABŞ bu yaxınlarda İran sərhəddinin yaxınlığında özünün hərbi iştirakını gücləndirmək qərarına gəlib (bax: 13.05.2019 tarixli “NG”). FKƏDƏŞ-in aparıcı üzvləri atəşin mümkün günahkarını göstərmirlər, amma güman etmirəm ki, baş vermiş olayın konteksti Tehrana nəsə yaxşı bir şey vəd etsin.

Bu da qəribə görünür ki, “təxribat” haqda məlumatlardan qabaq İranın xəbər agentliklərinin Fuceyrədə hansısa partlayışlar barədə məlumatları gəlib. Bu təsdiqlənməyib. Ədalət xatirinə diqqət yetirmək gərəkdir ki, İran Xarici İşlər Nazirliyi, demək olar, bir anda olayın ayrıntılarının aydınlaşdırılmasına çağırıb. Diplomatik idarənin rəsmi təmsilçisi Abbas Musəvi Oman boğazında sabitlik və güvənliyi pozmaq üçün “pis niyyətlilərin təşkil etdikləri sui-qəsdi” istisna etməyib.

Ekspert mühitində ehtimal edirlər ki, şüurlu fitnəkarlıqlar haqda məlumatlar həqiqətdirsə, onda mümkün icraçıların çevrəsi elə də geniş deyil.

“İndi Vaşinqtonun məşğul olduğu İran ətrafında süni böhran yaratmaq üçün necəsə qəribə bir örtüyü deyil, təxribatlar haqda məlumatların düzgünlüyünü ehtimal etsək, onda husilərlə bağlı bəzi ərəb fəallarının sosial şəbəkələrdə səsləndirdiyi versiyanı rədd etmək olar, –  Rusiya Beynəlxalq Məsələlər Şurasının eksperti Anton Mardasov “NG”-yə bildirib. – Göstərilən bölgə Yəməndən çox uzaqda Oman boğazındadır. Hər şeydən göründüyü üzrə, burada İran güclərinə  – həm HDQ-ə, həm  də İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusuna eyham gözə dəyir, çünki bu bölgə onların ortaq məsuliyyət zonasıdır. İranlılar belə təxribat həyata keçirə bilərlər, amma sual – bu, birbaşa indi onların nəyinə gərək? Amma onlar hipotetik olaraq yaranmış durumda gözləntini yüksəltməyə hazırdırlar, Hörmüz boğazını bağlamağa daimi hədələr bunu göstərir”.

Analitik yada salır ki, olay yerinin yaxınlığında birgə Rusiya-İran hərbi təlimi keçirmək planlaşdırılıb. İran HDQ komandanı Hüseyn Xanzadi bu yaxınlarda iki ölkənin belə planını təsdiqləyib. “Mən bu düşüncədən uzağam ki, onu (təlimi-“NG”) bu şəkildə pozmağa çalışırlar, amma belə versiyanı kimsə hökmən səsləndirəcək, – Mardasov ehtimal edir. – Ancaq düşünürəm ki, (dörd tanker atəşə tutulduğuna görə-“NG”) “məsul şəxs”in elan edilməsində bu qaranlıq pauza elə-belə götürülməyib, bu, duruma marağı ancaq qızışdırır. Başqa məsələdir ki, məhz İran KİV-ləri tankerlərdəki partlayışlar haqda ən ilk  məlumat yayanlardan biri olub – ola bilsin, bu durum İranda daxili gündəliyi yeritmək üçün gərəkdir”.

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Gürcüstan “Monastr diplomatiyası”na keçir-ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 14 May 2019

Stanislav Tarasov

regnum.ru, 13.05.2019

Tarixçi Buba Kudava Türkiyənin Dolisakana orta əsrlər gürcü məbədinin ərazisində ictimai tualet tikmək niyyəti haqda məlumat verəndən sonra Tiflis qeyri-adi addım atıb. Məbəd Türkiyənin şərq hissəsində Artvin şəhərinin yaxınlığında, yəni Tiflisin Gürcüstanın tarixi vilayəti saydığı Tao-Klarceti ərazisində yerləşir.

Kudava Dolisakanada çəkilmiş bir neçə şəkli göstərib. Fotodan görünür ki, baş girişin yanında çalalar qazılıb və divar deşilib – deşikdən boru keçirilib. Abidənin içində müxtəlif tikinti materialları, habelə döşəmə unitazları var. Bu məlumat Gürcüstanda ictimai əks-səda doğurub və iş o yerə çatıb ki, Gürcüstanın Türkiyədəki fövqəladə və səlahiyyətli elçisi Georgi Cancqava durumu aydınlaşdırmağa qoşulmalı olub. O, Türkiyənin Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təmsilçilərilə təmasdan sonra bildirib ki, durumla tanış olmaq və orta əsrlər gürcü məbədinin ərazisində tualet tikintisinə yol verməmək niyyətindədir. Elçi bununla sərgiləyib ki, ölkəsinin xarici siyasətində Gürcüstan prezidenti Salome Zurabişvilinin Azərbaycana səfərindən sonra gözə dəyməyə başlayan “monastır diplomatiyası” trendi var.

Yada salaq ki, Gürcüstan XİN Tiflis və Bakı arasında sərhədlərin delimitasiya/demarkasiyasını başa çatdırmalı olan komissiyanın tərkibinin yeniləndiyi  haqda nəlumat verib. Söhbət birinci növbədə iki dövlətin sərhədlərinin hər iki tərəfində yerləşmiş David Qareci (azərbaycanca “Keşikçi”) məbəd kompleksinin kimə qalacağından gedir. Gürcü tarixçiləri yazırlar ki, monastırın özülü VI yüzillikdə gürcü müqəddəsi David Qareci tərəfindən qoyulub. Onu Gürcüstanın milli ziyarətgahı adlandırırlar. Orada fəaliyyətdəki ibadət evlərində VIII-XIV yüzilliklərin nadir divar naxışları qorunub. Gürcü çariçası Tamara və Qurucu David çarın yeganə təsvirləri onların içindədir. Monastır hətta Gürcüstan pravoslav kilsəsinin fəaliyyətdə olan lavrasıdır (böyük monastır-tərc.). Amma Azərbaycan tərəfinin versiyasına görə, monastır kompleksi Albaniya mənşəlidir (Qafqaz Albaniyası e.ə. II-I yüzilliklərdə Şərqi Cənubi Qafqazda meydana çıxmış qədim dövlət idi, çağdaş Azərbaycan, Gürcüstan və Azərbaycanın ərazilərini tutub).

Özünü xristian Qafqaz Aalbaniyasının tarixi varisi elan edən Bakı monastırı özününkü sayır, Tiflis bununla razılaşmır. Amma maraqlı budur ki, indi Qareci monastırı problemi Türkiyədə yerləşən, Kartli çarlığının ən qədim tarixi ərazilərindən biri Tao-Klarceti xristian məbədlərinin taleyi ilə səsləşməyə başlayıb. IX yüzillikdə bütün Gürcüstanı birləşdirmiş Baqrationilər çar sülaləsi Tao-Klarcetidən çıxıb. Bundan savayı, bölgə ruhsal həyatın önəmli mərkəzi idi – yeparxiyanın dörd əsas kafedral kilsəsi burada fəaliyyətdə idi – Oşki, İşxani, Artanuci və Otxta Eklessiya (Dördlər Kilsəsi). Oşk kodeksi deyilən Bibliyanın gürcü dilinə ilk tam tərcüməsi özülü 978-ci ildə qoyulmuş məhz Oşki məbədində yaradılıb.

Tao-Klarceti XII və XIII yüzilliklərdə çiçəklənib. Amma XIV yüzilliyin sonunda türk-monqol istilaçısı Teymurun çoxlu basqını çarlığın məhvinə gətirdi, Tao-Klarceti XVI yüzilliyin ortalarında isə Osmanlı imperiyasının hakimiyyətinə keçib. Bu ona gətirib ki, çağdaş Türkiyənin tərkib hissəsi olub. Türkiyə tarixçiləri bu faktlara etiraz etmirlər. Başqa məsələdir ki, Ankara bu məbədlərin bərpası üçün heç bir səy göstərməyib, onların durumu acınacaqlı idi və belə də qalır. Düzdür, Gürcüstanda Mixail Saakaşvilinin prezidentliyi dönəmində Türkiyədə ayrı-ayrı məbədlərin bərpasını aparmağa  cəhd edilib. Türkiyənin “Today’s Zaman” nəşrinin yazdığı kimi, hətta “Türkiyəyə səfər edən gürcü turistlər üçün olduqca önəmli” monastır komplekslərinin siyahısı tutulub. Lakin 2011-ci ilin yanvarında Gürcüstan Patriarxlığı Tiflisin Ankara ilə apardığı danışıqların şərtlərilə bağlı təəccübünü ifadə edib – Türkiyədə gürcü məbədlərinin bərpası Batumidəki Əziziyə məscidinin, Gürcüstanın başqa bölgələrindəki müsəlman məscidləri və hamamlarının bərpasıyla əlaqələndirilib.

Tərəflər bu haqda indiyədək anlaşmaya belə də gələ bilməyiblər.  Daha önəmli faktları qeyd edək. Gürcüstan 1918-1919-cu illərdə Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları elan edib – o cümlədən Qareciylə bağlı. Gürcüstan 1919-cu ildə Versal sülh konfransı üçün hazırlanmış özəl memorandumda Osmanlı imperiyasının Tao-Klarceti vilayətinə də iddialarını göstərib. Gürcüstanın Azərbaycan və Türkiyə ilə strateji tərəfdaşlığı nəzərə alınsa, bu problem bu yaxınlara qədər siyasi baxımdan boğulmuşdu. Görünür, durum dəyişilir, Gürcüstan isə sanki bölgədə qarşıdakı geopolitik dəyişiklikləri öncədən duyaraq  monastır probleminə yenidən qayıdır. Amma burada müəyyən şəraitdə və şərtlərdə partlaya biləcək “tarixi minalar” basdırılıb. O zaman isə Yaxın Şərq və Cənubi Qafqazın dolablarından kürək kimi skeletlər səpələnər.

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Stalin Krupskayanı necə öldürüb?!

Xural Yazıldığı tarix 11 May 2019

Onun öz 70 illik yubileyi gecəsində qəfil ölümü bu günə qədər də müəmma olaraq qalır. Rəsmi həkm rəyində ölüm səbəbi apendisit (kor bağırsağın soxulcanabənzər çıxıntısının iltihabı) göstərilsə də, ortaya çıxan bütün versiyalarda sifarişçinin məhz İosif Stalin olduğu ehtimal edilir.

Maraqlıdır, Stalin Nadejda Krupskayanı hansı səbəblərə görə aradan götürmək qərarına gəlib?

Stalinlə Krupskaya arasında konflikt hələ 1922-ci ildə başlayıb. Həmin ilin may ayında bolşeviklərin lideri Leninin beyninə qan sızması Kremldə gərgin vəziyyət yaradıb. Hakimiyyət uğrunda amansız mübarizə pik həddə çatıb. Leninin silahdaşları, xüsusilə, Trotski həmin vaxt çox populyar olub. Fikir ayrılıqları və siyasi çəkişmələr kəskin şəkildə özünü büruzə verib. Məhz bu ərəfədə Lenin yenicə partiyanın rəhbəri seçilən Stalin haqqında fikrini açıq bildirib, onun partiyaya rəhbərlik etmə bacarığına şübhə ilə yanaşdığını ifadə edib.

Lenin 1922-ci ilin noyabrında Siyasi Büronun üzvlərinə müraciət edərək, Stalini açıq şəkildə tənqid etməkdən çəkinməyib. Sözsüz ki, Stalin də öz növbəsində bu tənqidlərə qarşı özünəməxsus tədbirlər həyata keçirməyə başlayıb. Sövdələşmələr nəticəsində 30 dekabr 1922-ci ildə partiyanın Mərkəzi Komitəsi şəxsən Stalinin qarşısında Lenini partiya yoldaşları ilə birbaşa əlaqə saxlama imkanından məhrum etmək və onlarla yazışmağa qadağa qoymaq, ümumilikdə proletariatın rəhbərini siyasi proseslərdən təcrid etmək məsələsini qaldırıblar. Mərkəzi Komitə belə bir qərar qəbul edib ki, yalnız Stalinin müvafiq icazəsindən sonra və həkimlər buna öz razılıqlarını bildirdikləri hallarda Leninə partiyanın rəhbər instansiyalarının qərarları haqqında məlumat vermək olar. Stalin bu qərarları Leninin səhhətinə “qayğı göstərməsi” kimi təqdim edib.

1922-ci il dekabrın 21-də Lenin Krupskayadan Trotskiyə ünvanlanacaq məktubu yazmağı xahiş edib. Məktubda bu sətirlər öz əksini tapıb: “Mən laqeyd qalmamağı və Stalinə qarşı hücumu davam etdirməyi təklif edirəm”. Krupskaya yazdığı həmin məktubu Trotskiyə çatdırıb.

Bu hadisə ilə bağlı Vyaçeslav Molotov öz xatirələrində yazıb:

“Məktub məsələsindən elə həmin gün xəbər tutan Stalin Krupskayaya zəng edərək onu Mərkəzi Komitənin qərarını pozmaqda günahlandırdı və onu çox kəskin şəkildə təhqir etdi. Krupskaya Stalinin təhqirini cavabsız qoymadı:

– Yoldaş Stalin, mən Leninin həyat yoldaşı olmaqla yanaşı, həm də onun silahdaşıyam. Özümə borc bilirəm ki, leninizm prisiplərini həyatımın bahasına olsa belə qoruyum.

Hədsiz dərəcədə qıcıqlanan Stalin Krupskayanı növbəti dəfə təhqir etdi:

– Leninlə bir yataqda yatmaq, hələ leninizmi bilmək demək deyil.

Stalin bu sözləri dedi və əsəbi şəkildə dəstəyi yerə qoydu…”

Beləliklə, Stalinlə Krupskaya arasında soyuq münasibətlər hökm etməyə başlayıb. Leninin vəfatından sonra Krupskaya siyasi fəaliyyətini, ictimai işlərini davam etdirib. Mütəmadi olaraq mətbuatda çıxış etsə də, ölkənin ictimai həyatında fəallıq göstərsə də, Krupskaya siyasi müstəvidə əsas fiqurlardan birinə çevrilə bilməyib. Əsasən, ölkənin təhsil sahəsində fəaliyyət göstərən sabiq birinci xanım SSRİ maarif komissarının (təhsil nazirinin) müavini vəzifəsində qərarlaşıb. Stalin bütün vasitələrlə onun siyasi fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa cəhd edib

Nadejda Krupskaya özünün ictimai-siyasi fəaliyyətində zaman-zaman mövcud hakimiyyətin apardığı siyasəti tənqid edib. Xüsusilə, 1937-ci ildən başlayan kütləvi repressiyalar Krupskayanı ciddi narahat edib. Hətta bu haqda partiyanın növbəti qurultayında tənqidi çıxış edəcəyini və Leninin vəsiyyətini, partiyaya rəhbərlik məsələsində Stalinlə bağlı münasibətini bəyan edəciyini vurğulayıb. Krupskaya, “Lenin sağ qalsaydı, indi Stalinin türməsində çürüyərdi” kimi fikri dilinə gətirməkdən də çəkinməyib. Ancaq qəfil ölüm Krupskayanın bütün planlarını yarımçıq qoyub.

1939-cu ilin fevral ayında Nadejda Krupskaya 70 illik yubileyi ilə bağlı kiçik bir tədbir keçirməyə hazırlaşıb. Yubiley tədbiri fevralın 26-sı üçün planlaşdırılıb. Bu haqda Stalin də məlumatlı olub. Həmin gün Stalin Krupskayanın yubileyinə xüsusi hazırlanmış tort göndərib. Yubiley məclisinin axşamı Krupskayanın səhhəti qəfil pisləşib. Təcili yardım çağırılsa da, həkimlər hansısa səbəbdən çox gec gəliblər. Nəhayət, 3 saatdan sonra Krupskaya Kreml xəstəxanasına çatdırılıb. Ancaq həkimlər onu xilas edə bilməyiblər.

Versiyalara görə, Krupskaya Stalinin göndərdiyi zəhərli tortdan ölüb. Amma ortaya belə bir sual da çıxır: həmin tortdan yubileydə iştirak edənlərin hamısı yeyib və heç biri zəhərlənməyib. Nikita Xruşov sonralar yazdığı xatirələrində qeyd edib ki, həmin tortun yalnız bir hissəsi zəhərli olub və öyrədilmiş xidmətçi məhz həmin hissəni kəsərək Krupskayanın boşqabına qoyub. Araşdırmaçılar bu versiyanın çətin bir kombinsiya olduğunu söyləyiblər.

Digər versiyaya görə, Krupskaya çox sadə sayılan apendisit əməliyyatına qəsdən geçikdirilib. Tarixçilər bu versiyanın daha çox təsdiqləyiblər. Birincisi, ona görə ki, təcili yardım gec gəlib, onlardan qabaq isə yubiley məclisində “NKVD” əməkdaşları peyda olub. İkincisi, kifayət qədər peşəkarların çalışdığı və sutka ərzində cərrah növbəsi olan Kreml xəstəxanasında Krupskayanı əməliyyat etmək üçün uzun-uzadı müzakirə aparılıb və bu “müzakirələr” də Stalinin göstərişi ilə olub. Onu da qeyd edək ki, apendisit əməliyyatı üçün ciddi konsiliuma da böyük ehtiyac olmur.

Beləliklə, Nadejda Krupskaya sağlamlığında təbii ölümə heç bir səbəb olmadığı halda 1939-cu il fevralın 27-də, öz 70 illik yubiley gecəsində müəmmalı şəkildə Kreml xəstəxanasında vəfat edib.

İlham Cəmiloğlu, Musavat.com

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Tramp Türkiyəyə gələrsə…

Xural Yazıldığı tarix 3 May 2019

Bülənt Aydəmir,

“Habertürk”ün Ankara təmsilçisi, 03 may 2019-cu il

Yazıya başlıqdakı şərti cümlə ilə başlamaq istədim. Bu aralar Türkiyə iqtisadiyyatı ilə birlikdə ən çox müzakirə edilən mövzu Türkiyə-ABŞ münasibətlərinin gələcəyi, o cümlədən S-400 və F-35-lə bağlı işlərin dalana girməsi, sanksiyalar məsələsi və təbii, bu mövzuların daxili siyasətə və iqtisadiyyata təsirləridir.

ABŞ-ın Suriya üzrə xüsusi təmsilçici Ceyms Cefri Ankaraya gəldi, önəmli məsələlər müzakirə edildi. Ötən həftə Prezident Ərdoğan Trampla telefonla danışmışdı. Ondan öncə də Maliyyə naziri Berat Albayrak Ağ Evdə Tramp və Kuşnerlə görüşmüşdü. Bu görüşdən verilən fotoşəkili görmüşdünüz.

Sadəcə bu qədərmi? Xeyr. ABŞ-la Türkiyə arasında, keçmişdə olduğu kimi, “arxa qapı” diplomatiyası da işləyir. Bəzi şəxslər, qərarvericilərin də razılığını alaraq və onlara məlumat verərək, ABŞ-la münasibətlərdə yaşanan problemlərin həlli üçün addımlar atır, təmaslarda olurlar. Bu, yaxşı bir şeydir. Kimsə heç bir şey etməzsə, problemlər daha da dərinləşər və qorxuram ki, onların həlli üçün çox gec qalınmış olar. Bu sözü çox eşidirəm: “ABŞ, bir müttəfiq kimi Türkiyəni buraxmaq istəmir. Türkiyənin iradəsi də bu yöndədir. Öncəliyimiz Avropa və Amerikadır”.

Lakin əlaqələrin mövcud durumu heç də “cəhrayı eynək”dən göründüyü kimi deyil.

Yandırıcı S-400 məsələsi

Hazırda Türkiyə-ABŞ münasibətlərində CAATSA (“ABŞ-ın düşmənlərilə sanksiyalarla mübarizəetmə qanunu”) sanksiyaları, S-400 və F-35-lər, Suriya məsələsi, ABŞ konsulluğu işçilərinin həbsdə saxlanılması, İrana tətbiq edilən sanksiyalarla bağlı Türkiyəyə edilən güzəştin ləğv edilməsi kimi çətin problemlər mövcuddur.

Onu da xatırlatmaq lazımdır ki, İrana qarşı tətbiq ediləcək sanksiyalar təbii qaz ticarətini də əhatə edir. Yəni, illik 10 milyard m³ təbii qaz idxalatımız da təhlükədədir.

Hakan Atilla, Halkbank işi və FETÖ mövzusunu da artıq hər kəs əzbərlədi.

İndi bu siyahıya Şərqi Aralıq dənizində artan gərginliyi və stressi əlavə etmək də yalnış olmaz.

Bir də Trampın kürəkəni və baş məsləhətçisi Kuşnerin “100 ilin sülh planı” olaraq açıqladığı İsrail-Fələstin barışığına yönəlik hazırlıqlar var. ABŞ bunu iyun-iyul aylarında təqdim edəcək.

Qurumlardan verilən reaksiyalar yüksəlir

ABŞ-da Pentaqon, XİN, Ağ Ev, Konqres də daxil olmaqla, kiminlə təmas qurulursa qurulsun, Türkiyəyə yönəlik ciddi reaksiyalar gəlir. Türkiyə iqtisadiyyatında işlərin mənfi yöndə getdiyinə yönəlik bir qənaət hakimdir. Bunun üçün ABŞ-ın əlavə bir təhdidinə ehtiyac olmadığını söyləyirlər. BVF-in kredit şərtlərinin də o qədər asan olmadığını vurğulayırlar.

Bütün bu mənfi fikirlərə rəğmən, Türkiyə ilə yaxşı münasibətlərin saxlanmasına yönəlik bir iradə var. Ancaq bunu şərtli bir seçim yolu açma cəhdi olaraq görə bilərik. Görüşlər zamanı iki tərəf də “Münasibətlərimiz nə qədər yaxşı idi, bu hala necə gəldik?” mahnısını söyləyir, lakin kimsə münasibətlərin bu nöqtəyə gəlməsinin məsuliyyətini öz üzərinə götürmür, ya da səbəbini bilmir. Bir həqiqət var: kimlərsə nə isə etməlidir.

Sanksiyalar qaçınılmazdır

Ankara hər bir fürsətdə ABŞ-ın keçmişdə tətbiq etdiyi silah embarqolarının Türkiyəni məcburi olaraq bu nöqtəyə gətirdiyini vurğulayır. Suriyadan qaynaqlanan terror təhdidi ilə bağlı olaraq Türkiyənin S-400-ə məcburən yönəldiyini ifadə edir. “Bizim sıxıntımızı dinləmədiniz, anlamadınız” şikayətinə ABŞ-dan “Xətalarımız var, ancaq sizin də çox xətanız var” cavabı gəlir.

Hazırda ABŞ-ın Türkiyəni NATO-dan çıxarmaq kimi bir düşüncəsi yoxdur. Ancaq bu olmayacağı, ya da Türkiyənin öz iradəsi ilə çıxmayacağı anlamına gəlmir. Gərginlik davam edərsə, günün birində proses ora doğru gedə bilər.

CAATSA sanksiyaları məsələsi canyandırıcı və dağıdıcı ola bilər. ABŞ “Bunun sizinlə əlaqəsi yoxdur. Bu qanun Rusiyaya görə çıxarıldı” desə də, Konqresə təqdim edilən bir təklif var və bu, Türkiyəni də çox yaxından maraqlandırır. Bu təklif qəbul olunarsa, doğrusu, Müller dosyasına görə sıxıntıda olan Trampın yenidən Türkiyəyə güzəşt edilməsinə yönəlik hər hansı bir şey edə bilməyəcəyi söylənilir. Rusiya-Tramp əlaqələrindən narahat olan Konqres prezidentə belə bir kredit açmayacaqdır.

S-400-lərlə bağlı bir formul tapılmazsa, Türkiyəyə yönəlik çox ciddi sanksiyalar gələcək. Amerikalılar deyir: “Bizim indiyədək ən böyük silah layihəmiz olan F-35-ləri riskə atmaq istəmirik. S-400-lərdən vaz keçməsəniz, Türkiyə F-35 layihəsindən çıxarılacaq. S-400-lərin bir hissəsi belə Türkiyəyə endirilərsə, sanksiyalar başlayacaq”.

Suriya məsələsi üstünlük qazana bilər

Dəyərləndirmələrə görə, iki ölkə arasında mövcud olan problemlərin bir-bir həll edilməsində Suriya məsələsiüstünlük qazana bilər. Suriyada kiçik şeylərə əhəmiyyət vermədən əldə edilə biləcək bir uzlaşmanın digər sahələrdə həll prosesini sürətləndirə biləcəyi bildirilir.

Suriya məsələsində çərçivə belədir:

– bəzi yerlərdə 20 km, bəzi yerlərdə isə 32 km-ə çatan dərinlikdə bir təhlükəsizlik bölgəsi yaradılmalı;

– PYD bu təhlükəsizlik bölgəsindən çıxarılmalı;

– təhlükəsizlik bölgəsi terrorçu ünsürlərdən təmizlənməli;

– ABŞ ilə Türkiyə bu bölgədə birlikdə işləməli, ortaq post-patrul xidməti həyata keçirməlidir.

Məncə, bu məsələdə çox kiçik olmayan bəzi dilemmalar da var. Məsələn, Astana prosesinin iştirakçıları olan Rusiya və İran buna nə deyər? ABŞ Menbiçdən çıxmaqdan vaz keçdimi? Putinin təklifi – Adana razılaşması tətbiq edilməyəcəkmi?

“Türkiyə ABŞ-ın bölgədən çəkilməsini düzgün hesab etmir. ABŞ çəkilərsə, Türkiyə Rusiya və İranla baş-başa qalacaq. Türkiyənin etirazı bölgədə terror təşkilatı YPG-nin mövcud olmasına və ABŞ-ın bu təşkilatı silahlandırmasınadır. Suriyada təhlükəsiz bölgə məsələsini həll edək, YPG-nin necə olacağını sonra müzakirə edərik” tezisini müdafiə edənlər də var.

Bu yanaşmaya bir etirazım var: Rusiya-ABŞ balansını təmin etmək və bu balansı qorumaq o qədər də asan bir iş deyildir.

Trampla Ərdoğanın telefon danışığı zamanı bir daha təsdiq etdikləri kimi, ticarət həcminin qısa müddətdə 75 milyard dollara çatdırılması elə də real görünmür. Hazırda 20 milyard dollar səviyyəsində olan ticarət həcminin, ticarət əngəllərinin qaldırılması ilə, yalnız 2-3 milyard dollar artırıla biləcəyi bildirilir.

Tarixi yolayrıcından keçilir

Amerikalılar hər bir fürsətdə türk tərəfdaşlarına “Tarixi bir yolayrıcında olduğumuzu, münasibətlərimizin tarixi bir prosesdən keçdiyini nəzərə alırsınızmı?” sualını verirlər. Əslində, Türkiyənin vəzifəli şəxsləri də uyğun tədbir görülmədiyi halda, iki ölkə arasındakı əlaqələrin 30-40 il ərzində bu burulğandan çıxa bilməyəcəyinin fərqindədirlər.

Bu tabloda ABŞ Prezidenti Trampın Türkiyə ziyarəti çox böyük önəm qazanmış olur. Mənim də yazının başlığındakı təklifim budur: “Trampın ziyarəti 15 iyul çevriliş cəhdinin 3-cü ildönümündə baş tutarsa, həm FETÖ rəhbərini Türkiyəyə təslim etməyən ABŞ bürokratiyasına mesaj verilmiş olar, həm də münasibətləri yoluna qoymaqda böyük bir açar vəzifəsini yerinə yetirmiş olar”.

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Səudiyyə kral ailəsində taxt savaşı şiddətlənir-ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 29 Aprel 2019

“Haaretz” (İsrail), 27.04.2019

Səudiyyə ənənəsinə görə, kral titulu qardaşlar – Əbdüləziz ibn-Səud krallığının qurucusunun oğulları arasındaötürülür. Taxt varisliyi sistemi qüsursuz işləyib, amma 2007-ci ildə hər şey dəyişilib. Kral Abdulla Sədaqət Şurası – varis şahzadəni seçmək və növbəti kralı təyin etmək səlahiyyətinə malik ailəvi məşvərət qurumu yaradıb. Lakin Abdulla öz  qərarına əməl etməyib və iki vəliəhd seçib – hər biri təbii ölümlə keçinən, belə də sülaləyə başçılıq etməyən qardaşları Sultanı və Naifi.

Abdullanın taxt varisliyi sistemini dəyişmək qərarının ardınca şahzadə Mukrinin baş nazirin müavini təyin edilməsi gəlib. Adətən, bu vəzifə kral tituluna tramplin rolunu oynayıb. Qərar kral ailəsi Sudairi nəslinin üzvlərini qəzəbləndirdi. Bunlar şahzadə xanım Həssa bint Əhməd əl-Sudairinin – qurucu kral ibn-Səudun ən görkəmli zövcələrindən birinin oğullarıdır. Onun övladları duydular ki, kral Abdulla ailə içində başqa fraksiyaları möhkəmləndirərək onları hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa çalışır. Çox qocalmış kralın öləcəyi bəlli olanda gizli münaqişə yalnız gücləndi.

Abdulla 2015-ci ilin yanvarında vəfat etdi və Sudairi nəslindən Salmanı kral təyin etdilər. Onun düşərgəsi ailənin qalan hissəsinə qarşı fəal hərəkətə  başladı. Salman mərhum kralın oğlullarını tezliklə Məkkə və ər-Riyad şəhərlərinin mer vəzifələrindən azad etdi. Sonradan başqa yüksəkməqamlı məmurlar da öz vəzifələrindən məhrum oldular, vəliəhd Mukrin isə taxta namizədlər siyahısındakı yerini itirdi. Əski ənənəyə əsasən, Londona könüllü sürgünə yollanan şahzadə Əhməd kral tituluna növbəti iddiaçı idi.

Salmanın oğlu Muhəmməd ikiillik qarğaşalıqdan sonra 2017-ci ilin başlanğıcında görünməmiş qaydada varis şahzadə oldu.

Sanki kral Salman və oğlu Muhəmməd rəqibləri hakimiyyətdən hökmən uzaqlaşdırmaq yolunda idilər, amma sonra Xaşuqçi qətli baş verdi. Kral ailəsinin bir neşə üzvü kral Salmandan qurtulmaq və jurnalistin Səudiyyənin dövlət agentləri tərəfindən qətlinin beynəlxalq töhmət dalğasıyla onun oğlunun “köpünü almaq” imkanı qazandılar. Kral ailəsinin bu üzvləri düzgün idarəçilik uğrunda çıxış edən müttəfiqlər bloku formalaşdıraraq, kralın bu yaxınlarda krallığa qayıtmış qardaşına – şahzadə Əhmədə dəstək bəyanatıyla çıxış edib və onu Səudiyyə xalqı öz gələcəyini həll edənə qədər ölkəyə başçılıq etməyə çağırıblar.

Bu, kral ailəsində açıq müxalifət sərgiləməyin ilk hadisəsi idi. Bəziləri  hesab edirlər ki, varis şahzadə Muhəmməd öz davranışıyla Səudiyyə Ərəbistanını Qərb ölkələriylə görünməmiş qarşıdurmaya itələyir.

Lakin Muhəmmədin əvəzlənməsi tərəfdarları təhlükəyə düşə bilərlər. Vəliəhd artıq sübut edib ki, rəqiblərlə mübarizədə şahzadə və biznesmenlərin çoxunu həbs edərək və onlardan azad edilməyin əvəzində zorla pul qopardaraq qaydaları pozmağa hazırdır. Kral müxalifətinin üzvləri bilirlər ki, riskə gedirlər.

Bəlli olduğu qədər, Muhəmmədin ötən il təyin etdiyi ordu və kəşfiyyat xidmətinin başçıları ona loyaldırlar. O habelə ABŞ prezidenti Donald Trampın, demək olar, sözsüz dəstəyindən yararlanır. Bundan savayı, şahzadə kral ailəsinin kral tərəfindən qoca, xəstə adamları təyinatından yorulan və başçıları seçməyi tələb edən əksər gənc təmsilçilərinə güvənə bilər.

Muhəmməd bin Salmanın 33 yaşı var və o, bu nəsli təmsil edir. O biri yandan, o, həmçinin kral ailəsinin başqa qanadlarına  çox da sayğı göstərməyən ailə soyuna mənsubdur – onlar anlayırlar ki, yüksək rəhbərlikdən çıxdaş olunublar.

O, varis şahzadəni hakimiyyətdən etməyə istənilən cəhdə, ümumiyyətlə, mövcud olduğu qədər ailə ənənəsini pozan qiyam və xəyanət aktı kimi baxacaq. Aydındır ki, bu onun öz rəqiblərinə qarşı qəddar, Səudiyyə Ərəbistanı və dünya birliyi ilə münasibətləri üçün nəticələrini bu başdan söyləmək çətin olan repressiyalara başlaması üçün yetərli olacaq. Muhəmməd indi Xaşuqci işinin ona ziyan vurmaması üçün böyük səylər göstərir, amma o, dişbatar olub. Ailə yanlış buraxan kral və şahzadələri indiyədək bağışlamayıb. Bəlkə də, bir yanlış artıq son dərəcə çoxdur.

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Rövnəq Abdullayev Mübariz Mənsimovun gəmilərini ələ keçirib

Xural Yazıldığı tarix 19 Aprel 2019

“Heç iziniz də, tozunuz da qalmayacaq bu tarixdə, bu millətin cibindən, dövlətdən oğurladıqlarınız fitil-fitil gələcək burunuzdan”.
Azərbaycanlı milyarder, “Palmali” Şirkətlər Qrupunun rəhbəri Mübariz Mənsimov yazıb SOCAR-la bağlı. Əslində bu millətin, bu dövlətin cibinə girənlərin hər birinə aiddir.
İndi sifarişə oynayanlar düşüblər Mübaruz Mənsimovun üstünə, erməni, İŞİD izi axtarırlar. Ölkəni qazsız qoyub, erməni kilsəsinə qaz verənlərə susanların, Azərbaycanın talanan milyardlarına göz yumanlar SOCAR-ın müdafiəsinə qalxıblar.

O ayrı mövzudur ki, Rövnəq Abdullayevin oğlu Türkiyədə SOCAR-ın pullarını dədəsinin pulu kimi böyük tikinti layihələrinə sovurur, SOCAR TRADİNG-in rəhbəri Adnan Əhmədzadə və qardaşı neft pullarını “günəbaxan tumu” kimi çırtlayıb bahalı Lamborgini, Rolls-Roys avtomobilləri, milyon dollarlıq Jacob & Co Astronimia saatı alır, İngiltərədə, Ispaniyada şəxsi bizneslər qurur, Boss-Şelfin rəhbəri İxtiyar Axundov Amerikada, Miamidə qiyməti milyonlarla qiymətləndirilən mənzillərə sahib olur, şirkətlər açır, insanlarımızın bir tikə çörək üçün iş yerlərinə ehtiyacı olduğu halda milyardlar Adriatik sahillərində fantastik şəkildə dəbdəbəli layihələrə sovrulur, Londonda Nobel üzərindən nə işlər çevrilir, Allahın keçmiş bir icra başçısının SOCAR-ı təmsil edən iki gədəsi Rumıniyada dələduzluqları ilə bütün Avropaya səs salır. Əlbəttə bunlar ayrılıqda diqqətinizə çatdırılacaq.

Amma hələlik, Rövnəq Abdullayevin SOCAR-ın siyasi gücə və imkanlarına söykənib zorluqla “Palmali”dən müsadirə etdiyi gəmilərin taleyi barədə faktlara diqqət yönəltmək istəyirəm. Rövnəq Abdullayev hələ ki, onların izini itirmyə çalışır. 18-25 million dollar dəyərində olan həmin gəmilərin bir neçəsi indi SOCAR-ın filoteliyasından ayrılıb və Rusiya bayrağı altında beynəlxalq sularda üzür.

Belə ki, SOCAR 7 sentyabr 2016-cı ildə Dubayda (vergidən azad zona) İsveçrə şirkəti kimi qeydiyyatdan keçirdiyi SOCAR Logistics DMCC vasitəsilə bir neçə gəmini Maltaya göndərib. Rövnəq Abdullayev həmin gəmiləri yaxın adamı, əvvəllər BBC Konstruktion şirkətinin sahibi olmuş İlham Qədimzadənin adına qeydiyyatdan keçirdiyi 5 şirkətin (“Milagress”, “Caminero” , “Prover”, “Blue Lake Star” və “Planeo”) sərəncamına verib. Gəmilər indi həmin şirkətlərin adı ilə tanınır.

Yeri gəlmişkən, İlham Qədimzadənin Polşada “NEWNET TECHNOLOGY” adı ilə qeydiyyatdan keçmiş şirkəti də var. İlham Qədimzadə 1997-ci ildə Hacı Məmmədovun cinayətkar dəstəsi tərəfindən girov götürülmüşdü və valideynlərindən külli-miqdarda pul tələb olunmuşdu. Onun atası Vaqif Qədimov Dövlət Neft Şirkətinin məsul işçisi idi, Hacı Məmmədovla dostluq münasibətləri olub, sonradan elə onun dəstəsi tərəfindən qətlə yetirilib.

SOCAR sözügedən gəmiləri Malta üzərindən Rusiyaya ötürüb. Belə ki, həmin gəmilər indi Dubayda qeydiyyatdan keçmiş SOCAR Logisticsin keçmiş əməliyyat müdiri Namiq Qədirovun və vaxtilə BP-nin Azərbaycan Xəzər regionundakı təmsilçisi olmuş Asim Mövsümzadənin şərik olduqları Fraxtmortrans OOO (Rusiya) şirkətinin icarəsindədir. Bu şirkət 2016-cı ilin avqustun 17-də qeydiyyatdan keçirilib (dövlət qeydiyyatı nömrəsi: 1167746774601), 2017- ildə illik gəliri 1 milyard rubl (15,5 milyon dollar) civarındadır. Rövnəq ha desin ki, o şirkət mənim deyil, o gəmilər orda nə gəzir?
Yeri gəlmişkən Namiq Qədirovun adlna İsveçrədə də kiçik gəmiçilik şirkəti var.

Azadliq.info

Cavanşir Həsənli, müstəqil jurnalist
Yazı müəllifin feysbuk hesabından götürülüb

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Avropanın qəlbində “15 aprel” əməliyyatı-ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 19 Aprel 2019

Ergün Diler

“Takvim”, Türkiyə, 18 aprel 2019-cu il

Günlərdir hər kəs İstanbul seçkilərinin nəticələrini müzakirə edir. Bu, təbiidir. Etirazlara rəğmən, seçki qutularındakı bülletenlər təkrar-təkrar sayılsa da, hadisələrin öz təbii axarında getmədiyi kimi bir hiss formalaşdı.

AKP haqlı olaraq öz etirazlarını dilə gətirdi. Hüquqdan istifadə etmək üçün bütün yolları yoxladı. Ancaq İstanbul vilayətinin seçki komissiyası bu etirazları dəyərləndirmək üçün qəbul etmədən, İmamoğluna vəsiqəsini verdi.

Son söz, əlbəttə, Mərkəzi Seçki Komissiyasınındır. Kimsənin buna qarşı söyləyəcəyi tək bir sözü belə yoxdur. Ola bilməz də. Hüquq nə deyirsə, o da olmalıdır.

Ancaq Türkiyə bu yerli seçkilərlə birlikdə fərqli bir iqlimə büründü. Qlobal münaqişənin ən həyəcanlı sahəsi halına gəldi. Və bu, hələ yeni başladı. Həyəcan davam edəcək və artacaq.

Yaxşı, bəs daxildə siyasi iqlimi dəyişdirəcək addımlar necə atılacaq? Və ortaya kimlər çıxacaq? Xarici qüvvələr bu işin harasındadır? Bunlar önəmli suallardır.

Ancaq öncə Fransaya, Parisə gedək. Çünki Notr-Dam kilsəsindəki yanğının arxa planı məlum olmadan gələcəyi anlamaq elə də asan deyil. Notr-Dam kilsəsində baş verən yanğın haqqında dünən bu köşədə yazmışdım. Ümumiyyətlə, Afrikada ABŞ-la Fransa arasında gedən mübarizəni sizə çatdırmışdım. Uzun zamandır gedən bu mübarizənin tərəfləri haqqında yazıram.

Sahel haqqında da yazdım. Sahel nədir, haradır? Seneqal, Mavritaniya, Mali, Burkina Faso, Niger, Nigeriya, Çad, Sudan və Eritreyadan ibarət olan “Afrika kəməri”dir. “Bir kəmər, bir yol” layihəsinin Afrikadakı kəməridir. Doğrusu, xəritəni açıb baxsanız “Afrika kəməri”nin nə qədər anlamlı və strateji əhəmiyyətli olduğunu görərsiniz.

ABŞ, Sudanı qarışdıraraq çevriliş etməklə Fransaya və “İpək yolu”nun önəmli aktyoru olan Çinə qol vurmuşdur. Mübarizənin əsas səbəbi Afrikanın zənginliyi və ona nəzarət etməkdir. Zənginlik fışqıran bu qitə üçün müharibə edilərmi? Əlbəttə.

Doğrusu, NATO əsgərləri uzun zamandır İŞİD terroru ilə mübarizə adı altında Fransanı yuxusuz qoymuşdu. Son dəfə getdiyim zaman əsgərlər Parisin hər bir bucağında yerləşmişdi. Fövqəladə vəziyyət altında olan şəhər günə inqilabla başlayan bir metropolisi xatırladırdı.

Mən bunları yazarkən etiraz uzaqlardan – ABŞ-dan gəldi. Tez-tez bizim televiziya proqramına, yəni “Yaz-poz”a qatılan və dəstək verən MKİ agenti Devid Stil bildirdi ki, Notr-Dam kilsəsində çıxan yanğına başqa cür baxmaq lazımdır. Uzun illər ərzində MKİ üçün işləyən Robert Devid Stil, Parisin qəlbi olan Notr-Dam kilsəsinin yanması ilə bağlı inanılmaz iddialar irəli sürdü. Əslində, onun söylədikləri mənim dediklərimi təsdiqləyirdi. Sadəcə bizə medalyonun digər tərəfini göstərirdi.

Devid Stil qısa və aydın formada bunları çatdırırdı: heç kimsə məni bu yanğının adi bir hadisə olduğuna inandıra bilməz. Öncəliklə, 15 aprel tarixi nəyin ildönümüdür? 15 aprel “Titanik”in aysberqlə toqquşub batmasının ildönümüdür. Hətta eyni saatlardır. O qəzadan sonra dünya dəyişdi. Mərkəzi banklar kimin nəzarətinə keçdi? Bunu anlamadan Notr-Dam kilsəsinin yanmasını anlamaq mümkün deyildir.

Təbii, ABŞ “dərin dövlət”inin ən sehrli dəhlizləri haqqında məlumatlı olan biri sadəcə bununla kifayətlənmirdi. Daha da irəli gedib çox şeylər dilə gətirirdi. Elə şeylər deyirdi ki, elə bil, kəşfiyyat şəbəkəsinin sözçüsüdür. Ancaq çatdırdığı məlumatlar heç bir yerdə tapıla bilməyəcək məlumatlar idi.

Devid Stil paylaşdığı məlumatların arxasındakı qaynağı belə tərif edirdi: “Fransadakı xüsusi qaynaqlarım…” Yəqin ki, MKİ-ni nəzərdə tuturdu.

“Yanğından dərhal sonra bölgəyə gedən Kanada kəşfiyyat zabitinə kim mane oldu?” sualını dilə gətirən Stil, bir sıra maraqlı faktları da ard arda sıralayırdı.

1. Yanğının baş verdiyi iddia edilən yerdə elektrik xətləri yox idi.

2. Yanğında iki adam öldü, onların hər ikisi də açıqca öldürüldü (hər birinin başına bir güllə vuruldu).

3. Yanğınla mübarizə üçün heç bir vertolyot gətirilmədi.

4. Vəzifədən uzaqlaşdırılması belə gözlənilən Makron artıq çox böyük güc qazandı.

MKİ-nin mütəxəssis kadrlarından olan Devid Stil, mənim cızdığım tablonun xaricinə çıxırdı. Əsil gəldiyi yer mənim yazdıqlarımın tamamilə əksinə idi. Amma işarə etdiyi struktur həddindən artıq güclü idi. Stil, yanğının arxa planı ilə bağlı inanılmaz bir çıxış edir və gərginliyi artırırdı. İddiası ilə ABŞ-ın qarşısında yer alan böyük bloka işarə edirdi: yanğın böyük bir əməliyyat idi.

Devid Stil, Notr-Dam kilsəsini yandıranların adlarını belə açıqlayırdı: Fransa Prezidenti Makron, İngiltərə Baş naziri Mey, Almaniya Baş naziri Merkel və Papa Fransis.

O, öz qaynaqlarına əsaslanaraq, əməliyyatın bir “saxta bayraq nümayişi” olduğunu ortaya qoyur və bu hadisənin nəticəsində iki önəmli qurumun – Avropa Mərkəzi Bankı və Avropa Birliyi Ordusunun (PESCO) önə çıxacağına işarə edirdi.

Hazırda MKİ, Notr-Dam kilsəsinin ABŞ-a qarşı güclü bir Avropa İttifaqının qurulması üçün yandırıldığını düşünməkdədir. Bu səbəblə, inancla bağlı və qəlb qədər dəyərli bir yer seçilməliydi ki, hadisədən sonra bütün Avropa birləşsin.

Yanğından sonra məyus olanlara, göz yaşı tökənlərə və ən önəmlisi, ianə verənlərə baxılarsa, “birləşmə” baş tutmuş kimi görünür.

Stil yanğının arxasındakı ağılı açıqladı. O zaman bir az da dərinə gedək.

“Notre Dame de Sion” məktəbləri var. İstanbulda da var. Bu məktəblər Rotşild ailəsinin dəstəyilə quruldu. Qurucusu Alfons Ratisbonn bankirlik edən bir yəhudi idi. Ailənin 9-cu uşağı idi. Ailəsinə aid bir bankda işləyən zaman baron Rotşild onu Romaya yolladı. Burada “Məryəm ananı gördüm” deyərək, katolik oldu. Adının qarşısına “Məryəm” (Marie) əlavə etdirdi. İllərlə cizvi keşişliyi edən böyük qardaşı ilə birlikdə bu məktəbdən ayrılaraq “Sion qardaşları” icmasını qurdular. Onlar kimi hərəkət edən iki yəhudi qadın da yanlarına gəldi. Onlar da “Sion bacıları”icmasını qurdular. Yəhudilərlə katolikləri bir araya gətirdilər.

Bizim təhsil tariximiz də belə idi. Uşaqları yolladığımız məktəbləri belə tanımazdıq. Təəssüf ki, uzun müddət bilmədən gedirdik. Bu, ayrı bir məsələdir.

Nə isə, yenə yanğın məsələsinə qayıdaq. Kilsə yanğının arxasındakı bloku ciddiyə alarsaq, yəni Stilin sözlərinə inanarsaq, qarşımıza Rotşild ailəsi – Rotşildlər çıxmaqdadır. Çünki Rotşild ailəsi Makronu hakimiyyətə gətirən, Merkeli hakimiyyətdə saxlayan, Papaya güc verən böyük bir strukturdur. İngiltərə, onsuz da, ana vətənləri kimidir. Bir də bu güc balansının üzərinə Rus Pravoslav Kilsəsinin (RPK) açıqlamasını əlavə edin. RPK belə dedi: Notr-Dam kilsəsində baş verən yanğında “bir gizli işarənin olduğuna” inanırıq.

Bundan sonra dünya əvvəlki kimi bir yer olmayacaq. Əgər “Avropa ruhu” ABŞ-a qarşı Avropa daxilində əməliyyat keçirirsə, deməli, gedişat hesab edildiyindən də kritikdir.

“Avropa ruhu” ilə “ABŞ ruhu” Türkiyə daxilində də sərt rəqabət aparacaqdır. Hər bir gücün həm mühafizəkar, həm də dünyəvi kəsim daxilində çox güclü təsiri və bağları mövcuddur. Həmin mübarizə qəti şəkildə bura da daşınacaqdır. İndi ad çəkməyim doğru olmaz, lakin gərginlik gedərək artacaqdır. Bu iki gücün mübarizəsi Türkiyəsiz nəticələnə bilməz. Bu səbəblə, ölkəmizdə burulğanlı dövr yaşanacaqdır.

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Nazarbayevin varisi kim olacaq?

Xural Yazıldığı tarix 22 Mart 2019

Pyotr Akopov

vzqlyad.ru, 21.03.2019

Nursultan Nazarbayevin Qazaxıstan hakimiyyətinin zirvəsində oynadığı kombinasiya getdikcə daha aydın cizgilər alır. Prezident postundan gözlənilməz istefa və bu vəzifənin Qasım Tokayevə keçməsi yalnız birinci mərhələ idi. Növbəti addım Nazarbayevin qızı Dariqanın senatın spikeri seçilməsi oldu. Nazarbayevin sonrakı gedişləri necə olacaq və əsil varis Dariqadırmı?

Nursultan Nazarbayevin qəfil istefası 30 illik idarəçiliyin sonunu bildirmir. Sadəcə, müstəqil “Qazaxıstanın atası” artıq öz sağlığında nazarbayevsonrası hakimiyyətin dayanıqlı konstruksiyasını qurmağı qərara alıb. Yəni Nazarbayevin axirətə gedişindən sonra qazax elitası və xalqı hakimiyyət uğrunda mübarizə və qarğaşalığa batmasın deyə, vətəndaşları yeni başçının namizədliyinə alışdırmağı.

Qazaxıstanın bir dövlət kimi bir çox baxımdan Nazarbayevin şəxsiyyəti sayəsində qurulduğu və baş tutduğu nəzərə alınsa, belə bir strateji gediş sayğıya layiqdir: Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun keçmiş üzvü istəmir ki, onun əsəri öz sağlığında önəmini itirsin. Amma Nazarbayev Qazaxıstanı kimə qoyub gedəcək?

Düzdür, yeni prezidentə – ömrü boyu xarici siyasətlə məşğul olmuş karyeralı diplomat Kasım Tokayevə tərk etməyəcək. Respublikaya müstəqil başçılıq etmək üçün onun nə müstəqil siyasi çəkisi, nə də nüfuzu var. Həm də yaşı 65-dir – yəni 78 yaşlı Nazarbayevə hər hansı bir varisliyi haqda söhbət ola da bilməz. Tokayev respublikaya, ən azı, bir il başçılıq edəcək – 2020-ci ilin aprelindəki növbəti seçkilərədək. Bundan sonra isə iki variant mümkündür – o, ya prezident postuna seçiləcək və Nazarbayevin sağlığında formal başçılığı davam etdirəcək ki, növbəti seçkilərdə – 2025-ci ildə elbaşının gerçək varisi onu əvəz etsin, ya da Nazarbayev artıq 2020-ci il aprel seçkilərində əsl varisi prezidentliyə irəli sürəcək.

Amma hətta birinci variant, yəni 2020-ci ildə seçilmə halında da aydındır ki, Tokayev prezident postunu bir vaxta qədər tutacaq ki, gərəkli anda istefaya getsin və hakimiyyəti konstitusiyada nəzərdə tutulan adama versin. Yəni Qazaxıstan yuxarı palatasının – senatın başçısına.

Dariqa Nazarbayeva, Nursultanın böyük qızı çərşənbə günü senatın spikeri olub.

Nazarbayevin oğlu yoxdur. O, hakimiyyəti oğlu İlhama vermiş Heydər Əliyevdən fərqli olaraq, üç qızından birini seçməli olur.

Məhz böyük qız Dariqaya artıq çoxdan əsas namizəd kimi baxılır. Digər iki qız siyasətlə heç vaxt məşğul olmayıb.

Dariqa isə 55 yaşına doğru həm respublikanın ən böyük mediaholdinqinə, həm partiyaya, həm də banka başçılıq etməyə, parlamentin aşağı palatasının deputatı və baş nazirin I müavini olmağa macal tapıb. Onun üç elmi dərəcəsi var – tarix elmləri namizədi, siyasi elmlər doktoru və iqtisadiyyat elmləri doktoru. Qazaxıstanın müxtəlif xeyriyyə cəmiyyətlərinə başçılıq edir və bir neçə beynəlxalq mediaforumun rəhbərliyindədir (özəlliklə də Ümumdünya Rus Mətbuatı Assosiasiyasının vitse-prezidentidir).

Peşəkar ifaçı təhsili alıb və hətta bəzən konsertlə çıxış edir – bir zamanlar İosif Kobzon onun metso-sopranosunu dəyərləndirib. Dariqanın üç uşağı var və böyüyün – Nurəlinin artıq 34 yaşı var.

Amma, bax, Dariqanın əri yoxdur – 2007-də boşanıb. Və çoxları məhz bundan sonra onun siyasi karyerasını bitmiş sayıblar. Yəni onda atasının potensial varisini görməyi buraxıblar (indi aydınlaşdığı kimi, əbəs yerə). Xeyr, boşanmağa görə deyil, buna səbəb olan və ardınca baş verən hadisələrə görə.

Rahat Əliyev

Dariqa artıq 2007-də, demək olar, iyirmi beş il idi ki, Rahat Əliyevin – əvvəlcə həkim, sonra biznesmen, sonra general, Qazaxıstan Milli Təhlükəsizlik Komitəsi (MTK) sədrinin I müavini  və Nazarbayevin mühafizə xidməti rəisi müavininin arvadı idi. Əliyevi Qazaxıstanda ən qüdrətli adamlardan biri sayırdılar, amma Nazarbayev 2002-nin başlanğıcında öz kürəkənini Milli Olimpiya Komitəsinin başçısı qoydu, yayda isə Avstriyaya səfir göndərdi.

Bu, gözdən düşmək idi. Əliyev 2005-ci ildə Xarici İşlər nazirinin I müavini olmaqla (nazir indiki prezident Tokayev idi) Astanaya qayıtsa da, çox duruş gətirməyib. Onu artıq 2007-ci il fevralın əvvəlində  qismətində dönmək olmayan Avstriyaya yenidən səfir göndəriblər. Çünki mayın başlanğıcında onu səfir vəzifəsindən azad edib və şantaj məqsədilə adam oğurlamağa görə beynəlxalq axtarışa veriblər. Söhbət prezidentin kürəkəninin bankın keçmiş ən böyük səhmdarı kimi pul tələb etdiyi “Nurbank”ın üç başçısından gedib (görünür, onları oğurluqda ittiham edib). Onların ikisi bundan sonra itkin düşüb və cəsədləri yalnız bir neçə ildən sonra tapılıb.

Əliyev Avstriyaya səfir təyinatını fevralın 9-da alıb – düz, öz bankının işçilərini oğurladığı gün. Yəni faktiki olaraq xaricdə oturmağa ümid edib, amma mayda ona qarşı cinayət işi qaldırıblar, Nazarbayev onu işdən çıxardıb, sonra isə bütün təltiflərdən də məhrum edib. Əliyev 2008-də qiyabi məhkum olunub, lakin Avstriya keçmiş səfiri və keçmiş kürəkəni verməkdən imtina edib.

Dariqa cinayət işi qaldırıldıqdan tam bir ay sonra ərindən boşanıb və sıradakı bir neçə ildə diqqətini ictimai fəaliyyətə toplayıb. Qazaxıstan müxalifəti hətta onun mühacirətə getdiyi barədə şayiələr buraxıb, ancaq Dariqa Qazaxıstanda qalıb. Keçmiş əri özünü müxalif və rejimin qurbanı elan edib və yalnız 2014-ün yayında ekstradisiya üçün növbəti məhkəməni gözləməklə Avstriya hökumətinə təslim olub. O, 2015-ci ilin mayında Vyana həbsxanasının hamam otağında asılmış tapılıb. Bəzi ekspertlər onun ölümünü intihar adlandırıblar.

Dariqa həmin ilin sentyabrında baş nazirin I müavini olub. Amma bu vəzifədə cəmi bir il qalaraq senata keçib. İndi aydınlaşdığı kimi, bu, uzaq hədəf üçün edilib.

Dariqanı tanıyanlar onun ağlı və xarakteri haqda yaxşı rəy söylədikləri halda, təsəvvür etmək çətindir ki, Nazarbayev ölkəni zərif qadın çiyninə yükləyər. Amma bunu etməyə hazırlaşmır da – bax, buna görə.

Dariqa Nazarbayevlərin ailə qəbiləsinə söykənərək idarə edəcək. O isə yetərincə böyükdür və savadlı şəkildə əsas mövqelərə yerləşdirilib.

Nursultanın iki qardaşı var idi – hazırda yalnız Bolat yaşayır, amma siyasi çəkisi yoxdur. Balaca qardaş Satıbaldı isə lap gənc ikən 34 yaşında avtoqəzada həlak olub. Amma iki oğlu artıq böyüyüb və general olub. Böyük oğlu Kayratın 49, kiçik oğlu Samatın 40 yaşı var və 2015-in dekabrından Milli Təhlükəsizlik Komitəsi başçısının I müavini işləyir. Samat soyadını Abiş qoyub – babasının, Nursultanın atasının şərəfinə.

Nazarbayev və Samat Abiş

General Abişə indi Nazarbayevin tamamilə mümkün varisi kimi baxılır. Hətta söz-söhbət gəzir ki, əmisi hələ bir neçə il qabaq onu bu qismdə Vladimir Putinə təqdim edib. Aydındır ki, Nazarbayebin Samat Abişə münasibətdə planları haqda onun ən yaxın illərdə alacağı təyinatlar əsasında fikir yürütmək mümkün olacaq, amma daha çox ağlabatandır ki, Dariqanın idarəçiliyi dönəmində onun ən önəmli dayaqlarından biri olacaq.

Nazarbayevin nazirliklər daxil olmaqla müxtəlif rəhbər postları tutan daha bir neçə qardaşı uşağı var. Amma onlar da Alma-Atanın keçmiş başçısı Əhmətjan Yesipov və senatın, MTK-nın keçmiş başçısı və Moskvada keçmiş səfir Nurtay Abıkayev kimi artıq yaşlıdırlar – Yesipovun 68, Abıkayevin isə 71 yaşı var. Əvəzində Əliyevdən daha uğurlu kürəkən var. Timur Kulibayev – ortancıl qız Dinaranın əri.

Qazaxıstanın ən varlı adamı, yerli olimpiya komitəsi və iş adamlarının milli komitəsinin prezidenti yetərincə gəncdir –52 yaşı var. Problem bundadır ki, bir vaxtlar Kulibayevi də Əliyev kimi Nazarbayevin varisi təklif ediblər və Dariqa qəbilənin başçsı olanda onun münasibətlərinin necə biçimlənəcəyi qətiyyən aydın deyil.

Timur Kulibayev

Bundan savayı, Nazarbayevin bir neçə nəvəsi də var və böyüyün indi cəmi 34 yaşı olsa da, aydındır ki, onlar zaman keçdikcə daha görkəmli postlar tutacaqlar.

Nazarbayev qəbiləsinin gücü eyni zamanda onun zəifliyidir. Hələlik onları elbaşı baba birləşdirir, amma zəmanət haradadır ki, onun ölümündən sonra dalaşmayacaqlar?

Nazarbayev əlüstü iki vəzifəni həll etməlidir – elə etməlidir ki, qəbiləsinin hakimiyyət varisliyi hüququ bütünlükdə Qazaxıstan elitası tərəfindən höcətə salınmasın və artıq özü olmayanda qəbilə içində didişməyə yol verilməsin. İkinci vəzifə birincidən sadə görünmür və Nazarbayev buna görə də qalan vaxtında elə etməyə çalışacaq ki, qəbiləiçi münasibətlər balanslaşsın. Bununla belə, yenə də tək varis-lidersiz keçinməyəcək – bunun Dariqa, Samat Abiş, nəvələrdən kiminsə olacağı Nazarbayevə nə qədər ömür verildiyindən asılı olacaq. Deyək ki, 10 ildən sonra indi hətta babaya varis olmağa iddia etməyən nəvələrin şansı xeyli artacaq.

Əlbəttə, ailə daxilində hakimiyyəti ötürməkdə Nazarbayevi ikiüzlücəsinə ittiham etmək olar, amma onun hansı alternativləri var? Qazaxıstan SSRİ-nin faciəli məhvi üzündən dünya xəritəsində təsadüfən meydana çıxıb. Bu sovet respublikası bütün minusları və problemləri ilə məhz Nazarbayevin sayəsində, amma İttifaqın başqa qırıntılarından daha uğurlu şəkildə dövlət kimi baş tutub.

Qazaxların dövlətçilik ənənəsi olmayıb, tayfa və qəbilə prinsipləri ilə bölünüblər və Nazarbayevin ölümündən sonra orada hakimiyyət uğrunda mübarizə başlasa, onda  qurduğu dövlət, sadəcə, dağıla və yox ola bilər.

Əlbəttə, Nazarbayev öz övladına belə bir aqibət istəmir, hakimiyyəti ötürməkdə özəl hazırlanmış varislə, ya da beləcə hazırlanmış qohum arasında seçim edərkən, şübhəsiz, qohumun üzərində duracaq. Heç olmasa, onlara daha çox inandığı, onları daha yaxşı tanıdığı üçün – onların hakimiyyəti onun öz vətəndaşlarından qazandığı ad və nüfuzuna görə müqəddəs sayılacaq.

Postsovet məkanında hakimiyyətin varislik üzrə verilməsində hələlik yalnız bir sınaq olub – Azərbaycanda Heydərdən İlham Əliyevə. Amma düşünmək lazım deyil ki, hakimiyyətin belə təşkili yalnız islamçı və ya avtoritar rejimlərə xasdır. Xeyr, bu, təkcə monarxiyaların deyil, ən müxtəlif dövlətlərin özəlliyidir. İndiki dünya ölkələrinin çoxu II dünya savaşından sonra formalaşıb və orada ali hakimiyyətin necə biçimləndiyinə diqqətlə baxsaq, çoxlu ümumi yönlər görərik. Bhutto qəbiləsi fasilələrlə olsa da, Pakistanı, Neru qəbiləsi Hindistanı, Bandaranaike ailəsinin bir neçə təmsilçisi Şri-Lankanı yönəldib. Filippində prezident kürsüsündə bir neçə ailə bir-birini əvəzləyib, İndoneziyada və Myanmada respublikanın qurucularının qızları hakimiyyətə gəliblər. Bəli, bu, heç də hər yerdə birbaşa uğurlu olmayıb, amma onlar 27 yaşlı Qazaxıstandan xeyli artıq mövcuddur. Sabitləşmiş dövlətlər – Qərb ölkələri isə özlərini belə hesab edir – sanki varisliyi tətbiq etmir. Amma hətta Buşları və Tüdorları örnək gətirməyəcəyik – anqlo-saks ölkələrində hakimiyyətin gerçək mexanizmləri, pul və nüfuz artıq bir neçə on ildir, bəzən isə yüz illərlə bir neçə ailənin əlindədir.

Baş nazir və prezidentlərin görünüb yox olması bu dövlətlərin varlığına təsir etmir – dövlət aparatının özü və elitalar bu qədər dayanıqldır. Amma Qazaxıstanla bağlı halda hər şey olmasa da, çox məsələ birinci şəxsin əvəzlənməsindən asılıdır. Nazarbayev istəyir ki, Qazaxıstan ondan çox yaşasın.

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Prezidentin balanslaşdırılmış xarici siyasətdən imtina bəyanatının arxasında nə dayanıb?

Xural Yazıldığı tarix 24 Fevral 2019

Ekspertlər prezidentin sözlərinə müxtəlif yöndən yanaşırlar

Prezident İlham Əliyev yeni açıqlama verib, balanslaşdırılmış xarici siyasətdən imtina barədə bəyanatını izah etməlidir və xarici siyasətdə hansı tərəfdən, Rusiya yoxsa Qərbdən imtina etdiyini bildirməlidir.

Bunu Meydan TV-ə Müsavat Partiyasının Divan üzvü Elman Fəttah prezident İlham Əliyevin Real TV-ə müsahibəsində balanslaşdırılmış xarici siyasətdən imtina ilə bağlı bəyanatını şərh edərkən deyib.

Dövlət başçısı müsahibəsində deyib ki, bəzi xarici mətbu orqanlarda, ekspert cəmiyyətlərində belə bir fikir söylənilir ki, Azərbaycan balanslaşdırılmış, tarazlaşdırılmış siyasət aparır və elə bil ki, bu regionda balans axtarır, amma bu, belə deyil.

“Biz balans axtarmırıq. Biz, sadəcə olaraq, xarici siyasətimizlə öz milli maraqlarımızı qoruyuruq və mümkün olan riskləri azaldırıq. Bizim xarici siyasətimiz məhz milli maraqlar üzərində qurulub. Milli maraqlar nəyi diktə edirsə, biz xarici siyasətdə onu da etməliyik və edirik. Deyə bilərəm ki, buna müvəffəq olmuşuq”, – İlham Əliyev deyib.

Balanslı xarici siyasətdən imtinanı müsbətə yoza bilməyəcəm

Elman Fəttah xatırladıb ki, SSRİ dağılandan sonra balanslı xarici siyasət postsovet ölkələrinin məcburi layihəsi idi.

“Çünki müstəqil dövlət olduqlarından Qərblə inteqrasiya xətti götürməliydilər, bu, normal idi. Digər tərəfdən isə Kremlin təsirləri hələ də qalır, postsovet nomenklaturası bütün keçmiş sovet respublikalarında hakimiyyətdədirlər və Rusiyayönümlü siyasət də qaçınılmazdır”.

O hesab edir ki, bu baxımdan Cənubi Qafqazda Gürcüstanın Şevardnadze, Azərbaycanın Heydər Əliyev, Ukraynanın Kuçma dövrü balanslı xarici siyasətdən ibarət idi.

“Yəni bu siyasəti Heydər Əliyev icad etməmişdi. Sonradan Azərbaycanda balanslı xarici siyasəti zorla qoruyub saxlama siyasəti yeridildi, Gürcüstanda Qərbə inteqrasiya sürətləndi, eyni proses Ukraynada 2004-2005-ci illərdə “narıncı inqilab”la sürətləndi. Daha sonra proses hətta Orta Asiyaya sıçradı, Qırğızıstan bu yola qədəm qoydu, yəni “balanslı xarıcı siyasət” adı altında yumşaq avtoritarizm siyasəti”.

E.Fəttah qeyd edib ki, Azərbaycanda uzun illər heç nə baş vermədi, “balanslı xarici siyasət”in təzahürü olan yumşaq avtoritarizm təxminən 2010-cu ilə qədər davam etdi.

“Ondan sonra sərtləşmiş, 2013-cü ildən möhkəmləndirilmiş avtoritarizm siyasətinə keçdilər. Hazırda İlham Əliyevin balanslı xarici siyasətdən imtina etməsini müsbətə yoza bilməyəcəm.

Bu, o demək olacaq ki, gərək Qərblə inteqrasiyanı tamamilə kənara qoyub birmənalı şəkildə Rusiyayönümlü siyasət yeritmiş olsun. Türkmənistan, müəyyən mənada Özbəkistan kimi”.

Rəsmi Bakı bir əldə iki qarpız tutmağa çalışır

Avropada mühacir həyatı yaşayan siyasi icmalçı Rauf Mirqədirov hesab edir ki, kiçik dövlətlərin apardıqları xarici siyasət onların istəklərindən daha çox geosiyasi vəziyyətlə şərtlənir.

“Keçmiş xarici işlər naziri Tofiq Qasımov deyirdi ki, böyük dövlətlərlə dost olmaq yaxşıdır, amma onlardan nə qədər uzaq olsan, bir o qədər yaxşıdır. Azərbaycanın İran və Rusiya kimi qonşuları kifayət qədər ciddi problemlidir. Çünki ən azından hər iki dövlət Qərbin sanksiyaları altındadır. Bu amil Azərbaycanın xarici siyasətinə çox ciddi təsir edir”.

Onun sözlərinə görə, ölkə başçısı İlham Əliyev bunu tarazlaşdırılmış, yaxud milli maraqlara əsaslandırılmış siyasət adlandırırsa, bunun əhəmiyyəti yoxdur. İcmalçı deyib ki, gerçəklik ondan ibarətdir ki, Azərbaycan kifayət qədər aqressiv olan iki qonşu ilə normal, işgüzar, hətta bir sıra hallarda dostluq münasisbətləri yaratmağa çalışılır.

“Həm də bu münasibətləri elə səviyyədə saxlamaq lazımdır ki, Qərblə körpülərin yandırılması ilə nəticələnməsin. Sadəcə, bir misal, Ermənistan Suriyaya hərbi kontingentini göndərir və bu, Vaşinqtonla çox ciddi problemlər yaradır. Hətta Ermənistan xarici işlər nazirinin ABŞ-a səfərinin təxirə salınması barədə yerli mətbuat yazır. Çünki Ermənistan bunu Rusiyanın missiyası çərçivəsində edir”.

Onun sözlərinə görə, Azərbaycan bu kimi təzadlardan qaçmağa çalışır.

“Azərbaycan heç bir qlobal, lokal təhlükəsizlik sisteminin tərkibində deyil. Ona görə də Bakı xarici siyasətdə böyük risklərlə qarşılaşır. Hətta Azərbaycanla Türkiyə arasında hərbi-siyasi müttəfiqlik lazımı səviyyədə deyil. Yəni dövlətlər bir-birinin təhlükəsizliyi üçün ciddi öhdəlik daşımırlar”.

Amma Rauf Mirqədirov düşünmür ki, hakimiyyət balanslaşdırılmış xarici siyasətdən imtina edib. Onun fikrincə, sadəcə, balanslaşdırılmış siyasət prezident Əliyevi bir qədər qıcıqlandıran ifadədir və bir sıra hallarda başqalarının maraqlarını nəzərə almaq kimi başa düşülür.

“Yəqin ona görə deyir ki, balanslaşdırılmış yox, milli maraqlara əsaslanan siyasət yürüdürlər. Amma mahiyyət dəyişmir. Bu da ondan ibarətdir ki, rəsmi Bakı bir əldə iki qarpız tutmağa çalışır. Müəyyən dövrlər üçün bu mümkündür və balanslaşdırılmış siyasət də adlandırıla bilər. Amma nəticə etibarı ilə gec-tez seçim etmək lazımdır. Çox sadəlöhv insanlar inana bilərlər ki, Azərbaycan maraqları 100 faiz tələb edən bütün işləri görür”.

Prezidentin bunu milli maraqlarımıza uyğun siyasət adlandırması mahiyyəti dəyişmir

ReAL Partiyasının məclis sədri Azər Qasımlı Heydər Əliyevin 1995-ci ildən sonra balanslı xarici siyasət yürütdüyünü xatırladaraq dedi ki, Bakı Moskvanın layihələrində iştirak etmir.

“Azərbaycan istər Kollektiv Təhlükəsizlik Təşkilatında, istərsə Avrasiya İttifaqında yer almayıb. Eyni şəkildə NATO-ya, nə də Avropa Birliyinə üzv olmağa can atmır. Bu, balanslaşdırılmış xarici siyasətdir, prezidentin bunu milli maraqlarımıza uyğun siyasət adlandırması mahiyyəti dəyişmir. Əgər jurnalist Mirşahin Ağayev ona sual versəydi ki, Rusiyaya münasibətiniz necədir və ardınca ABŞ-la bağlı eyni sualı səsləndirsəydi, ölkə başçısı tam balanslaşdırılmış siyasətinin konturlarını ortaya qoyacaqdı. Amma bu suallar verilmədi, səbəb aydın idi, tapşırılmamışdı”.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Həsən Ruhani Azərbaycana qarşı ərazi iddiası irəli sürdü

Xural Yazıldığı tarix 20 Fevral 2019

Ənvər Börüsoy

1978-ci il 23 Bəhmən İnqilabını “İslam İnqilabı” kimi dəyərləndirən Tehran rejimi bu günlərdə olayın 40 illiyi münasibəti ilə törənlər keçirir. Ötən həftə Tehranda həyata keçirilən növbəti tədbirdə dünyanın bir sıra ölkələrindən xüsusi qonaqlar dəvət edilmiş və orada prezident Həsən Ruhani geniş məruzə ilə çıxış etmişdir. O, çıxışında “İslam İnqilabı”nın əzəmətindən danışaraq qeyd etmişdir ki: “Bu inqilab əslində bütün islam aləmində davam etdirilməlidir”. Məruzənin bir hissəsi Cənubi Qafqaz və Azərbaycan Respublikasına ayrılmışdır. Həsən Ruhani açıq şəkildə qeyd edib ki: “Cənubi Qafqaz və Azərbaycan Respublikasının əraziləri qədim İran torpağıdır. O torpaqlar 1828-ci ildə Çar Rusiyası tərəfindən işğal edilib. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranan dönəmdə Tehran hakimiyyəti etirazını bildirmiş və bu ərazilərin İrana birləşməsini tələb edib. Biz bu gün də həmin fikirdəyik. Çünki əhalinin çoxu şiə müsəlmanlarıdır və bu da İranın ərazi baxımdan bir parçası olmaq deməkdir”.

Tehran rejiminə xatırlatma

1950-ci illərdə hakimiyyətdə olan diktator Məhəmmədrza Pəhləvinin əmri ilə dünyanın  nüfuzlu arxeoloqları, etnoqrafları, piktoqram üzrə mütəxəssislər və tarixçi alimləri ölkəyə dəvət edildilər. Hədəf indiki İran adlı ölkənin ən qədim çağlardan qədim fars-pəhləvi tarixini ortaya qoymaq idi. Bu məqsədlə Tehranda hətta “Bərrəsihayi tarixi” (Tarixi tədqiqlər) adlı elmi jurnal dərc olunaraq dünyanın hər yerinə  yayılırdı. ABŞ-dan gəlmiş dünyalarca ünlü arxeoloqlar Hilen Kantur və Pinas Delokas kimi vicdanlı alimlər Ekbatan (Həmədan) və Həsənlu Təpə (Urmu) kurqanlarından üzə çıxarılan maddi-mədəniyyət abidələri ilə sübut etdilər ki: “İran yaylası ərazisində qədim sivilizasiya və tarix türklərə məxsusdur. Bu tarixin izi 7 min ildir”. Hər iki alimin tədiqatları silsilə şəklində elə həmin “Bərrasihayi tarixi”də 1961-ci ildə dərc olundu. Məhəmmədrza Pəhləvinin əsil məqsədi “iranilik” millətini yaratmaq idi. Paniranizm ideyası altında İran yaylasında yaşayan bütün xalqların əcdadlarının qədim fars-pəhləvilərdən ibarət olmasını rəsmiləşdirmək idi. Hilen Kantur və Pinas Delokasın isbat etdikləri gerçəklik diktator Məhəmmədrza Pəhləvinin bütün iddialarını puça çıxardı. Əslində indiki İran yaylasındakı türk dövlətlərinin siyahısı belədir: Aratta dövləti (e.ə. III milliyin I yarısı, mərkəzi Urmu), Lulubi dövləti (e.ə. XXIII yüzil-e.ə. II minillik, mərkəz Urmu), Kuti dövləti (e.ə. III minilliyin əvvəlləri – e.ə. III minilliyin sonu), Turukki dövləti (e.ə. XX-e.ə. XI-X yüzilliklər), Manna dövləti (e.ə. IX yüzil – e.ə. 590-cı yüzil), İşquz dövləti (e.ə. VII-IV yüzilliklər), Maday dövləti (e.ə. 672 yüzil-e.ə. 550-ci il), Atropat dövləti (e.ə. 321-b.e. 227-ci illər, mərkəzi Qazaka), Qafqaz Alban dövləti (e.ə. IV yüzil-b.e. 705-ci il, mərkəzi öncə Qəbələ, sonra Bərdə), b.e.-nın 630-cu ilindən 869-cu ilə kimi xırda feodal dövlətləri kimi Girdman, Şəki, Xaçın, Şirvanşahlar, Dərbənd bölgələri mövcud olub. Bunun əsas səbəbi feodal qarşıdurmaları, ərəblərin islam dinini yaymaq üçün apardıqları işğalçı siyasətlər idi. 898-941-ci illərdə Sacilər dövləti (mərkəzi öncə Marağa, sonra Ərdəbil olmuşdur), 941-981-ci illərdə Salarlılar dövləti (mərkəzi Ərdəbil), 971-1088-ci illərdə Şədaddlılar dövləti (mərkəzi Gəncə), 981-1065-ci illərdə Rəvvadlılar dövləti (mərkəzi öncə Ərdəbil, sonra Təbriz olmuşdur), 987-1170-ci illərdə Sünik dövləti (mərkəzi Göyçə), 1038-1157-ci illərdə Böyük Səlcuqlu İmperiyası (mərkəzi Nişapur), 1108-1227-ci illərdə Ağsunqurlar dövləti (mərkəzi öncə Marağa, sonra Təbriz), 1136-1225-ci illərdə Atabəyləri dövləti (öncə mərkəzi Naxçıvan, sonra Təbriz və Həmədan), 1256-1335-ci illərdə Elxanlılar dövləti (mərkəzi Təbriz), 1335-1357-ci illərdə Çobanoğluları dövləti (mərkəzi Təbriz), 1375-1468-ci illərdə Qaraqoyunlu dövləti (mərkəzi Təbriz), 1378-1508-ci illərdə Ağqoyunlu dövləti (mərkəzi Təbriz), 1501-1722-ci illərdə Səfəvilər dövləti (mərkəzi Təbriz), 1736-1747-ci illərdə Əfşarlar dövləti (mərkəzi Məşhəd) və 1794-1925-ci illərdə Qacarlar dövləti (mərkəzi Tehran) mövcud olmuşdur. Bundan əlavə, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (mərkəzi Bakı) və 1920-ci ildə Azadistan dövləti (mərkəzi Təbriz), 1945-1946-cı ildə Azərbaycan Milli Hökuməti (mərkəzi Təbriz) dövlətləri mövcud olmuşdur. Beləliklə bəlli olur ki, Tehran rejimini idarə edənlər 1925-1978-ci illərdə hakimiyyətdə olan, ifrat dərəcədə Azərbaycan türklərinin varlığını inkar edən pəhləvilər xanədanlığının irəli sürdükləri konsepsiyanı müdafiə edirlər. Halbuki, indiki İran və Cənubi Qafqaz regionunda tarix boyu mövcud olmuş 25 Azərbaycan dövlətini görməzlikdən gəlmək ədalətsiz, antibəşəri bir mühakimədir. Farslara məxsus dövlət sistemi üç dəfə mövcud olub. Bu, e.ə. 550-330-cu illərdə Sasanilər, b.e.-nın 226-651-ci illərində Əhəmənilər, 1925-ci ildən indiyə kimi pəhləvilər və molla rejimi olmuşdur. Qeyd etmək gərəkdir ki, sasanilər və əhəmənilər dövlətləri heç də tam fars dövləti olmayıb. Hakimiyyətdə farslar təmsil olunsalar da, həmin dövlətlər əslində sülalə xarakteri daşımaqla yanaşı, uzlaşmış bir düzənlə feodal dövlətlərinin konsolidasiyası əsasında mövcud olubdur. Yəni türklərə məxsus dövlət sistemi və özünüidarə hüquqları yerində qalıbdır.

Nədən Cənubi Qafqaza və Azərbaycan dövlətinə qarşı iddialar sərgilənir?

İran xarici işlər nazirliyinə bağlı “Risalət” jurnalı (rüblük dərc olunur, İranın Qafqaz və Orta Asiya siyasəti barəsində elmi təhlillərə yer verilir) 1991-ci il sentyabr sayında belə qeyd edir: “Quruca Azərbaycan Respublikasının adı İran dövləti üçün hər zaman təhlükə mənbəyi olacaqdır”.
Bir zamanlar İran xüsusi xidmət orqanının əməkdaşı olmuş Əlisğər Şeirdust adlı birisi “Cənubi Qafqazda İranın 15 şəhəri” proyekti əsasında serial sənədli filmlər çəkərək nəinki Tehranda, eləcə də bütün dünyada həmin ideyanı təbliğ etdi. Bu proyektdə Bakı, Naxçıvan, Şuşa, Gəncə, Beyləqan, Şəki, Lənkəran, Bərdə, Quba, İrəvan, Salyan, Tiflis, Dərbənd, Şamaxı və Ordubadı tarixi İran əraziləri kimi təlqin edilirdi.
40 ildir İranda hakimiyyətdə olan molla rejimi ölkə daxilində və eləcə də yaxın qonşuları olan dövlətlərdə “İslam İnqilabının ixracı” doktrinası siyasətini yürüdür. Beləliklə keçmiş sasanilər və əhəmənilər çağında olduğu kimi, “panfarsçı” düşüncə sistemini din pərdəsi altında həyata keçirməyi hədəf seçmişdir. Bunun üçün Tehran rejiminin iki strateji hədəfi mövcuddur:
1. Farsdilli dövlətlər,
2. Cəfəri-şiə inanclı ölkələr.
“Farsdilli ölkələr” dedikdə buraya Əfqanıstan, Tacikstan, İran, Şimali və Cənubi Osetiya, Pakistan, Hindistan və Banqladeş daxildir. Bu yöndə neçə illərdir təbliğatlar aparılsa da, heç bir nəticə əldə olunmur. Belə ki, Pakistanda urdu, Hindistanda hindi, benqal, teluqu, tamil, runjabi, kannada, malayalam, gujarati, urdu, sanskrit, sindhi, maithili, hindistani və ingilis dilləri dövlət dilləri sayılır. Bu dillərin keçmişi fars dili ilə bənzərlik təşkil etsə də, hər hansı yaxınlıq yox dərəcəsindədir. Əfqanıstanda puştu, dəri, türkmən, özbək, bəluc, paşai və nuristan dilləri rəsmi dillərdir. Bu dillərin qismən fars dili ilə uyğunluğu olsa da, əhalinin çoxu sünnü məzhəbinə görə İranı qəbul etmirlər.
“Cəfəri-şiə” strategiyasına üz tutan Tehran rejimi Azərbaycan, İraq, Bəhreyn, Suriya, Küveyt, Oman, Sudan, Fələstin, Pakistan, Türkiyə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və digər ölkələrə “İran islam İnqilabı”nı mümkün qədər ixrac etmək hədəfini sərgiləyir. Məqsəd heç də bu ölkələrə nüfuz etmək deyil. Mümkün qədər Tehran rejiminin ideoloji baxımdan buxovuna çevirmək başlıca hədəf sayılır. Elə buna görə də Azərbaycan Respublikasına önəm verilir. “Əhalinin 90 faizinin cəfəri-şiə məzhəbli” olması taktikası ilə ölkəmizdə dini baxımdan üstünlükləri ələ keçirmək üçün dəridən-qabıqdan çıxır. Din pərdəsi altında çoxsaylı sosial strukturların yaradılmasına çalışır. Heç nədən çəkinmədən ölkə əhalisinə “Azərbaycan İranın tarixi ərazisidir” ideyasını təlqin etməkdən çəkinmir. Xüsusilə dindar və mövhumatçı zümrəni “paniranizm” xəstəliyinə mübtəla edib. Elə buna görə də adını “islahatçı” qoymuş Həsən Ruhani kimi birisi bu ideyanı açıq şəkildə ifadə edə bilir. Bu ideyanı Tehrandakı qatı mühafizəkar çevrələr dilə gətirmiş olsaydılar, bundan heç də təəssüflənməyinə dəyməzdi. 80 milyonluq əhalisi olan İranda “islahatçı” şüarları ilə hakimiyyətə gəlmiş Həsən Ruhani də “paniranizm” və “panfarsizm” xəstələyinin daşıycıymış. Ona görə də hakimiyyətdə olduğu dönəmlərdə ölkədə reformlar, vəd edilən azadlıqlar təmin edilməyib. Deməli belə çıxır ki, mühafizəkar çevrələrlə onun arasında hər hansı fərq yoxdur.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Müstəqilliyimizə endirilmiş dəmir yumruq: “Metalistlər” ölkə başçısına necə yalan danışırlar?

Xural Yazıldığı tarix 14 Fevral 2019

“Qara günə qoyulan qara metallurgiyamız” silsiləsindən

III yazı

İnformasiyaların təhlili göstərir ki, dəmir monopoliyası yalnız daxili və xarici rəqiblərinin məhsulları barədə yanlış xəbər yaymaqla qalmamış, həm də müxtəlif beynəlxalq araşdırma təşkilatlarının müəssisələr haqqında verdiyi yekun rəyi saxtalaşdırmaqla məşğul olmuşlar. Görünür, məqsəd təkcə istehlakçıları yox, həm də ölkə rəhbərliyini aldatmaq olduğundan bu metodlara əl atılmış, beləcə, inhisarçı maraqlar naminə Azərbaycanın ağır sənaye quruculuğu strategiyasına ağır zərbə vurulmuşdur. Bu bəd niyyətin həyata keçirilməsində metal monopoliyasına hakimiyyət dairələrindəki himayədarları ilə yanaşı, ölkənin nüfuzlu media quruluşları da yaxından kömək etmişlər.

Metallurgiya sənayesi və dövlət müstəqilliyi

Halbuki, qara metallurgiya sənayesinin inkişafı istər indiki prezident İlham Əliyevin, istərsə də onun sələfi mərhum Heydər Əliyevin ən mühüm iqtisadi strategiyası olmuşdur. Hətta 2001-ci ildə “Baku Steel Company”nin açılışı mərasimində mərhum ölkə başçısı qara metallurgiyanın inkişafını ölkəmizin dövlət müstəqilliyinə bərabər tutaraq demişdir:

“Metallurgiyanın dirçəldilməsi və inkişafı Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin qorunub saxlanılması üçün vacib olan dövlət əhəmiyyətli strateji məsələdir. Bu məsələnin həlli üçün respublikamızın dünya ölkələri ilə iqtisadi əlaqələr yaradılmasına imkan verən əlverişli coğrafi mövqeyi, zəngin enerji və material ehtiyatları, 160 ildən çox tarixi olan metallurgiya sənaye təcrübəsi vardır. Xüsusən müasir dövrümüzdə metallurgiyanın inkişafı ardıcıl, elmi cəhətdən əsaslandırılmış siyasətlə aparılır”.

Mərhum ölkə başçısının bu sözlərindən də göründüyü kimi, o, dövlət müstəqilliyimizin qorunub saxlanılmasının vacib amillərindən biri kimi gördüyü metallurgiyanın inkişafını həm də sənayeləşmənin təməl hədəflərindən biri olaraq qəbul edirdi. Bu da səbəbsiz deyildi. Heydər Əliyevin də dediyi kimi, Azərbaycanın bu sahədə həm 160 illik təcrübəsi, metal istehsal edəcək savadlı kadrları və ən əsası zəngin dəmir filiz yataqları var. Hətta sovet hakimiyyəti illərində belə, Azərbaycan özünün ağır və maşınqayırma sənayesi ilə tanınırdı.

Təsadüfi deyil ki, mərhum Heydər Əliyevdən miras qalan bu iqtisadi inkişaf strategiyası onun siyasi varisi tərəfindən də əxz edilmiş, İlham Əliyev hakimiyyətə gəldiyi ilk gündən etibarən ağır sənayenin inkişafına xüsusi diqqət ayırmağa çalışmışdır. İndiki ölkə başçısının xüsusilə ikinci və üçüncü prezidentliyi dövründə bu sahənin inkişafı üçün əlindən gələni əsirgəmədiyini etiraf etməmək ədalətsizlik olardı. Prezidentin 2014-ci ili “sənaye ili” elan etməsi, ondan bir il qabaq, yəni 2013-cü ildə “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” adlı qurum yaratması da, görünür, bu strateji hədəflərdən irəli gəlirdi. 2014-cü ilin 10 Yanvar tarixində Nazirlər Kabinetinin 2013-cü ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunları və 2014-cü ildə qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında İlham Əliyevin dilə gətirdiyi bu fikirlər də iddiamızı təsdiqləyr:

“2014-cü ildə metallurgiya sənayesinin inkişafı ilə bağlı ciddi addımlar atılmalıdır. Bu, perspektivli bir sahədir. Xüsusilə nəzərə alsaq ki, metallurgiya sənayesinin inkişafı üçün bizdə kifayət qədər yerli xammal, təbii resurslar vardır. Müasir metallurgiya kombinatının tikintisi, əlbəttə ki, çox böyük bir nailiyyət olacaqdır. Hesab edirəm ki, bu il bu sahəyə xüsusi diqqət yetirilməlidir”.

Göründüyü kimi, Azərbaycanın son 27 il ərzində əsas siyasi iradəsi olan hər iki lider ölkəmizdə mettallurgiyanın inkişafını iqtisadi inkişaf strategiyamızın əsas hədəfi kimi görmüş və bu istiqamətdə mühüm addımlar atılmışdır. Atılan ilk addımlardan biri isə Türkiyənin Uludağ universitetinin ən nümunəvi məzunlarından olan Samir Cəfərovun Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksinin rəhbəri vəzifəsinə gətirilməsi olmuşdur. İnsafən, Kompleksə rəhbərlik etdiyi müddətdə xeyli ciddi işlər görən Samir Cəfərovun sədrliyi uzun sürməmiş, metal monopoliyasının məqsədyönlü fəaliyyəti sayəsində cəmi ilyarımdan sonra o, gözdən salınaraq, vəzifədən uzaqlaşdırılmışdır. Beləcə, mərhum Heydər Əliyevin müstəqilliyimizin qarantı hesab etdiyi metallurgiyanın inkişafı strategiyası yarımçıq qalmış, ölkədən və yaxın regionlardan yığdığı dəmir qırıntılarına ümid bağlayan “Baku Steel Company”ni rəqabətdə daxili və xarici rəqiblərinə uduzmağa başlamışdır. Uduzan hər dəcəl uşaq kimi o da məğlubiyyətinin bədəlini “cığallıq”la ödəmişdir.

Rəsmi sənədlər necə təhrif olundu?

Yuxarıda da qeyd etdiyimi kimi, metal monopoliyasının “cığıllığ”ından biri də rəsmi sənədləri ya təhrif, ya yanlış şərh edərək, həm ölkə ictimaiyyətini, həm də rəhbərliyini aldatmaq olmuşdur.  Bunun ən bariz nümunəsini Yaponiyanın “Marubeni Protechs Corporation”ın Daşkəsən dəmir-filiz yataqları barədə hesabatının təhrif olunmasında görə bilərik. Hesabat tam olaraq ictimaiyyətə açıqlanmasa da, onun bəzi detalları barədə metal monopoliyasının sözçüsünə çevrilən Haqqin.az və Virtualaz.org saytında müəyyən məlumatlar getmiş və xeyli şübhə doğuran həmin məlumatlar tamamilə metal monopolistlərinin xeyrinə şərh olunmuşdur. Bütün bunlara baxmayaraq, təhrif olunan həmin məlumatların əsas informativ dəyəri ondadır ki, dəmir monopoliyası, bəlkə eyni arqumentlə ölkə rəhbərliyini də çaşdırmış və bu yolla “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC-nin fəaliyyəti iflic vəziyyətə salınmışdır.

I təhrif: Maya dəyəri

Ekspertlərin qənaətinə görə, Virtualaz.info saytının 29 iyun 2015-ci il tarixli buraxılışında dərc olunan “Daşkəsənin dəmir filizi: milyardlarla dollar risk altında” sərlövhəli yazıda ən ciddi təhrif Daşkəsən yataqlarından hasil olunacaq filizdən hazırlanacaq metalın maya dəyəriylə bağlıdır. Məqalənin iddiasına görə, “Marubeni Protechs Corporation” guya hesablayıb ki, ASPC-in (Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi-H.O.) istehsal edəcəyi armaturun 1 tonunun maya dəyəri 434 dollar təşkil edəcək. Rusiyanın konsaltinq şirkətlərinin apardığı bazar araşdırmalarına görə isə, hazırda bu ölkədə 1 ton armaturun topdansatış qiyməti heç 420 dollar da deyil: “Deməli, Azərbaycan armaturunun Rusiyaya satılmasına bəri başdan ümid bağlamağa dəyməz”.

Ekspertlər bu iddianı şübhə altına alırlar. Onların fikrincə, heç bir ciddi konsaltinq şirkəti bu cür proqnoz verə bilməz. Çünki bu, onların araşdırma sahəsinə aid olmayan mövzudur. “Marubeni Protechs Corporation” şirkətinin 23 aprel 2014-ci ildə İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi ilə bağladığı müqavilə şərtlərində də belə bir nüans nəzərdə tutulmayıb. Nazirliyin mətbuat xidmətindən AZƏRTAC-a bildirmişlər ki, müqaviləyə əsasən, “Marubeni Corporation” şirkəti (Şirkətin adı rəsmi xəbər agentliyi AzərTAC-da belə gedib-H.O.) Gəncə və Daşkəsəndə dəmir filizinin hasilatından polad istehsalına qədər bütün mərhələləri əhatə edəcək polad istehsalı kompleksinin yaradılması ilə bağlı Azərbaycan tərəfinə məsləhət xidməti göstərəcək:

“Sənədə uyğun olaraq, “Marubeni Corporation” bu sahədə Azərbaycanda xammal bazasını araşdıracaq, dəmir filizi hasilatı və polad istehsalında müasir texnologiyaların tətbiqi, istehsal oluna biləcək məhsulların çeşidi barədə təkliflər verəcək, ölkə və region üzrə, eləcə də perspektivli hesab olunan digər bazarları təhlil edəcəkdir”.

Əslində isə, əldə etdiyimiz məlumatlara əsasən, sirr kimi saxlanılan hesabatda Daşkəsən yataqlarının rentabelliyi barədə rəy verilib. İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyinin Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi ilə birgə apardığı araşdırmalarda isə yataqlardan çıxarılan filizlərin işlənməsi nəticəsində əldə olunacaq 1 ton məhsulun maya dəyərinin heç 200 dollara çatmayacağının proqnozlaşdırıldığı iddia olunur. Nə yazıq ki, xəbərini etibarlı mənbədən aldığımız bu araşdırmanın nəticələri barədə hər hansı rəsmi xəbəri tapmaq bizə müəyyəssər olmadı. Əgər iddialar doğrudursa, metal monopoliyasının Daşkəsən yataqlarından çıxarılacaq filizdən alınması nəzərdə tutulan məhsulun maya dəyərini 2 dəfədən artıq şişirtdiyi ortaya çıxır.

Rəsmi informasiya kanallarında dərc olunan bəzi məlumatlar da rentabellik iddialarını təsdiqləyir. Məsələn, 2015-ci ilin iyun ayında Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksinin keçmiş sədri Samir Cəfərov işdən uzaqlaşdırıldıqdan sonra “Baku Steel Company”nin atdığı ilk addım “Marubeni Protechs Corporation” şirkətilə görüşmək olub. Yenə AzərTAC-ın 17 sentyabr 2015-ci il tarixli məlumatına görə, tərəflər “Azərbaycan metallurgiya sənayesinin perspektivləri, Daşkəsən filizinin emalı və istifadəsi haqqında müzakirələr” aparıblar. Əgər doğrudan da, Daşkəsən yataqları rentabelli deyildisə, neçə ay  əvvəl mənfi rəyi verən şirkətlə eyni mövzunu yenidən müzakirəsinə nə ehtiyac var idi?

II təhrif: Filizin tərkibi

“Marubeni Protechs Corporation”ın hesabatında təhrif olunan digər xüsus filizlərin tərkibi ilə bağlıdır. 1993-cü ildə Daşkəsən filiz kombinatı işini dayandırana qədər şaxta üsulu ilə hasil edilən filizdə dəmirin səviyyəsinin 40 faizdən 25 faizə qədər endiyini xatırladan məqalə müəllifinin iddiasına görə, “Marubeni Protechs Corporation” guya qeyd edib ki, “müstəqil araşdırmalar nəticəsində yeni metallurgiya zavodunu uzun müddət təchiz edə biləcək həcmdə xammal ehtiyatları aşkarlanmaya bilər”. Halbuki, rəsmi statistik məlumatlar Azərbaycan Polad İstehsalı şirkətinin hələ 2015-ci ilin aprelində tərkibi istehsala tam cavab verən dəmir filizi çıxarıldığını göstərir. Həmin ilin 23 aprelində AzərTac-ın yaydığı bir xəbərdə deyilir:

““Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC Azərbaycanda ilk dəfə olaraq dəmir filizi konsentratının keyfiyyətinin 65 faizə qədər yüksəldib”.

Xəbərdə o da vurğulanır ki, Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksinin struktur vahidi olan “Daşkəsən Filizsaflaşdırma”ya Rusiyanın “Elekrtostal Ağır Maşınqayırma Zavodu”ndan istehsal prosesində istifadə olunan müasir avadanlıqlar və ehtiyat hissələri alınıb: “Avadanlıqların hesabına kombinatda olan istehsal prosesləri müasirləşdirilir. Görülən işlərin nəticəsində istehsal olunan dəmir filizi konsentratının tərkibinin keyfiyyəti yüksəlir, eyni zamanda müəssisənin istehsal gücü artırılır. İlin sonunda kombinatın istehsal gücü 700 min tona çatdırılacaq. Gələcəkdə kompleksin 1,7 milyon ton dəmir filizi konsentratına ehtiyacını təmin etmək üçün istehsal mərhələli şəkildə artırılacaq”.

Elədirsə, nüfuzlu xarici şirkətin “rentabelsiz olduğunu ortaya çıxartdığı” yataqlara bu qədər xərclər niyə çəkilirdi? Bu suala qaneedici cavab verilmədikcə, yapon şirkətinin məlum hesabatı üzərində əmələ gələn şübhə buludu da dağılmayacaq.

Bir sözlə, metal monopoliayasının “Marubeni Protechs Corporation” şirkətinin hesabatını təhrif edərək, ölkə ictimaiyyətini və rəhbərliyini çaşdırmağa çalışdığı bir zamanda “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” müəssisəsi özünün ən parlaq hasilat dövrünü yaşayırdı. Nəzərə alsaq ki, bu yataq keçmiş SSRİ-nin ən zəngin dəmir ehtiyatı müəssisəsi sayılırdı və o zaman çıxarılan filizin sadəcə 60%-i dəmir idi, 65%-lik göstərici ilə Azərbaycan metallurgiyasının Rusiyadakı həmkarlarına uduzacağı şübhəli görünür. Elə bu faktın özü də sözügedən hesabatın təhrif edildiyini bir daha sübut edir.

III təhrif: Şişirdilmiş investisiya miqdarı

Rəyini soruşduğumuz mütəxəssislərin təsbit etdiyi digər təhrif qara metallurgiya kompleksinin yaradılmasına sərf ediləcək investisiya ilə bağlıdır. Virtualaz.info-da dərc olunan məlum məqalədə deyilir:

“Daşkəsəndə filiz hasilatına, filizsaflaşdırma kombinatının yenidən qurulmasına və digər işlərə 1,8 milyard dollar investsiya tələb olunur. İldə 1 milyon ton istehsal gücünə malik metallurgiya zavodunun tikintisi isə 2,7 milyard dollar lazımdır. Yəni söhbət kifayət qədər ciddi investisiyadan gedir”.

Müəllifin üst-üstə 4.5 milyard dollara yüksəltdiyi bu maliyyə hesabatını hardan çıxartdığı bəlli deyil. Bizim etibarlılığına şübhə etmədiyimiz qaynaqlardan aldığımız məlumatlarda isə bundan dəfələrlə aşağı həcmdə investisiyadan söhbət gedir. Məlumata görə, ildə 1 milyon ton dəmir almaq üçün qurulması nəzərdə tutulan filizsaflaşdırma kompleksinə üst-üstə 1.5 milyarddan az investisiya qoyulmalıdır. İddia olunur ki, Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksinin hazırladığı iş proqramında nəzərdə tutulan məbləğin 50-70 milyonu Daşkəsəndəki filiz yataqlarına, 15 milyonu isə Quşçu-Gəncə dəmiryolunun yenidən bərpasına gedəcəkdi. Gəncədə açılması nəzərdə tutulan zavodlara isə 1.2 milyard dollar həcmində investisiya qoyulması tələb olunurdu və bu investisiyalar iki mərhələdə həyata keçiriləcəkdi. İlk mərhələdə dəmir filizini birbaşa reduksiya edən zavoda alman isehsalı olan “Midnex” tipli avadanlıq alınmalı idi. Bu avadanlığın alınması və quraşdırılması 600 milyon dollara başa gələcəkdi. İkinci mərhələdə inşa olunacaq polad emalı zavodlarına da eyni şəkildə 600 milyon kapital qoyuluşu nəzərdə tutulurdu.

Mütəxəssislərin rəyinə görə, hansısa nazirin bir neçə ildə mənimsədiyi vəsait qədər olan bu məbləğ ildə bir milyon ton dəmir istehsal edən zavodların qurulması üçün kifayət idi. Həmin proqram həyata keçiriləcəyi təqdirdə Azərbaycanda dəmir məmulatlarının maya dəyəri 200 dollardan aşağı olacaq və metallurgiya sənayesinə yatırılan investisiyalar uzaqbaşı bir il ərzində geri qayıdacaqdı.

Sual oluna bilər: “Baku Steel” və onun timsalında metal monopoliyası faktiki olaraq özünün də daha ucuz saf metalla təmin olunması mənasına gələn bu layihəyəyə niyə qarşı çıxır, “qara piar” kampaniyaları ilə mərhum Heydər Əliyevin müstəqiliyimizin qarantı hesab etdiyi ağır sənayenin inkişafı strategiyasını dayandırmağa çalışırdı?

İnhisarçı maraqlar, yoxsa imperialist hədəflər?

Mütəxəssislər bunun başlıca səbəblərindən birini inhisarçı maraqlarla əsaslandırırlar. Onların bildirdiyinə görə, Daşkəsən dəmir filizi yataqları yalnız başına heç bir iqtisadi anlam ifadə etmir. Ora investisiya qoyan istənilən şirkət filizi reduksiya etmədən və dəmir külçəyə çevirmədən uzağı 40-50 dollara sata bilərdi. Necə ki, SSRİ dövründə bu yataqdan çıxarılan filizlər Gürcüstanın Rustavi Metallurgiya Zavoduna, “Gürcüstankömür” İstehsalat Birliyinə və Bakı Ağırlaşdırıcılar Zavoduna göndərilir, nəticədə qara iş bizə, yağlı tikə gürcülərə qalırdı, heç bir ağlı başında olan xarici investor həmin vəziyyətə düşmək istəməzdi. Filiz yataqlarından dəmir emalına qədər metallurgiya kompleksinin yaradılması isə ölkədə ikinci monopolist gücün ortaya çıxması demək idi. Bu da “Baku Steel”-in dəmir monopoliyasını əldən verməsi mənasına gəlir. Görünür, elə bu səbəbdən də 2015-ci ildən özəlləşdirməyə çıxarılan “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” müəssisəsinə tamah salan xarici sadəlövhü indiyədək tapmaq müşkülə çevrilib. Hökumət məcburən onlara metallurgiya kompleksi qurmağı vəd etsə də, buna yerli metal monopoliyası imkan vermir.

Bizim fikrimizcə isə, digər səbəblərdən biri qara metallurgiyanın həqiqətən də Azərbaycanın müstəqillik qarantı olması ilə bağlıdır.Belə ki, indiyədək yalnız neft və ehtiyatları ilə ayaqda durmağa çalışan ölkəmiz iqtisadiyyatını şaxələndirmədən müstəqilliyini də uzun müddət davam etdirə bilməz. Ölkəmizdə yaradıla biləcək əsas qeyri-neft sektorlarından biri də ağır sənayedir. Azərbaycanın dəmir filiz ehtiyatları isə ona 100 il  qədər böyük həcmdə xarici kapital gətirə, bunun əsasında isə ciddi metallurgiya sənayesi qurula və yan sektorlar inkişaf etdirilə bilər. Deməli, doğrudan da, məsələyə mərhum Heydər Əliyevin məntiqilə yanaşsaq, ölkəmizin ağır sənayesinin inkişafına vurulan zərbə əslində müstəqilliyimizə edilmiş qəsddir və bu yerdə xarici imperialist maraqların “quyruğu” görünür.

(ardl var)

Heydər Oğuz,

“Hürriyyət”

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Qara metallurgiya monopoliyasının “qara piar”ı: Dəmir hegemoniyasında rus izi

Xural Yazıldığı tarix 14 Fevral 2019

“Qara günə qoyulan qara metallurgiyamız” silsiləsindən

II yazı

Ötən yazımızda qeyd olunduğu kimi, “Baku Steel Company”nin Mühahidə Surasının sədri Rasim Məmmədov metal istehsalı və biznesi üzərində inhisar qurmaq üçün yanlış rəy yaratmaq metodundan məharətlə istifadə edib. İddialara görə, “Baku Steel”in rəhbəri azad rəqabətdə uduzduğu xarici və yerli şirkətlərin məhsullarının yararsız olduğu barədə ictimai rəy formalaşdırır, onlara qarşı qara piar kampaniyasını özünə yaxın mətbu orqanlarda aparır, yeri gələndə, hədəfə götürdüyü müəssisələrin fəaliyyəti barədə bəzi beynəlxalq şirkətlərin qərəzli araşdırmalarını təşkil edirdi. Bəzi yüksək çinli himayədarlarının köməkliyi ilə rəqiblərinə qarşı ən amansız təzyiqlər etməkdən çəkinməyən bu adam ölkədə fəaliyyət göstərən fabrik və zavodların üstünə qoçu dəstələri göndərir, yüzlərlə insanın işlədiyi kollektivi hər kəsin gözü qarşısında çölə atır, müəssisələrin qapısına heç kimin aça bilməyəcəyi qıfıl vurdururdu. Sözsüz ki, adi bir zavodun direktoru bütün bunları edə biləcək gücdə ola bilməzdi. Arxasında böyük güclərin dayandığı Rasim Məmmədovun qurbanlarının müxtəlif zamanlarda mətbu orqanlara verdiyi açıqlamalar tüklər ürpədəcək məzmundadır. Biz də araşdırmalarımızda imkanımızın və cəsarətimizin çatacağı dərəcədə həmin qorxunc xatirələri təzələməyə, qara metallurgiyamızın zorla salındığı qara günlərə işıq tutmağa çalışacağıq. Hələlik isə, Rasim Məmədovun rəqiblərinə qarşı apardığı “qara piar” kampaniyası üzərində dayanmaq istəyirik.

Müxtəlif zamanlarda mətbu orqanlarda dərc olunan məlumatların təhlili belə deməyə əsas verir ki, metal monopoliyasının bütün daxili və xarici rəqiblərinə qarşı apardığı “qara piar” kampaniyasında söykəndiyi arqument olduqca bəsit və yekcins olub: özgə məhsulların tərkibi tamamilə “metollom”dan ibarətdir, məmulatlar kiçik sexlərdə kustar üsullarla hazırlanır və keyfiyyətsizdir. Güclü himayədarlarına arxayın olan Rasim Məmmədov “qara piar” kampaniyasında söykəndiyi arqumentləri zənginləşdirmək, fərqli iddialarla çıxış etmək üçün beynini zora salmaq ehtiyacı belə duymadan, eyni arqumentlə 2004-cü ildə Zülfüqarlı qardaşlarının iki zavodunu fəaliyyətsiz hala gətirib. 2012-ci ildə isə “Ataxan Dəmir Sənaye” və digər xırda sexlərə qarşı da eyni sehrli ittihamlardan istifadə olunub. 2013-2014-cü illərdə bənzər kampaniya Gürcüstan, 2018-ci ildə isə İranda istehsal olunan dəmir məmulatlarına qarşı aparılıb. Musavat.com-un 12 dekabr 2018-ci il buraxılışında yayımlanan  ““Qoymayın, üstümüzə Rasim gəlir” – armatur bazarında inhisarçı oyunları” (http://musavat.com/news/qoymayin-ustumuze-rasim-gelir-armatur-bazarinda-inhisarci-oyunlari_576997.html ) sərlövhəli məqalədə bu barədə yazılır:

“İnternet resurslarında axtarış apararkən maraqlı bir mənzərənin şahidi olduq. Məlum oldu ki, 2013-2014-cü illərdə eyni kampaniya Gürcüstan istehsalı olan armaturla bağlı aparılıb. Belə ki, “Baku Steel Company” MMC-nin sahibi və Müşahidə Şurasının sədri Rasim Məmmədov həmin vaxt açıqlama verib ki, Gürcüstan Azərbaycana keyfiyyətsiz və istifadəsi təhlükəli tikinti armaturu ixrac edir…

Hazırda Azərbaycana armatur idxal edən sahibkarların dediyinə görə, Rasim Məmmədovun səyləri nəticəsində 2014-cü ildən etibarən Gürcüstandan Azərbaycana armatur idxalı kəskin şəkildə azaldı, sonra isə tamamilə dayandırıldı.

İndi isə R.Məmmədov özünə yaxın mətbuat orqanları vasitəsilə iki istiqamətdə informasiya hücumu həyata keçirir. Bunlardan birini qeyd etdik, İrandan idxal olunan məhsulla bağlıdır. Digər istiqamət yerli bazara məhsul çıxaran xırda istehsal müəssisələridir. Son bir ayda bu müəssisələrlə bağlı Rasim Məmmədova yaxın mətbu orqanlar və internet saytlarında silsilə materiallar dərc olunmaqdadır. Yaxın keçmişdə R.Məmmdovun təzyiqləri ilə bir neçə belə müəssisə məhkəmə qərarı olmadan bağlanıb”.

Rəqiblərin bu iddiaları çürütmək üçün ortaya qoyduqları dəlillər isə tamamilə başqa mətləblərdən xəbər verir. Azərbaycanda işgüzar fəaliyyətinə imkan verilmədiyi üçün biznesini İrana köçürmək məcburiyyətində qalan “Ataxan Dəmir Sənaye” şirkətinin rəhbəri ötən il 20 oktyabrında paylaşdığı  facebook statusunda yazırdı:

“Monopoliya imkan vermir ki, Azərbaycana İrandan daha keyfiyyətli, daha ucuz armatur, katanka idxal olunsun. Təsəvvür edin ki, “Baku steel” deyilən şirkət metallomdan hazırlanan malını daxili bazara 78O dollara ekvivalentində manata satır, İranın dəmir filizindən istehsal olunan malını biz Gürcüstan bazarına yol xərci daxil 385 dollara o da ƏDV-sini ödəyib inşaata başlayanda 454 dollara maya dəyəri ilə keyfiyyətli mal ilə…”

Bu statusundan göründüyü kimi N.Bəydəmirli faktiki olaraq, “Baku Steel”-in öz məhsullarının “metalom”dan hazırlandığını iddia edir. Onun fikrincə, İranda istehsal olunan armaturlar keyfiyyətcə daha üstündür: “İran A500 markadan yuxarı armatur istehsal edir. Hətta B500, B500C. İrandan Gürcüstan və Türkiyə də armatur alır. Necə olur ki, keyfiyyət onları qane edir, amma bizdəkiləri qane etmir?”

Azərbaycanda dəmir monopoliyasının maraqlarını qoruyan hökumət orqanlarının müxtəlif zamanlarda qəbul etdiyi qərarlar da bu iddianı təsdiqləyir. Ötən yazımızda da qeyd etdiyimiz kimi, Nazirlər Kabinetinin dəmir istehsalı ilə bağlı ilk qərarı Azərbaycandan metal tullantılarının ixracına qadağa qoymaq olub. Beləcə, SOCAR və digər dövlət müəssisələri öz balanslarındakı metal tullantılarını daxili bazarda inhisarçılara çox ucuz qiymətə satmalı olublar. Hökumətin 2017-ci ildə qəbul etdiyi bir başqa qərarına görə isə, 2018-ci il 1 yanvar tarixindən etibarən, Azərbaycana idxal edilən külçə, silindrik tökmə və ya digər ilkin formalarda poladlıq və güzgü çuqun, ferroərintilər, elektrotexniki poladdan hazırlanmış prokatlar  və qara metalların tullantıları və qırıntıları, təkrar əritmək üçün ölkəyə gətirilən qara metal külçələri (şixta külçələri) idxal gömrük rüsumundan tamamilə azad edilib.

Hər iki qərar sübut edir ki, Azərbaycan hakimiyyəti dəmir monopolistlərinə metal qırıntılarından bol şəkildə istifadə etmək üçün hər cür şərait yaradıb. Halbuki, armatur kimi davamlılıq tələb edən məmulatların hazırlanmasında yalnız 30-40% metal qırıntılarından istifadəyə icazə verilir. Həmin məmulatların tərkibinin 60-70%-i isə saflaşdırılmış dəmir filizlərindən olmalıdır.

Dəmir monopoliyası bu texniki tələblərə cavab vermək üçün saflaşdırılmış filizi ancaq idxal edə bilər. Çünki Rasim Məmmədovun və himayədarlarının “uzaqgörən” siyasəti nəticəsində Azərbaycanın yeganə filizsaflaşdırma müəssisəsi olan Daşkəsən dəmir mədənləri 2016-cı ildən öz işini dayandırıb, dolayısıyla ölkəmiz idxal metaldan asılı vəziyyətə salınıb. Hər halda “Yeni Müsavat”ın 15.12.2017-ci il tarixli buraxılışında yayımlanan ““Daşkəsən Filizsaflaşdırma”nı özəlləşdirməyə qoymayan gizli əl” sərlövhəli məqaləsindən belə anlaşılır:

“…ötən ilin iyulunda prezident sərəncamı ilə özəlləşdirməyə açılan “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC elə o vaxtdan istehsal fəaliyyətini dayandırıb”, iddiasını irəlisürən məqalə müəllifinə görə, “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC-in öz fəaliyyətini dayandırmasının səbəbi dəmir monopoliyasının məqsədönlü fəaliyyəti nəticəsində baş tutub. Belə ki, müəssisə real olmayan şərtlərlə özləşləşdirməyə çıxarılıb: “Özəlləşdirmə şərtlərinə görə, kombinatı alan şirkət onun istifadəsində olan dəmir filizi mədənlərinin bazasında xammaldan son məhsula qədər istehsal zəncirini ölkə daxilində təmin edən klaster yaratmalıdır. Bundan ötrü, ümumi həcmi 600 milyon dollardan az olmayan beşilliik investisiya proqramı təqdim edilməlidir. Bundan əlavə, səhmdar cəmiyyətin alıcısı həmçinin dövlət büdcəsinə azı 100 milyon manat pul ödəməlidir”.

Digər bir şərt isə bölgədə ən az 1000 nəfərin işlə təmin olunması göstərilib. Qısası, bu qədər ağır şərtlər altında tenderə çıxarılan “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC-ə son 2-3 ildə yaxın düşən olmayıb.

Üstəlik, kombinatın özəlləşdirmə reputasiyası da xarici sərmayədarlar üçün ürəkaçan deyil. İddialara görə, kombinat indiyədək ən azı iki dəfə xarici şirkətlərə satılıb. Hər iki satış da uğurlu sonluqla bitməyib. Müəssisəni ilk özəlləşdirən Britaniyanın “Aldex Limited” şirkəti olub. 2011-ci ildə isə eyni müəssisə Ərəb Əmirliklərinə məxsus “Det.Al Metal Limited” şirkətinə satılıb. Bu şirkətin zamanında hətta Daşkəsən yataqlarında bir müddət işlər öz qaydasında gedib. Məlumata görə, “Det.Al Metal Limited” həmin il yataqlardan 214 min ton dəmir çıxara bilib. Di gəl ki, qısa zaman ərzində bu özəlləşdirmə müqaviləsi də ləğv olunub. 2013-cü ildə isə “Daşkəsən Filizsaflaşdırma”nın, lap “O olmasın, bu olsun” filmində deyildiyi kimi, iki adaxlısı ortaya çıxıb; həm kombinatın bazasında səhmləri dövlətə məxsus “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” QSC yaradılıb, həm də müəssisənin Almaniyanın “Siemens” şirkətinin istifadəsinə verilməsi barədə müqavilə imzalanıb. Prezidentin məlum Sərəncamına rəğmən, “Siemens”in vitse-prezidenti Alferd Pisingerlə müqavilə bağlayan isə “Baku Steel Company”nin (BSC) Müşahidə Şurasının sədri Rasim Məmmədov olub. İddialara görə, ikili arasında imzalanan anlaşma memorandumunda bildirilirmiş ki, Daşkəsəndə mövcud filiz saflaşdırma kombinatının yerində illik hasilatı 5 milyon ton dəmir konsentratı olan müasir tipli filiz saflaşdırma kombinatı inşa ediləcək: “Lakin sonradan məlum olub ki, hökumətin bu müqavilədən xəbəri belə yoxdur”-“Yeni Müsavat”.

İnformasiyaların təhlilindən o da anlaşılır ki, təkcə “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC-nin deyil, həm də Azərbaycan dövlətinin ciddiyyətinə böyük zərbə vuran bu biabırçılıq barədə rəsmi Bakı açıqlama vermək məcburiyyətində qalıb. Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsi tərəfindən yayılan açıqlamada “heç bir özəl şirkətin dövlət müəssisəsi üzrə başqaları ilə hər hansı müqavilə imzalamaq səlahiyyətinin olmadığı” bildirilib, beləcə, həmin memorandum da icra olunmamış qalıb.

Maraqlıdır ki, ölkə başçısının iradəsilə yaradılan səhmləri dövlətə məxsus “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” QSC-nin taleyi də yerli və xarici investorların aqibətindən fərqlənməyib. 2014-ci ildə əməli fəaliyyətə başlayan həmin kompleks cəmi ilyarım fəaliyyət göstərə bilib. Onun bağlanmağının əsas səbəbi kimi Yaponiyanın  “Marubeni Protechs Corporation” şirkətinin hazırladığı hesabat göstərilir. Bəzi mütəxəssislər tərəfindən obyektivliyi şübhə altına alınan həmin hesabatın yekun rəyinə əsasən, “Daşkəsən yataqlarında yeni metallurgiya zavodunu uzun müddət təchiz edə biləcək həcmdə xammal ehtiyatları aşkarlanmaya bilər” və ““Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” ASC-i istehsal edəcəyi armaturun 1 tonunun maya dəyəri 434 dollar təşkil edəcək”, bu da topdan satış qiyməti 440 dollar olan Rusiya dəmiriylə rəqabət apara bilməz.

Nəzərə alsaq ki, hazırda “Baku Steel”-in, mütəxəssislərin iddiasına görə, böyük hissəsi metal qırıntılarından hazırlanmış armaturları daxili bazarda 780 dollara satılır, “Marubeni Protechs Corporation”un rentabellik arqumenti xeyli gülməli görünür. Amma gülməli görünən təkcə bu hesabat da deyil. “Baku Steel” şefinin yerli rəqibləri barədə irəli sürdüyü ittihamlar da eyni dərəcədə normal məntiqlə ayaqlaşmır.

Rasim Məmmədovun özünə yaxın mətbuat orqanlarında yaydığı “qara piar” kampaniyasında söykəndiyi əsas arqument dərinliyinə təhlil ediləndə öz əleyhinə işləyir. Bu arqumentə görə, ölkədəki bir çoxu artıq bağlanmış sex və zavodlarda istehsal olunan metal məmulatları keyfiyyətsiz dəmirdən hazırlanır. İddianın nə dərəcədə haqlı olduğunu müəyyənləşdirmək üçün, fikrimizcə, “Baku Steel”-in özündə araşdırma aparmaq lazımdır. Nədən ki, monopoliyanın artıq yeminə çevrilmiş həmin müəssisələr öz xammallarının əksər hissəsini məhz bu şirkətdən alırdılar. Əgər materialın keyfiyyətində həqiqətən problem vardısa, bunun səbəbi kiçik emal sexlərində yox, ölkədə metal külçələri hazırlayan yeganə müəssisədə axtarılmalıdır. Çünki “Baku Steel”-in əməkdaşlıq əvəzinə, düşmənçilik etdiyi həmin sex və fabriklər sadəcə aldıqları metalı yaymaq və müxtəlif qəliblərdən keçirməklə öz işlərini tamamlayırlar.  Materialların keyfiyyəti isə tamamilə monopolist şirkətdən asılıdır. Görünən isə budur ki, “Daşkəsən  Filizsaflaşdırma” ASC işə düşməyənədək Azərbaycanda istehsal olunan armaturların tərkibi, doğrudan da, yalnız metal qırıntılarından ibarət olacaq.

Artıq 5 ildir ki, yeni sahibini gözləyən “Daşkəsən Filizsaflaşdırma”nın isə monopoliyanın əsarətindən qurtulacağına isə inam azdır. Bunun üçün ilk növbədə dəmir monopoliyasının özü yox edilməli, xarici və yerli sərmayədarlar üçün nəfəslik açılmalıdır. Axı, gündə bir şirkətə verilən və asanlıqla müqaviləsi ləğv olunan bir müəssisəyə indiki şəraitdə ağlı başında olan hansı investor “tamah” salar? Üstəlik, başına min bir oyun gətirilən Zülfüqarlı qardaşları, Nazim Bəydəmirli kimi yerli iş adamlarının, «Şəhriyar 99», «R.A.N.K» MMC, “Azərboru” ASC və s. şirkətlərin acı təcrübələri varkən.

Açığını desək, qara metallurgiyamız sahəsində yaradılan bu süni əngəlləri araşdırarkən, baş verənlərin təkcə monopolist maraqlardan qaynaqlanmadığı, həm də müstəqillik yolunda kövrək addımlar atan Azərbaycanın öz ayaqları üzərində durmasının hansısa qüvvələr tərəfindən əngəlləndiyi qənaəti formalaşır. Axı, adətən, imperialist qüvvələr müstəmləkələrin ağır sənaye sahəsində irəliləməsinin, öz iqtisadi potensialını gücləndirməsini istəmirlər. Yaxın tarixə nəzər salsaq, bənzər hadisələrin ötən əsrin əvvəllərində Türkiyədə yaşandığını görə bilərik. Öz təyyarəsini yerli imkanları ilə istehsal etməyə çalışan Türkiyəyə NATO-dakı müttəfiqi ABŞ daha ucuz qiymətə təyyarə satmağı vəd etməklə qardaş ölkəni bu strategiyadan ayırmış və özündən asılı vəziyyətə gətirmişdir. Bənzər siyasətlə Azərbaycan qara metallurgiya istehsalından ayırılıb tamamilə Rusiya xammalından asılı edilib.

Yaponiyanın “Marubeni Protechs Corporation” şirkətinin Daşkən dəmir mədənləri üçün hazırladığı hesabatı şərh edən və Rasim Məmmədova yaxınlığı şübhə doğurmayan bir mətbuat orqanında yer alan bu əsaslandırma da şübhələrimizi gücləndirir:

“Doğrudanmı Azərbaycanın yeni Polad İstehsalı Kompleksi qiymət baxımından rəqabətə davamlı məhsul istehsal edə biləcək və Rusiya, İran, Qazaxıstan, Çin kimi metallurgiya nəhənglərinin bazarına girə biləcək?

Rusiyanın konsaltinq şirkətlərinin apardığı bazar araşdırmalarına görə, hazırda bu ölkədə 1 ton armaturun topdansatış qiyməti heç 420 dollar da deyil. “Marubeni Protechs Corporation” isə hesablayıb ki, ASPC-in istehsal edəcəyi armaturun 1 tonunun maya dəyəri 434 dollar təşkil edəcək. Deməli, Azərbaycan armaturunun Rusiyaya satılmasına bəri başdan ümid bağlamağa dəyməz”.

Bu arqumentdən çıxan məntiqi nəticə belədir: Rusiya bazarına bel bağlaya bilməyən Azərbaycanın özü onun idxal metal bazarına çevrilməlidir. Maraqlıdır ki, Rasim Məmmədovun qara piar kampaniyasında Gürcüstan, İran və Ukrayna asanlıqla hədəfə çevrildiyi halda, Rusiya bu hücumdan kənarda saxlanılır. Məsələyə bu aspektdən nəzər salanda Rasim Məmmədovun arxasında hansı xarici və daxili qüvvələrin dayandığını asanlıqla müəyyənləşdirmək olar.

(ardı var)

Heydər Oğuz

“Hürriyyət”

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Ayaz Mütəllibov: “Xalq nə üçün Xalq Cəbhəsinin ardınca getdi?”-TARİX

Xural Yazıldığı tarix 31 Yanvar 2019

Moderator.az tanınmış ictimai-siyasi xadim, sabiq deputat Maksim Musayevin 20 Yanvar faciəsindən sonrakı ilk günlərdə Azərbaycanın siyasi elitasında baş verən olaylar və ayrıca yanvarın 24-25-də  Azərbaycan KPMK-nın 1-ci katibinin seçilməsi ilə bağlı plenumda şahidi olduqları barədəki söhbətini təqdim etmişdi. Lakin artıq 29 il ötməsi səbəbindən həmsöhbətimiz həmin plenumda respublika rəhbəri(1-ci katib) seçilmiş Nazirlər Sovetinin sədri Ayaz Mütəllibovun çıxışlarının məzmununu unutduğunu bildirmişdi.  Qeyd edək ki, o dövrdə Moskvanın Bakıda tətbiq etdiyi fövqəladə vəziyyət, komendant saatı, yaratdığı xof səbəbindən  20 Yanvar qətliamı ilə bağlı keçirilmiş rəsmi tədbirlər, eləcə də  Ali Sovetin məlum sessiyası və MK-nın plenumunda stenoqram, video-çəkiliş məsələsi problemə çevrilmişdi…

Araşdırmamız zamanı eks-prezident Ayaz Mütəllibovun, eləcə də həmin dövr üçün bir neçə aparıcı şəxsin 24-25 yanvar 1990-cı il plenumundakı çıxışlarının bəzi məqamlarının əks olunduğu  stenoqramı əldə etdik. Vəd etdiyimiz kimi, o günlər baş  verənlər haqda oxucularda daha aydın təsəvvür yaransın  deyə,  həmin  tədbirdə Nazirlər Sovetinin sədri kimi iştirak etmiş A.Mütəllibovun çıxışından parçaları nəzərinizə çatdırırıq:

“Yoldaşlar, dayanın, əgər mən səmimi olmaq istəyirəmsə və əgər siz məndən soruşursunuzsa, onda mən heç bir etiraz olmadan cavab verərəm, mən heç nə əlavə etmək istəmirəm. Cavab verirəm: Mən nə eşitmişəmsə, onunla da sizə cavab verdim. Mən N. İ. Rıjkovla(  o günlər SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri- S.L.) iki dəfə danışmışam, budur, yoldaşlar şahiddirlər. Birinci söhbət zamanı ona belə dedim:

“Biz sizə yalvarırıq, biz xahiş edirik ki, yoldaş Yazova zəng edəsiniz. Bu işləri səhərə qədər təxirə salın. Biz səhər büronu çağıraq və məsələləri həll edərik. Bizdə rəhbərlik böhranı vardır. Biz bu məsələni həll etməliyik. Onda orduya da bir ehtiyac olmaz…”

İkinci söhbət zamanı Rıjkova dedim ki, bunu etmək olmaz. “Bizdə xeyli rus yaşayır, siz onları dəhşətli vəziyyətə qoyursunuz. Siz Azərbaycanda yaşayan rusları çox ağır vəziyyətə salırsınız. Bunu etmək olmaz, biz sizdən çox xahiş edirik, yalvarırıq. Bu məsələni həll etmək üçün bizə səhərə qədər imkan verin…”

…Yoldaşlar, bu, MK-nın məlumatından deyildir, bu, mərkəzin platforması deyildir, mənim öz platformamdır. Əziz yoldaşlar, son vaxtlar respublikada baş verənləri görməmək, meydanda, MK binası qarşısında edilən çağırışları eşitməmək, bunlara əhəmiyyət verməməyə çalışmaq, hadisələrin ancaq bir tərəfini nəzərə almaq olmaz. Hiddət! Mən də bununla razıyam, hər bir xalq belə qoşun yeridilməsinə hiddətlənə bilər və onun buna haqqı vardır. Lakin hər şeyi axıra kimi təhlil etmək lazımdır. Burada plenum yığışıb. Hər birimiz, MK-nın hər bir üzvü, Mərkəzi Komitə, MK bürosu Azərbaycanda baş verənlər üçün məsuliyyət daşıyır. Xalq nə üçün Xalq Cəbhəsinin ardınca getdi? Məgər onun nə üçün getdiyini bilmirik? Məgər xalqın nə haqqında danışdığını, hansı narazılıqların, şikayətlərin olduğunu bilmirik? Məgər biz bundan vaz keçib ancaq bir məsələyə baxa bilərik? Mən ancaq ona təəssüf edirəm ki, Xalq Cəbhəsində hamı bunu başa düşmür. Orada yaxşılar — bacarıqlı vətənpərvərlər də vardır. Biz onlarla əməkdaşlıq etməliyik. Çünki onlar öz xalqının əsl oğullarıdır. Onlar xalq üçün xoşbəxtlik istəyirlər, bizdə olmuş, olan və hələ də baş verən biabırçılıqlardan qəzəblənirlər. Eyni zamanda orada mürtəce əhval-ruhiyyəli adamlar da vardır. Yeri gəlmişkən, deyim ki, bunlar özləri onları pisləyirlər…

Vətənpərvərlik hisslərinin təsiri altında gənclərə: «Gedək Vətəni müdafiə edək», — demək kifayətdir ki, hər bir gənc özünü tankın altına atsın. Lakin bunu etməzdən əvvəl onun nəticələri barədə düşünmək lazımdır. Bu baxımdan bizə tam etimadsızlıq göstərildi ki, siz artıq heç nə edə bilmirsiniz, biz hakimiyyəti öz əlimizə alırıq… Axı siz görürsünüz ki, hər şey dayanıb…».

(Sonra elə uzun-uzadı müzakirələr gedir ki, istər-istəməz konkret suallar verilir)

A.N. Mütəllibovun belə suallara bir cavabı var: «Mən indi sizə konkret müqəssirlərin adlarını çəkə bilmərəm…”

Təqdim etdi: Sultan Laçın

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

2500 illik monarxiya necə çökdü?!-İBRƏT

Xural Yazıldığı tarix 13 Yanvar 2019

Ramazan SİRACOĞLU, professor

Qırx il əvvəl, yanvar ayında bütün dünyanı heyrətləndirən, SSRİ və ABŞ kimi super dövlətlərin ən dərrakəli strateqlərinin axıra qədər hesablaya bilmədikləri, təkcə Yaxın və Orta Şərqdə deyil, bütövlükdə dünyanın ictimai-siyasi həyatında böyük təbəddülat yaradan inqilab baş verdi: İranda 2500 illik monarxiya quruluşu dünya ictimaiyyətinin gözləri önündə süqut etdi.

Yumruqlarını şəhadət dirəkləri kimi havaya qaldırmış İran xalqının birliyi, onun Mauna Loa vulkanından daha heybətli səslə hayqırdığı antimonarx şüarları ən müasir qorxunc silahla silahlanmış 400 minlik şah ordusunu da, 1957-ci ildən ölkədə terror əsdirən gizli polis təşkilatı SAVAK-ı da  bir saman çöpü kimi əzib keçdi. Məlum ölkələrin dəstəklərinə və himayədarlığına rəğmən, Pəhləvi rejimi  çökdü.

Pəhləvilər İranın sayca 20-ci xanədanlığı, çıxış yolunu mühacirətdə görmiş Məhəmməd Rza Pəhləvi isə 35-ci şahı idi. Əslində, Pəhləvi xanədanlığının qədim şahlarla heç bir bağlılığı da yoxdu. Sonuncu şahın atası Rzaxan Mazandaranda yoxsul ailədə doğulmuşdu. Gənc vaxtlarında rus kazak dəstəsində qulluq edirdi. Savadsız olmasına baxmayaraq, sövqi-təbiiliklə amirlərinin rəğbətini qazanmaq yolunun mütilikdən və yaltaqlıqdan keçdiyini yaxşı bildiyindən, özünü oda-közə vurur, zabit ola bilmək üçün mümküm olan bütün üsullara əl atır, canfəşanlığı ilə seçilirdi. Nəhayət, Əhməd şah Qacarın diqqətini çəkə bilmiş, o da onu sarayına gətirtmiş, öncə saray mühafizə alayına başçı təyin etmiş, sonra hərbi nazir, daha sonra da baş nazir vəzifəsinə yüksəltmişdi.

15 dekabr 1925-ci ildə Əhməd şah Qacar xaricdə olanda isə Rzaxan özünü şah elan etmiş, 1926-cı ilin fevralından özünün Pəhləvi soyundan gəldiyini bildirmişdi.Yeri gəlmişkən, ölkəyə rəsmi şəkildə İran adı verilməsini Rza şah istəmiş, bu məqsədlə 1935-ci ildə Millətlər Liqasına  yazılı müraciət etmiş, “Persiya” sözünün “İran” sözü ilə əvəzlənməsinə nail olmuşdu.

16 il şahlıq edən Rza Pəhləvini iqtidardan İ.V. Stalin və U. Çörçil düşürtmüşdülər.25 avqust 1941-ci ildə İranı işğal edən SSRİ və Böyük Britaniya başçıları Rza Pəhləvini Hitlerlə gizli sövdələşmədə suçlu bilərək onu zorla istefaya göndərmiş, Rza Pəhləvini məcburən Cənubi Afrikaya sürgün etmiş, yerinə isə 22 yaşlı oğlu Məhəmməd Rzanı gətirmişdilər.

16 sentyabr 1941-ci ildən rəsmi fəaliyyətə başlayan gənc Məhəmməd Rza Pəhləvibütün fəaliyyəti boyu onu hakimiyyətə gətirmiş güclərin ziddinə hərəkət etməyəcəyinə şərəfi üzərinə and içmişdi.

II Dünya müharibəsi qurtarandan sonra Böyük Britaniya və ABŞ-ın birgə təkidi ilə BMT -də 2 dəfə SSRİ-dən öz qoşunlarını İran ərazisindən çıxarılması məsələsi müzakirə olundu. Nəhayət, SSRİ ilə Böyük Britaniyası arasında  bağlanmış 29 yanvar 1942-ci il müqaviləsinə əsasən, SSRİ 1946-cı ilin aprelindən başlayaraq öz qoşunlarını İrandan çıxarmağa başladı və 26 mayda bu proses tamamlandı.

İran şahı 1946-cı ilin may ayından sonra Qərbin dəstəyi ilə tədricən özünün varlığını büruzə verməyə başladı. ABŞ-la gizli sövdələşmə əsasında 20 milyon dollarlıq silah-sursat aldı, Böyük Britaniya da gənc monarxa gərəkən yardımı əsirgəmədi. II dünya müharibəsində müttəfiq olan SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniya muharibə başa çatandan sonra fərqli mövqe nümayiş etdirməyə başladılar. Qərb siyasətçiləri SSRİ-nin Yaxın və Orta Şərqə doğru ekspansiya siyasətinin qarşısını almaq işində İranın önəmli məntəqə olduğunu hesab edirdilər. Qərbdən lazımı dəstək alan şah qoşunları 1946-cı ilin dekabr ayında, Təbriz başda olmaqla, bütün Cənubi Azərbaycan ərazisini silah gücünə təkrar öz nəzarətinə keçirdi.

Yerli mətbuat onu İranın ərazi bütövlüyünün təminatçısı kimi tanıtmağa və təbiliğə başladı. Soyuq muharibə şiddətini artırdıqca Qərb strateqləri də ona olan diqqətlərini gücləndirirdilər.

Hadisələrin belə şəkil almasından xoşlanmayan Sovet rəhbərliyinin razılığı ilə İranda fəaliyyət göstərən solçular İran şahını cəzalandırmağı qərara alırlar. 4 fevral 1949-cu ildə şah Məhəmməd Rza Pəhləvi tələbələrlə görüş üçün Tehran universitetinə gəlmişdi.  Hüquq fakültəsinin pilləkənlərinə çıxan zaman  “Pərçəm-e eslam”– “İslam bayrağı”– qəzetinin müxbiri Naser Fəxrarayi ( ناصر فخرآرایی )  tapança ilə şaha 5 dəfə atəş açıb onu yaralamışdı. Mühafizəçilər suiqəsdçini hadisə yerində güllələmiş, bundan sonra İranda  solçu “Hezb-e tudə”– “Xalq partiyası”– qadağan edilmiş, İran neftinin Böyük Britaniya şirkətlərinin istismarına qarşı kəskin etirazları ilə ilə tanınan və “Pərçəm-e eslam” qəzetinin naşiri olanAyətullah Kaşani həbs olunaraq işgnəcəyə məruz qalmış, sonra da Livana sürgün edilmişdi.

Ehtimal ki, bu “sui-qəsd” ssenarisi  İrandakı marksist yönlü hərəkatçıları məhv etmək və şahda sosialistlərə qarşı nifrət yaratmaq məqsədi ilə Qərbin xüsusi xidmət orqanı əməkdaşları tərəfindən düzənlənəmişdi. Bu məqsədlə onlar sol görüşlü bir fanatiki özü də bilmədən bu oyuna cəlb etmişdilər,  “terrorçu” da ona verilmiş barıt tapança ilə şahı “güllələdikdən” sonra hadisə yerində “zərərsizləşdirilmiş” və təhqiqat zamanı cibindən “Hezb-e tudə”yə – “İran Xalq Partiyası”na mənsubluğunu təsdiqləyən partiya bileti də “aşkarlanmışdı”.

Solçular 1951-1953-cü illərdə İran şahını devirməyə çox yaxın idilər. İslahatçı M. Müsəddiqin baş nazir postuna gətirilməsi, açıq-aşkar İran antimonarxistlərinin mövqeyinin möhkəmlənməsinə təkan vermişdi. Baş nazir Müsəddiq qısa vaxt ərzində radikal islahatlara başlamış, 1908-ci ildə ingilislərə böyük imtiyazlar verən İran- Britaniya neft müqaviləsini ləğv etmiş, şah ailəsi üçün ayrılan dövlət xərclərini kəskin şəkildə azaltmış, əhaliyə geniş sosial hüquqların verilməsi yolunda ciddi addımlar atmışdı.

Vəziyyətin SSRİ-nin lehinə dəyişdiyini görən CİA və Mİ6 təcili şəkildə “Ayaks” kodu ilə gizli əməliyyat planı hazırlayır. Xüsusi təlimatlandırılmış adamlar küçə və meydanlarda, ictimai yerlərdə Müsəddiq əleyhinə mitinqlər təşkil edir, yüksək vəzifəli hərbçilər böyük məbləğdə “hədiyyələr”lə ələ alınır və 19 avqust 1953-cü ildə Müsəddiq hökuməti devrilir. Ölkəni tərk etmiş Məhəmməd Rza Pəhləvi qalib kimi xaricdən İrana qayıdır. “Şah üçün darıxmış” minlərlə insan Mehrabad hava limanında onu  məşhur Tehran şivəsində “Əlahəzrəta, be İran xoş umədin”– “Əlahəzrət, İrana xoş gəldiniz!” şüarı ilə qarşıladı. Solçular yenə də istədiklərinə nail ola bilmirlər.

İran uzun zaman Sovet və Qərb ideoloji savaşı cəbhəsində  strateji hədəf olaraq qalmağa davam etdi. Tərəflər heç vəchlə onu digərinin nüfuz dairəsinə çevrilməsinə razı olmurdular. Onlar bu məqsədlə İran şahını öz tərəflərinə çəkmək üçün bütün mümkün variantlardan yararlanmışlar.

1959-cu ildə İranla ABŞ arasında hərbi əməkdaşlıq müqaviləsi bağlandıqdan sonra SSRİ-ABŞ-İran triosu arasında yeni gərginlik yaşandı. İran şahı mümkün qədər  tərəflərə qarşı mötədil davranmağa çalışsa da, vəziyyət öz gərginliyini qoruyurdu.

Sovet dövlət başçısı N. Xruşşovun 4 iyun 1961-ci ildə Vyanada ABŞ Prezidenti Con Kennedi ilə görüşdə saymazyana söylədiyi “Bu yaxınlarda İranda vəziyyət qarışacaq, amma bu, bizim işimiz olmayacaq” sözləri elə-belə, gəlişigözəl ifadə deyildi. Xüsusən, təhdidkar “İran tezliklə Sovet İttifaqı ərazisinə düşəcək çürümüş bir almadır”– “ايران سيب گنديده اي است كه به زودي جلوي پاي اتحاد شوروي به زمين خواهد افتاد” – ifadəsi beynəlxalq miqyasda ciddi təşvişə səbəb olmuşdu. ( Bax: ص.٢٠٥.   اسكندر دلدم، من و فرح پهلوی، ١٣٩٣، جیلد  ١٣٩٣،،جیلد  ٢ )

Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin (KQB-nin)  3-cü İdarəsinin  (Hərbi Əks-Kəşfiyyat İdarəsi ) rəisi A. M. Quskovun göstərişi ilə Fadeyev saxta  familyası ilə Tehrana gəlmiş general-mayor İ. A. Fadeykin təxminən bir ilə düşünüb hazırlığı terror planının gərçəkləşməsi üçün 1962-ci ilin fevralında münasib fürsət yaranmışdı. Bu məqsədlə şübhə yaratmamaq üçün o vaxtlar Tehranda dəbdə olan “Volkswagen Frog” maşını alınmış,  içi uzaqdan idarə olunan partlayıcıyla doldurulmuş və parlament binasına yaxın Şahabad (indiki adıyla, Cümhuriyyət) xiyabanında park edilmişdi. Məhəmməd Rza Pəhləvi bu xiyabandan keçib Baharstan adlanan yerə- parlamentin iclasında çıxış etməyə gedəcəkdi, Şahın oturduğu “Rolls Royce” avtomobili fəxri eskortun müşaiyət ilə partlayıcı ilə dolu “Volkswagen”ə yaxınlaşanda maşını partlatmalı olan şəxs pultun düyməsini sıxsa da, partlayış baş verməmiş və İran şahı sağ-salamat şəkildə parlamentə gəlmişdi. Əgər “Volkswagen” partlasaydı, 500 metrlik radiusda hər şey darmadağın olacaqdı. Şahı ölümdən xilas edən isə Tehranda  havanın o gün  qatı dumanlı olması imiş. 500 metr uzaqlıqda pusquda durmuş icracı, partlayıcı qurğunun  pultunun düyməsini 3 saniyə sıxmalıymış ki, siqnal sıx duman qatından keçib qurğunu işə salsın.O isə canının qorxusundan və tələsdiyindən pultun düyməsini ani sıxaraq gizləndiyi yerdən dərhal qaçıb uzaqlaşıbmış.

İran şahı müdhiş şimal qonşusunu sakitləşdirmək üçün 1962-ci ilin sentyabrında rəsmi bəyanatla çıxış edərək hər hansı bir dövlətə İran ərazisindən SSRİ-yə qarşı təcavüzkar hərəkət etməyə imkan verməyəcəyini bildirmiş, 1963-cü ildə isə SSRİ ilə iqtisadi əməkdaşlıq haqqında müqavilə bağlamışdı. Buna baxmayaraq, İran şahının həyatı daim təhlükə altında tutulurdu.

10 aprel 1965-ci ildə İran şahını öldürmək üçün daha bir sui-qəsd gerçəkləşdirilmişdi. Bir təsadüf şahın bir qədər gecikməsi Mərmər sarayın ( كاخ مرمر ) mühafizəçilərindən olan 23 yaşlı Reza Şəmsabadiyə öz terror əməlini həyata keçirməyə mane olmuşdu. Onun şahı nişan aldığını görən digər mühafizlər atəş açaraq Reza Şəmsabadini yaralayırlar. Şəmsabadi “من بايد اين جلاد را بکشم ” – “Mən bayəd in cəllad ra bekoşəm” – “Mən  bu cəlladı öldürməliyəm”– deyə hayqıranda İran şahı cəld yerə yatır, şahın digər qorumaları isə Şəmsabadini öldürürlər və təhlükə bu dəfə də şahdan yan keçir.  ( Bax: دکتر باقر عاقلی. روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی. چاپ ماه منظر. تهران: مامک. ۱۸٣ )

Hadisəni təhqiq etmiş SAVAK (سازمان اطلاعات و امنیت کشور – Sazeman-e Ettelaat və Əmniyyət-e Keşvər ) qeyd olunan terror aktının Pərviz Nikxah adlı bir solçu maoist tərəfindən təşkil edildiyini bildirsə də, Məhəmməd Rza Pəhləvi buna inanmamışdı.  SAVAK uzun axtarışdan sonra Pərviz Nikxahı yaxalayıb İran şahının huzuruna gətirəndə, şah sui-qəsddə təqsirli bilinən Pərvizdən niyə onu öldürmək istədiyini soruşur: مردک برای چه می‌خواستی مرا بکشی؟” – “Mərdək, bəray-e çe mixasti məra bekoşi?”- “Zavallı, nə üçün məni öldürmək istəyirdin?”

Pərviz də yanıldığını, peşman olduğunu və şahdan əvf dilədiyini bildirir. Təəccüblüdür ki, şah həmin adamı bağışlamışdı. (Bax: اسرار زندگی شاه و فرح، فرح دیبا، صفحه ٣٦٦   )

Şah zamanında İranın feodal-patriarxal geriliyi aradan qaldırmaq, ölkənin beynəlxalq nüfuzunu artırmaq məqsədilə 1963-cü ildə  “Enqelab-e sefid”- “Bəyaz inqilab”hərəkatına start verilmişdi. Bu inqilabın əsas hədəfi torpaq islahatlarının həyata keçirilməsi olsa da, bu islahatlar yoxsul kəndlilərə gözlədikləri səmərəni vermədi. Kəndlilər öz kəndlərini tərk edib iş arxasınca böyük şəhərlərə üz tutdular.

1970-ci illərin başlanğıcında neft və neft məhsullarının bahalaşması İrana astronomik gəlirlər gətirsə də şah bu neft kapitalını əhalinin maddi rifah halının yaxşılaşmasına sərf etmək əvəzinə sürətlə silahlanmağa yönəltmişdi. Hətta bir dəfəŞahbanu Fərəh Pəhləviparlament komissiyasının iclasında  mədəniyyət və incəsənətin inkişafı üçün əlavə maliyyə vəsaitinin ayrılmasını xahiş edəndə İran şahı ona etiraz etmişdi:

“؟ با كدوم ساز ما رفتیم به جنگ” – “Ba kodum saz ma rəftim be cəng?”- “Biz hansı sazla savaşa getmişik? ( Bax:https://www.youtube.com/watch?v=q58X6mnCUa4  29-32-ci saniyələr )

İran şahı qəribə bir inadla İranı dünyanın beşinci ölkəsinə çevirmək uğrunda fəaliyyətə keçmiş, tədricən də reallıq hissindən uzaqlaşaraq xəyallarını gerçək kimi görməyə başlamışdı.

 Məsələn, 26 oktyabr 1967-ci ildə ( doğum günündə ) özünə və xanımına tacqoyma mərasimi keçirmişdi. Ondan “Niyə 26 illik şahlıqdan sonra özünüzə indi tacqoyma mərasimi keçirirsiniz?”- deyə soruşulduqda, “O vaxtlar İran kasıb ölkəydi, belə təmtəraqlı mərasim keçirmək ayıb olardı”- cavabını vermişdi.

Heç bir zərurət olmadan 1971-ci ilin 12-14 oktyabrında dünyanın 69 ölkəsindən dövlət başçılarını, baş nazirləri, kralları, şahzadələri, kraliçaları ( toplamda 600 nəfər yüksək vəzifəli xarici qonaqları ) İrana dəvət edib, Əhəmənilər ( farslarHəxamənişan – هخامنشیان – deyirlər ) xanədanlığının hökmranlığının 2500 illiyini təntənə ilə qeyd etmişdi.

Rəsmi mənbələrdə  bu tədbirin gerçəkləşməsi üçün 22 milyon dollar xərcləndiyi bildirilsə də, qeyri-rəsmi məlumatlara görə, bu tədbirə dəfələrlə  böyük miqdarda pul vəsaiti sərf olunmuşdur.

İran şahı fərman verib 1976-cı ildən etibarən İranda rəsmi şəkildə 2536-cı ilin başlanacağını bildirmişdi. Şah özü dindar olsa da, ölkəsinin mümkün qədər dini zəmindən uzaqlaşmasına çalışırdı. İran şahı İranda fəaliyyət göstərən bütün ABŞ vətəndaşlarına xüsusi toxunulmazlıq statusu vermişdi. Heç bir halda amerikanlar İranda məsuliyyətə cəlb oluna bilməzdilər. İran şahı bütün siyasi partiyaları sıxışdırıb iflic vəziyyətinə salmışdı. 2 mart 1975-ci ildə onun təşəbbüsü ilə yaradılmış “Rəstaxiz” (“Dirçəliş”) partiyasından başqa digərlərinə fəaliyyət şəraiti yoxdu. Bütün ziyalılar, məmurlar, zənginlər məcburi qaydada bu partiyanın üzvü olmalı idilər. Təkpartiyalı sistemin hökmranlıq sürdüyü bir şəraitdə, hər şey bu partiyanın inhisarına alınmışdı.

Ölkədə mənasız əyləncələrin keçirilməsi, dövrü mətbuatda və televiziya proqramlarında bayağı həyat təzinin reklam olunması, məddahlığın, rüşvətxorluğun əxlaqi normaya çevrilməsi, məmur özbaşınalığının cəzasızlığı, müxtəlif məqam sahiblərinin əhalini süründürməsi, bürokratik əngəllərin getdikcə artması, zənginlərlə yoxsullar arasında keçilməz uçurumların dərinləşməsi, mənəvi dəyərlərin aşınması, şəxsi münasibətlərin ön plana keçməsi əhali arasında Məhəmməd Rza Pəhləviyə olan-qalan inamın büsbütün yoxa çıxmasına, ac və yalavac milyonların fors-major qüvvəyə çevrilməsinə, öz məcrasından çıxıb daşaraq böyük əraziyə yayılan nifrət selinə döndü. Xüsusən xaricdə tahsil alan gənclərin Avropa ölkələrində müntəzəm şəkildə keçirdikləri etiraz mitinq və yürüşləri dünya ictimaiyyətində şahı bir müstəbid, xalqının düşməni kimi tanıtmaları şahın sonunu sürətləndirdi. 9 noyabr 1978-ci ildə ABŞ-ın İrandakı səfiri Vilyam Sallivan  prezident C. Karterə ünvanladığı  “Thinking the unthinkable”- “Düşünülməzi düşünərək”– adlı məlumatında  İran şahının labüd sonunun gəldiyini bildirmişdi.

Xalq hamılıqla İran şahına qarşı vahid cəbhədə birləşib sarsıdıcı gücə çevrildi. Artıq bu qüvvəni şahın nə çox güvəndiyi SAVAK saxlaya bilərdi, nə də 400 minlik ordusu. Əli silahlı əsgərlərin qarşısında qol-qola səf bağlamış həmyaşıdları  çeynənmiş  haqlarının bərpasını, ədalət tələb edərək o dönəmin məşhur “Yar-e dəbistaniye mən”- “Mənim məktəb yoldaşım” şeirinə yazılmış mahnısını oxuyurdular:

دست من و تو باید این، پرده‌ها رو پاره کنه

کی می‌تونه جز من و تو، درد ما رو چاره کنه؟

(Mənim, sənin əllərimiz gərək cırsın bu pərdəni parə-parə,

Məndən başqa, səndən başqa kim bu dərdə qılar çarə?)

Ordunun aşağı rütbəli heyəti və əsgərləri küçə döyüşlərində barrikadanın qarşı tərəfindəkilərə güllə atmaqdan imtina etdi, çünki orada dayananlar onlara yad adamlar  deyildi, düşmən deyildi:  bir parça çörəyə möhtac duruma gətirilmiş ata-anaları idilər, sabahına inamı oğurlanmış qardaş və bacıları idilər, işsizlikdən bezmiş dost-tanışları idilər… Əsgərlər dərk edirdilər ki, sabah ordudan tərxis ediləndə bugünkü əsgərləri də  barrikadaların qarşı tərəfində nifrət və qəzəbini silaha çevirmiş o yoxsul soydaşlarının aqibəti gözləyir. Ordu mənsubları bir-birinin ardınca antişah cəbhəsinə keçdilər. Ordu və xalq qardaşlaşdı.

1930-1936-cı iillərdə İsveçrədə (Institut Le Rosey) təhsil almış, Avropa mədəniyyətinə yaxşı bələd olan Məhəmməd Rza Pəhləvi ingilis və fransız dillərini mükəmməl səviyyədə bilsə də, sadə İran xalqından uzaq düşmüşdü. Şahın ən fəlakətli səhvi öz xalqına deyil, ona dost görünən xarici dövlət başçılarının vədlərinə güvənib öz xalqından ayrılmasi oldu. O dövlətlər üçünsə daimi olan ancaq öz  maraqlarıdır.

İran şahının ciddi-cəhdlə gizləməyə çalışmasına baxmayaraq, Sovet və amerikan xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşları onun 1975-ci ildən sağalmaz bədxassəli limfomaxəstəliyinə tutulduğundan xəbərdar olmuşdular. Mötəbər mütəxəssislərin ehtimallarına görə, İran şahının maksimum 5 il yaşamaq şansı qalmışdı. Hər iki ölkənin ağır çəkili strateqləri  gizli şəkildə, 1975-ci ildən etibarən İranda iqtidara gələ biləcək qüvvələri hesablamaqla məşğul idilər.

O zaman Şərq və Qərb blokunun avanqard gücləri ruhaniləri ciddi qüvvə olaraq görə bilməmişdilər. Onların çox asanlıqla ortadan qaldıra bilinəcəyini düşünmüşdülər. Şərq bloku yetkililəri şahdan sonra hakimiyyətə çox asanlıqla solcu təmayülün gələcəyini planlayır, bütün hesabları bu variant üzərində qururdular.

Qərb stratetləri isə əksinə, liberalların daha çox şanslı olacaqlarını ehtimal edirdilər.

Hər iki tərəf hadisələri öz axarına buraxmağı, ən yaxşısı,  seyirçi mövqedən olub-bitənləri izləməyi tərcih etdilər. İrandakı hadisələr özünün kulminasiya nöqtəsinə çatanda şah yardım üçün ürək qızdırdığı havadarına – ABŞ Prezidenti C. Karterə müraciət etdi. O da şahın  müvəqqəti olaraq ölkəni tərk etməsini məsləhət bildi. Lakin  məsləhət görən də, məsləhət alan da unutmuşdu ki, indi daha 1953-cü il deyil.

İqtidardan düşmüş şaha sığınacaq üçün bu dünyada yer verən tapılmadı. Ümidlə üz tutduğu Misirdə, Mərakeşdə, Bəhamda, Meksikada bir müddət sonra, “inciməyin, sizi daha burada saxlaya bilmərik” sözlərini eşidirdi.  Bədxassəli limfoma xəstəliyi şiddətlənincə, müalicə üçün ABŞ-a getsə də, orada da onun arzuolunmaz şəxs olduğunu söylədilər. Panama dövlətinin başçısı İran şahının siyasətini təqdir etməsə də, alicənablıq göstərib ona Panamada sığınacaq verdi.

Şah siyasi sığınacaq üçün  güvəndiyi İngiltərə baş naziri M. Tetçerə müraciət ünvanlasa da, “Dəmir Ledi” müsəlman Şərqində Böyük Britaniyaya uzun müddət böyük dəstək verdiyinə görə ona təşəkkür etdikdən sonra təəssüf hissi ilə bildirmişdi ki, yeni yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Böyük Britaniyanın İran şahına sığınacaq verməsi doğru olmaz. Baş nazir nəzakətlə sözünü belə tamamlamışdı ki, o inanır ki, şah bunu anlayışla qarşılayacaq.

Ümidi  qırılan şah təkrar Misirə qayıtdı və 27 iyul 1980-ci ildə, 60 yaşında ikən Qahirədə vəfat etdi.

Şah və ailəsinin gedişinə tarixi şahidlik etmiş Tehranın məşhur Mehrabad hava limanı  iki həftə sonra Parisdən gələn başqa bir tarixi şəxsiyyətə qucaq açdı. Onun gəlişi ilə İranda tamamilə yeni ictimai-siyasi dövran başladı.

Strateq.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Pentaqonla Rotşild ailəsi arasında savaş-ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 6 Yanvar 2019

Ergün Diler

“Takvim”, Türkiyə, 04 dekabr 2018-ci il

“Dərin Amerika” ilə Rotşild ailəsinin mübarizəsindən çox yazmışıq, indi də yazırıq. Rotşildlərin əlinin altında çalışan çox ailə var. Ən yüksəkdə – zirvədə olduqları üçün oyunu quranlar da onlardır.

Rotşildlər pulla hərəkət edərək, ABŞ-ı idarə etmək istəyən bir ailədir. Hər bir ölkədə özlərinə bağlı olan çox zəngin, güclü ailələr formalaşdırıblar və onlar görünməyən əlaqələrlə bir-birinə bağlıdırlar. Dünyanın müxtəlif nöqtələrində eyni anda bir hədəfə yönəlik hərəkət edə bilmələrinin səbəbi də bu əlaqələrdir. Bu, uzun hekayədir…

Bu günə gələk və gedən mübarizəyə baxaq. İki gündür Pentaqonla Rotşildlər arasında gedən mübarizədə ortaya çıxan şəxslərdən yazırıq.

Pentaqon xüsusilə “Rothschild & Co”nun yüksək səviyyəli təmsilçiləri olan Erik de Rotşild (Eric de Rothschild), Klaus Mangold və Covanni Salvettinin maliyyədən əl çəkməsini istəyir. Stiv Bennon bu işdən əl çəkmir. Məqsəd bu ailənin pulla əlaqəsini ən aşağı səviyyəyə endirərək, əməliyyatlarını durdurmaqdır. Bu güc balansında bizim yaxşı tanımadığımız bir şəxs olan Erik de Rotşild ailə üçün çox önəmlidir.

“Rothschild & Co”nun sahibi olan Erik de Rotşild ailə içində çox önə çıxmayan dərin fiqurlardan biridir. Rotşild ailəsində vəzifələr dəqiq şəkildə paylanır və həddi aşma əsla ola bilməz. Təbii, Erik de Rotşild pulla bağlı ən önəmli mövqedə olan bir şəxsdir. Ailənin çox önəmli fərdlərinin pulla yaxın əlaqələri olsa da, Erik de Rotşildin yeri fərqli, çox fərqlidir. Çünki Erik de Rotşild Rusiya, İngiltərə, Fransa, Hollandiya, İtaliya, Mərakeş, Tunis, Misir, İran, Qazaxıstan, Türkmənistan, Cənubi Afrika kimi 70 ölkənin mərkəzi bankının gizli müşaviridir. Əslində, bu ölkələrin mərkəzi banklarını idarə edən şəxsdir.

Sahibkar olduğunu deyən çox şəxs vardır. Tez-tez pıçıltı ilə danışırlar. Müşavir olduğu qəti olmaqla birlikdə, bu dedi-qodular da az deyildir. Məsələn, Erik de Rotşild 2006-cı ildə Türkiyədə, 2007-ci ildə Cənubi Afrikada, 2008-ci ildə isə Türkmənistan və Qazaxıstanda təqribən 3 ay yaşayıb. O dövrdə qaldığı bu ölkələrin maliyyə sistemindəki güclü inteqrasiya çox önəmli idi. Həmin tarixlərdə 70 yaşına çatmış birinin öz evindən uzaqda yaşaması ailənin nə qədər özəl bir iş prinsipi olduğunun da göstəricisidir. Başqa sözlə, Erik de Rotşild çox güclüdür. Yəni, sıradan biri deyil.

Corc Sorosu bütün dünyada tanıdan, böyüdən də Erik de Rotşilddir. İndi qarşı-qarşıya gəlsələr də, bu gün Soros Erik de Rotşildlə eyni yerdə olmaqdan çəkinir.

Erik de Rotşildin önəmli bir özəlliyi də ailə içində müsəlmanlara ən yaxın şəxs olmasıdır. Bir çox ölkədə önəmli müsəlmanlarla dostluq quran Erik de Rotşildin pulla oyun oynaması adi bir hadisədir.

Bir çox ölkədən şəxsi alacağı olan Erik de Rotşild bir müddət öncə Qazaxıstanda Mərkəzi Bankı tamamilə öz əlinə alıb. Bu, mətbuata da sızdırılıb. Bəlkə güc nümayişi, bəlkə də yeni sistemin şəffaf bir detalı idi. Bilmirəm, lakin bu detal sızdı, masa fotoşəkili verildi. Maraqlı olan Klaus Mangold və Covanni Salvettinin (Giovanni Salvetti) Erik de Rotşildlə birlikdə eyni masada olması idi. Yəni, komanda oyunu!

Erik de Rotşild İranda da çox güclüdür. İrandakı ən zəngin 10 ailə ona bağlıdır. Ölkənin maliyyə sisteminin rəhbərliyindəki şəxslər bu ailələrin fərdləridir. İranda maliyyə ilə bağlı atılacaq hər bir addım bu ailələrin ortaq qərarı, dolayısı ilə Erik de Rotşildin razılığı ilə olur. Kimsə ondan müstəqil iş görə bilməz. İmkan da verməz…

Hazırda Vaşinqtonun İrana qarşı başlatdığı iqtisadi əməliyyatın mərkəzində Erik de Rotşild, yəni Rotşild ailəsi durur.

ABŞ hərbçilərinin Suriyadan Şimali İraqa çəkilməsinin pərdə arxasında olan məsələ də Rotşild ailəsilə bağlıdır. Pentaqon, “Lazım olarsa, İranı Suriyanın şimalındakı hərbçilərimizlə vurarıq. İrandakı oyununuzu bitirərik” deyərək, ailəyə gözdağı verir.

Orada hədəf İran deyil, Rotşild ailəsinə bağlı olan ailələrdir.

İranın ciddi iqtisadi gücü vardır. Bu güc də ailədən gəlir. İndi Vaşinqton bu gücü bitirmək üçün İranı hədəfə alıb. Ciddi şəkildə zərər verdiyi də doğrudur. Ancaq Rotşildlərə bağlı olan 10 ailə hələ ki, zərər görməyib. Çünki Londonda verilən bir qərarla bu ailələrə aid sektorların Əfqanıstan və Çin üzərindən dünyaya açılması davam edir.

Bu məsələdə Fransa da ailələrin yanında yer alır. İndi, əgər qarşıdakı dövrdə İranda iqtisadi çöküş baş verərsə, həmin 10 ailənin ölkədə idarəçiliyi tamamilə ələ alması müzakirə ediləcək. Bu da Rotşild ailəsinin önəmli planlarından biridir.

Ailə üçün dünyanın ən güclü bankları üzərində böyük “şirkət evlilikləri”ni idarə edən də Erik de Rotşilddir. Onun Paris Böyük Sinaqoqu Fəxri Prezidenti olması bu gün dünyada ən təsirli şəxslərdən biri olması mənasına gəlir.

Dollara qarşı rəqəmsal pulu ilk dəfə ortaya atan şəxs də Erik de Rotşilddir. Rəqəmsal pul onun kəşf etdiyi metoddur və qarşısı nə qədər alınırsa-alınsın, çox yaxında həyatımızı rəqəmsal pulla davam etdirəcəyik. Dolları dollarla yıxa biləcək gücə çatan Rotşild ailəsinin bu gün ortada yeni pulla bağlı atdığı çox önəmli addımlar var.

Ailənin əmri ilə bir çox mərkəzi bank rəqəmsal pula keçəcək. Bunun infrastrukturu artıq yaradılıb. Sadəcə, Erik de Rotşild və ailəsinin digər üzvlərinin bu işə start verməsi gözlənilir.

Ölkələrin ordularını idarə etmək çox böyük gücdür. Bu da Vaşinqtonun əlindəki ən böyük kozırdır. Ancaq mərkəzi bankları idarə etmək də, ən azı, orduları idarə etmək qədər önəmlidir. Bu da ailənin əlindəki ən böyük gücdür.

Vaşinqtonun sızdığı mərkəzi banklar, Rotşild ailəsinin də sızmağı bacardığı ordular olmamış deyil. Ancaq tərəflərdən heç biri nəzarəti tam ələ ala bilməyib. Bundan sonrakı müddətdə də bunun olma ehtimalı zəifdir. Bu, tərəflərin bir anlaşma yolu tapma ehtimalını gücləndirsə də, o ehtimal elə də yaxın görünmür.

İran, Suriya, Rusiya, Avrasiya və Orta Şərqdəki mövcud durum da Pentaqonla Rotşild ailəsi arasında gedən mübarizə səbəbilə gərgindir. Bu, bitənə oxşamır. Kipr məsələsi də belədir.

Yeni masa buralara hakim olanlar tərəfindən qurulacaq.

Ərəfədəyik, pula görə qopacaq bir fırtına qapıdadır. Silahla bağlı durum da eynidir.

Necə olacağını baxıb, görəcəyik…

Tərümə Strateq.az-ındır