ARAŞDIRMA

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“AKTAU KONVENSİYASI İKİNCİ TÜRKMƏNÇAY MÜQAVİLƏSİDİR” –bəzi iranlı deputatların fikrincə, Xəzərin hüquqi rejimi barədə sənədlə tarix təkrarlanıb

Xural Yazıldığı tarix 14 Avqust 2018

Əziz Rzazadə

Strateq.az

Qazaxıstanın Aktau şəhərində 5 dövlət təmsilçisinin imzaladığı Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiya İranın aparıcı mediasının ilk səhifələrinə daşınıb. Prezidentlərin müxtəlif rakurslardan çəkilmiş fotoları ilə, manşet başlıqları mövzunun İranda nə qədər aktual olduğuna əyani sübutdur.

“Arman” qəzetinin “Xəzər – gələcəyin Fars körfəzi” adlı məqaləsində qeyd olunur ki, avqustun 12-də Rusiya, Qazaxıstan, İran, Türkmənistan və Azərbaycan rəhbərlərinin imzaladığı Konvensiya sahilyanı ölkələrin yaxınlaşmasını gücləndirmək üçün böyük addımdır. “Enerji ekspertləri hesab edirlər ki, investisiyanın əhəmiyyətli bir hissəsi 2030-cu ilə qədər Xəzər dənizinə yönəldiləcək. Bu, İranın strateji mövqeyini artıracaq və ölkəmizi Xəzər dənizindən Fars körfəzinə qədər üstün mövqeyə gətirəcək. Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) İranın 2030-cu ilə qədər dünyanın ən güclü 15 iqtisadiyyatı sırasına daxil olacağını proqnozlaşdırır… Şimal və cənub sahillərini birləşdirməklə, İslam Respublikası ticarət və nəqliyyatın inkişafında mühüm strateji və regional rol oynamağa hazırdır”.

“Ebtekar” qəzetinin şərhçisi Məhəmməd Rza Səttari Xəzər dənizinin hüquqi statusu barədə Konvensiyanın imzalanmasına qədər sahilyanı ölkələr arasında 20 il davam edən dialoqdan sonra aktual məsələlərin böyük qisminin nizamlandığını vurğulayaraq tarixi keçmişə ekskurs edir: “Əvvəllər İran və Rusiya Xəzər dənizinə dair 1813-cü ilin Gülüstan və 1828-ci ilin Türkmənçay müqaviləsi, habelə 1921-ci il və 1940-cı illərdəki sənədlərlə birlikdə 4 saziş imzalanıb. Son qanuni rejimə əsasən, İran və Sovet İttifaqı arasında hüquqlar bərabər bölüşdürülmüşdü. Lakin Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Xəzərin hüquqi rejimini müəyyənləşdirmək üçün danışıqlarla Rusiya, Qazaxıstan və Azərbaycanla ayrı-ayrı protokollarla, müvafiq olaraq 19%, 27% və 18%-lik milli sektorlar müəyyən edib. Bu, İran və Türkmənistanın müxalifəti ilə üzləşib, rəsmi Tehranın Xəzərin ədalət prinsipinə əsaslanaraq bölünməsi və hər bir ölkə üçün 20 faizlik milli sektor təklif etməsi ilə nəticələnib”.

Müəllif yazır ki, bəzi müşahidəçilər İranın Sovet İttifaqının çökməsinə qədərki 50 faizlik hüququnun ümumiyyətlə müzakirə mövzusu olmadığına təkid edirdilər. “Bir qrup şəxs Konvensiyanın imzalanmasını şiddətlə qınayıb. O cümlədən millət vəkili Mahmud Sadiqi “Twitter”-də yazıb: “Prezident Aktauya yol üstə olarkən, Xəzər dənizinin hüquqi rejimi barədə müddəalarla bağlı deyib ki, dənizin statusu qeyri-müəyyən vəziyyətdədir. Doğrudanmı İranın 50%-lik payı 11%-ə düşür? Növbəti Türkmənçayla üz-üzəyik? İnsanlar bunu bilin, millət vəkilləri pərdəarxası sövdələşmələrdən tam qafildir”.

Parlamentin Milli Təhlükəsizlik və Xarici Siyasət Komissiyasının sədri Həşmətullah Fəlahətpişte qeyd edib ki, Xəzər dənizinin hüquqi rejiminin müəyyənləşdirilməsi ilə sərhədlərdə hər hansı bir dəyişiklik İslami Şurası Məclisində təsdiqlənməlidir”.

İslahatçı cinaha yaxın “Etemad” qəzeti isə “Türkmənçay olmayan Konvensiya” başlıqlı məqaləsində sammitdə iştirak etmiş İran prezidenti Həsən Ruhanidən sitat gətirir: “Konvensiya ədalət prinsipinə əsaslanıb”.

“Ettelaat” qəzeti “Əcnəbilərin Xəzərə yolu bağlandı” adlı məqaləsində geniş xülasə ilə danışıqlar prosesi, Həsən Ruhani və xarici işlər naziri Cavad Zərifin sammitdəki çıxışları, Konvensiyanın və Birgə Bəyanatın mətnini oxucularına çatdırıb.

Xarici faktorların Xəzər hövzəsindən kənarda qalması “Cəhan-e sənət” qəzetinin də əsas hədəfidir.

“Xəzər sazişi” adlı baş məqaləsində “İran” qəzeti başlıca diqqəti Aktauda imzalanan sənədlərə yönəldib. Həmçinin, “Comhuriye İslami” və “Xəzərdə pay almanın ssenariləri” məqaləsini manşetə çıxarmış “Şəhrvənd”qəzetləri.

“Bir müqavilənin kölgəsi”ni işıqlandıran “Qanun” qəzeti parlamentin Milli Təhlükəsizlik Komissiyası üzvlərinin Konvensiyaya münasibətinə istinad edir. Mahmud Sadiqinin məlum açıqlaması ilə bərabər, millət vəkili Əbülfəzl Həsənbeyginin rəyi öyrənilib. “İranın Mazandaran (Xəzər) dənizi ilə bağlı ən vacib mövqeyi dənizi qonşu ölkələr arasında beş bərabər hissəyə bölmək və dərin ərazilərdə bütün ölkələr üçün neft istismarına razılaşdırmaqdan ibarətdir”, – deyən Həsənbeygi, ilk növbədə, dəniz şelfində neft kəşfiyyatı və hasilatında qarşılıqlı raılaşmaları əhəmiyyətli hesab edir.

Rəştli millət vəkili Cabbar Kuçekinejad isə Konvensiyadan danışarkən, Azərbaycan Respublikasını hədəfə alıb: “…İqtisadi müqavimət və ABŞ-la olan anlaşmazlıqlar dövründə Xəzər dənizinin hüquqi rejimi məsələsini həll etmək düzgün deyil, çünki mövcud vəziyyətdə amerikalılar Azərbaycan Respublikasını İslam Respublikasına qarşı təhrik və təhdid etməyə çalışırlar, buna görə də, İslam Respublikası bu məsələni başqa bir dövrə təxirə salmalıdır”.

Daha sonra o əlavə edir: “Xəzər dənizinin hüquqi rejimini müəyyənləşdirən ölkələr arasındakı ən böyük fərqlər İran və Azərbaycan arasındadır. İslam Respublikasının digər sahilyanı ölkələrlə heç bir qarşıdurması yoxdur. Lakin İranla Azərbaycan arasında suyun səthində sərhəd xəttini müəyyənləşdirilməsi mübahisəsini həll etmək çətindir”.

Deputat İzzətullah Yusifiyan Molla isə Xəzər dənizinə dair SSRİ və İran arasında imzalanmış, hüquqi qüvvəsini itirmiş köhnə müqavilələri əsas gətirərək, səthin keçmiş İttifaqa aid 50%-lik hissəsinin digər dörd dövlət arasında bölüşdürülməli olduğunu iddia edir.

“Türkmənçayın təkrarı” yarımbaşlıqlı hissədə iranlı siyasətçi deyir: “Tariximizdəki Türkmənçay müqaviləsi və 1919-cu il hadisələri hələ də unutulmayıb”.

Məqalənin son sətirlərdə isə “Qanun” daimi tezisini bir daha təkrarlayıb : “Rusiya etimad ediləsi ölkə deyil”.

Nüfuzlu “Keyhan” qəzeti isə bu fikrin əksinə, Aktau sammiti barədə yazısında prezident Həsən Ruhaninin sözlərini sitat gətirir: “İran və Rusiya arasında bütün sahələrdə sıx əməkdaşlıq mövcud olmalıdır”.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Məhv edildi” yanaşması doğrudurmu?

Xural Yazıldığı tarix 31 İyul 2018

Son vaxtlar Respublika Baş Prokurorluğunun, Daxili İşlər Nazirliyinin və Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin mətbuat xidmətlərinin birgə yaydıqları press-relizlərdə, ayrıca da bu qurumların ayrılıqda hər birinin mətbuat açıqlamalarında belə məlumatlara tez-tez rast gəlirik:

“…silahlı müqavimət göstərən şəxs cavab tədbiri olaraq məhv edilmişdir”, “..(Şəxsn adı)…məhv edildiyi bildirilmişdir”, “…Polis əməkdaşları xidməti silahdan istifadə edərək …(şəxslərin adı).. məhv ediblər.”, “…terror hazırlayan şəxs məhv edildi”.

Ağla ilk gələn sual budur, polisin, yaxud digər hüquq mühafizə orqanları işçilərinin vəzifələri arasında “məhv etmə” səlahiyyəti varmı, varsa hansı hallarda, kimə qarşı və necə tətbiq edilməlidir?

Təbii ki, belə halda baxacağımız ilk yer ölkə qanunları olmalıdır. Polis haqqında Qanunda xırda bir axtarış edib “məhv etmə” səlahiyyətinin kimə qarşı və hansı hallarda verildiyini axtardıqda, yalnız bir yerdə məhv etmə sözünun qanunda keçdiyini görmək olur. Lakin bu insana qarşı yox, heyvana qarşı olan səlahiyyətdir.

Məsələ belədir, Qanunun 26-cı maddəsi Polis tərəfindən fiziki qüvvənin, xüsusi vasitələrin və ya odlu silahın tətbiqini tənzimləyir və maddənin IV. hissəsində “Polis əməkdaşı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada aşağıdakı hallarda odlu silah tətbiq edə bilər”: – deyir, 7-ci bənddə “insana hücum edən və ya real təhlükə yaradan heyvan məhv edildikdə”, deməklə “məhv etmə” nin insana hücum edən heyvan olduqda mümkün olduğunu bildirir.

Deməli “məhv edildi” ifadəsini qurumlar və media insana deyil, digər canlılara, heyvana və ya bitkilərə (narkotik tərkibli) işlədə bilər.

O zaman sual yaranır, polis terrorda (yaxud cinay”td’) şübhəli bilinən şəxsi yaxud silahlı müqavmət göstərən silahlını zərəsizləşdirmək üçün silah istifadə etməməlidirmi?

Cavab yuxarıda qeyd etdiyim 26-cı maddədədir. Qanun məhdud olmaqla bir neçə halda silah tətbiqini mümkün hesab edir. Lakin qanun silahlı şəxsi, yaxud şübhəlini məhv etmək yox, onu zərərsizləşdirmək üçün bu səlahiyyəti verib. Zərərsizləşdirmə məhv etmə deyil, müqavimətini qırmadır. Polisin və digər hüquq mühafizə orqan işçilərinin vəzifəsi şübhəlini məhv edərək cəzalandırmaq deyil, onu zərərsizləşdirərək məhkəmə önünə çıxarmaqdır.

Yalnız, məhkəmələr həmin şəxsin terrorist, cinayətkar və ya məsum biri olduğuna qərar verməlidir. Bu səbədəndir ki, qanunda silah istifadə edildiyində şərtli istifadə anlayışı var. Silah tətbiqindən öncə şifahi xəbərdarlıq edilməsi sonra xəbərdarlıq atəşinin açılması göstərişi var. Bu xəbərdarlıq atəşi şəxsə yox, havaya atılmalı və silah tətbiqinin son zərurət olduğunu qarşıda müqavimət göstərən şəxsə göstərməlidir.

Ayrıca, şəxslərin vurularaq zərərsizləşdirilməsi zəruri olduqda, bu vurulmada ilk hədəf baş, yaxud ürək yox, aşağı ətraflar olmalı, mümkün qədər şübhəlinin sağ olaraq ədalətə təslim edilməsi təmin edilməlidir. Vurulan şəxsin bir neçə güllə ilə vurulması, yaxud qanaxmadan ölməsi konkret olaraq onu vuranların səlahiyyətlərini aşdığı və adekvat davranmadıqlarının göstəricisi ola bilər. Təsadüfi deyil ki, Qanunun 27-ci maddəsində vurulan şəxsə dərhal tibii yardım göstərilməsi göstərişi var.

Odur ki, hüquq mühafizə orqanları silahlı müqavimət göstərən (yaxud göstərmək istəyən) şəxsləri zərərsizləşdirərkən onları “MƏHV ETMƏLİ” deyillər, zərərsizləşdirərək məhkəmə önünə çıxara bilməlidirlər. Polislər yalnız şübhəlini yaralı da olsa sağ ələ keçirmək və ədalətə təslim etməklə öz vəzifələrini icra etmiş sayılarlar.

Düşünürəm ki, güc qurumlarının mətbuat xidmətləri mətbuat açaqlamalarını qanuni səlahiyyətləri çərçivəsində hazırlamalı, zərərsizləşdirərkən ölən şübhəli varsa bundan təəssüf hissini qeyd etməlidirlər. Çünki, həmin şübhəlilərin cəmiyyətin gözundə və hüquqda terrorist (cinayətkar) olması üçün məhkəmə qərar verməli idi. Məhkəmə qərar vermədən məhv edilmiş biriləri Konstitusiyanın 63-cü maddəsi ilə məsum hesab edilir. Çünki haqqında məhkəmə qərarı olmadan öldürülüblər.(turan.az)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Telman İsmayılovla bir gün

Xural Yazıldığı tarix 27 İyul 2018

Eynulla Fətullayev

“Salam, Eynulla!” – telefonun dəstəyində az qala tanımadığım insanın səsini eşidirəm. “Bu Telman İsmayılovdur. Sizinlə görüşüb nəşrinizə müsahibə verməyi çox istəyirəm. Mənə müxtəlif ölkələrdən onlarla jurnalist müraciət edir, amma bilirsiniz, işim barədə yalnız sizə müsahibə vermək istəyirəm”.

Düşünmədən çantamı toplayıb yola düzəlirəm və budur, mən artıq Podqoritsa hava limanındayam – möcüzəli Balkan Monteneqrosunun paytaxtında. Adama elə gəlir ki, burada yalnız parlayan dəniz dalğaları ilə çuğlaşan ucu-bucağı görünməyən qara dağların hansısa inanılmaz hakimiyyəti var və o, öz qüvvəsi və əzəməti ilə insanı valeh edir. Lakin Monteneqronun sayrışan sükutu çox şərtidir, xüsusilə yarım il bundan əvvəl burada baş verənləri – dövlət çevrilişinə cəhdi və əfsanəvi yuqoslav siyasətçi Milo Cukanoviçin qətlini xatırlayarkən…

Bir neçə dəqiqə sonra Telman İsmayılov Monteneqroya gəlməlidir. O, mənə Köhnə Dünyanın bu sakit və xudmani yerində görüş təyin edib. Telman Mərdanoviçin dostları ilə Podqoritsanın məşhur restoranlarımndan birində şam edirəm. Birdən hamı çevrilir – restorana hündür, cüssəli kişi daxil olur. T.İsmayılovun dostları onu təqdim edirlər: “Tanış olun, bu prezidentdir”. Nəyin prezidenti? Şirkətin, yoxsa bankın? Bu nədir – ilğım, yoxsa şüurun bir anlıq pozulması?.. Yox, hər şey qaydasındadır – qarşımda olan Milo Cukanoviçin özüdür. Ən məşhur avropalı və yuqoslaviyalı siyasətçilərdən biri. Beləcə sadə, Podqoritsanın bütün sakinləri kimi, prezident xanımı ilə birlikdə restorana şam etməyə gəlib, yaxın dostunu görüb və əlbəttə, onu salamlamaq üçün masasına yaxınlaşıb. Bir anlıq çaşqınlığı geridə qoyaraq, hakimiyyətin insaniliyi və sadəliyindən məəttəl qalaraq, fürsətdən istifadə edirəm və müasir Balkan regional təhlükəsizlik sisteminin memarlarından birinə hörmətimi bildirirəm. İntuisiyam məni aldatmadı: burada ucsuz-bucaqsız hakimiyyət yalnız əzəmətli dağlara məxsusdur…

Bəs nəyə görə müasir Rusiyanın ən qüdrətli iş adamlarından və mesenatlarından biri olan Telman İsmayılov özünə Avropada sığınacaq tapıb? Nə baş verib? Nəyə görə Rusiyadan gedib? Nəyə görə bu qədər çox sevdiyi Moskvanı tərk edib?

Artıq neçə ildir ki, Rusiya KİV-ləri, demək olar ki, bir ağızdan “Çerkizon”un yüksəlişi və süqutu, tarix boyunca ən dəbdəbəli otel sayılan “Mardan Palace”ın başına gələnlərdən, Telman İsmayılov barəsində yeni cinayət işlərindən ağılları və təsəvvür gücünü vəcdə gətirən əhvalatlardan yazırlar… Rusiya telekanallarından Lujkov Moskvasını orta əsrlərin qul ticarəti dövrlərinə qaytarmış və Çin istehsalı olan saxta məhsulların əsarətinə atmış zalım dahi barədə videoxronikanın ardı-arası kəsilmir. Rusiyada tez-tələsik bütün bəlaların və zillətlərin yeni günahkarını tapıblar – bu Telman İsmayılovdur…

Nə baş verir? Necə olub ki, hər zaman Rusiya hakimiyyətinə loyal münasibətdə olan oliqarxın Rusiyanın özündə bu qədər dəhşətli problemləri yaranıb? Telman İsmayılovu Moskvanı tərk etməyə nə vadar edib?

Nəhayət ki, zaman yetişdi. Mənə tərəf iti addımlarla T.İsmayılovun özü gəlir. Üzündə təbəssüm, dodağında zarafat. Həmişə olduğu kimi, İsmayılov qısa danışır: “Mənim siyasi problemim yoxdur. İlk gündən işimin siyasiləşdirilməsinin əleyhinə çıxmışam”.

Bəs oliqarxı niyə izləyirlər? Nəyə görə istintaq orqanları bu cür ciddi-cəhdlə yalan ittihamları bir-birinin ardınca sıralayırlar? Moskvada siyasi problemi olmayıbsa və yoxdursa, nə baş verə bilərdi?

“Bir çox ölkələr mənə siyasi sığınacaq təklif edirlər, lakin imtina edirəm, – oliqarx əmin edir. – Çox əminəm ki, aşkar məqsəd – quldurcasına ələ keçirmə məqsədi güdən bəzi şəxslər siyasi hakimiyyəti aldadıblar. Mən bu barədə səs-küy yaradacaq mətbuat konfransında danışacağam. Ən yaxın zamanda… Azərbaycanlı jurnalistlərin dəstəyinə çox ümid edirəm”.

Nəhayət, biz T.İsmayılovun dostlarının Podqoritsadakı ofisindəyik. Avropa İttifaqının Monteneqrodakı təmsilçiliyindən azca aralıda. Ən yaxşı vaxtlarında olduğu kimi, oliqarxı bir neçə zirehli avtomobil müşayiət edir, hər yerdə silahlı mühafizəçilər durub. Görünür, imperiyasının çiçəklənmə dövrü olan tufanlı 90-larda olduğu kimi, indi də İsmayılov həyatından narahatdır. Əvvəlki vaxtların təmtəraqlı Moskva barokkosundan əsər-əlamət olmayan binanın girişində özümdən asılı olmadan deyirəm: “Bəli, bu mənzil-qərargah hazırkı ciddi Avropa üslubundadır”.

Zorən əzablı yollarla addımlamalar oliqarxın xarakterinə qətiyyən təsir etməyib. O, əvvəlkitək emosional, qızğın, enerjili, əyilməz, ən əsası isə, güzəştə getməyəndir. Ona bənzər insanlar heç zaman təslim olmurlar və heç vaxt onlar üçün hazırlanmış taleyə boyun əymirlər.

Telman İsmayılov iddialı və rəngarəng şəkildə özünün yeni layihəsi – dəniz limanı tikintisi layihəsi barədə danışır. Lakin düşüncələri, nostalji və bəlkə də çarəsizlik onu tez-tez Rusiyaya, Moskvaya, ötən günlərə qaytarır. Onun dilindən öyrənirəm ki, Moskva jurnalistlərinin təbirincə desək, “Çerkizon kralı” beynəlxalq axtarışdadır. Axı nəyə görə?

“Moskvaya gedin, vəkilimlə görüşün, bütün cinayət işlərini qaldırın və əmin olun ki, onlar hamısı quramadır. Sonuncusu isə əsl sərsəmlikdir”, – İsmayılov acı-acı gülümsəyir.

Dağ yəhudisi olan İsmayılov həmişə bir çox azərbaycanlı milyonçu və oliqarxlardan daha çox azərbaycanlı olub. Çerkizovo bazarında 36 min həmyerlimiz çalışıb və o, həmin adamlara bacardığı qədər kömək edib. Anlayırsan ki, həmin bu 36 min azərbaycanlıdan heç birinin taleyin hökmünə buraxılmış, çətin vəziyyətə düşmüş Telmanı xatırlamaması fikri onun qəlbini necə ağrıdır. “Moskvada erməni iş adamlarından kimsə bu cür vəziyyətə düşsəydi, ermənilər nə edərdi? Onu atardılarmı? Bəlada təkbaşına buraxardılarmı?” – İsmayılov təəccübünü gizlətmir.

Sahibkarın ağır zamanında dostlarından, tərəfdaşlarından, həmyerlilərindən heç biri onun qapısını döyməyib, köməyə gəlməyib. O ki qaldı mənə, İsmayılovla lap bu yaxınlarda, 2015-ci ildə – Rusiyanın ən əsas milyarderlərindən biri Moskva Arbitraj Məhkəməsi tərəfindən müflis elan ediləndən sonra tanış olmuşam. Bəlalı milyarder bu cür münasibəti haqq edirmi? Görünür, onu incidən də budur. O, hələ də keçmişini xatırlayır, götür-qoy edir, bəzın ümidsizcəsinə əllərini yelləyir.

T.İsmayılovun dostlarının ofisinin eyvanından Moraça çayına gözəl mənzərə açılır, lakin Telman indi gözəl panorama hayında deyil. O, yenə tez-tez səfərlər edir, təyyarələrdən düşmür. Hələ də seçimini hər hansı Avropa ölkəsinin üzərində saxlamayıb. Hər yerdə onu şan-şöhrətlə və xoş sözlə qarşılayırlar.

O, çox siqaret çəkir və yorulmadan Rusiyanın siyasi elitasının həyatı barədə maraqlı əhvalatlar danışır, dünyanın ən güclü insanları ilə görüşlərini xatırlayır, tez-tez hörmətlə və hətta nəvazişlə Vladimir Putini və Heydər Əliyevi xatırlayır, Moskvada etibarlı və nüfuzlu Azərbaycan diasporunun yaradılması üçün səylərindən söz açır.

Yeri gəlmişkən, Telman İsmayılovu Vladimir Putin iki dəfə təltif edib, Yeltsin isə həmyerlimizi əsrin mesenatı elan edib. Rusiyanın tarixində İsmayılov kimi cəmi altı iş adamı mövcud olub! O, Rusiyanın ilk prezidentinin fəxri siyahısında özünə layiqli yer tapıb.

Telman İsmayılov və Yuri Lujkov

Bəlkə də bu yanlış təəssüratdır, amma mənə elə gəldi ki, hardasa qəlbinin dərinliklərində o bizim də dəstəyimizə ehtiyac duyur. “Mən bacardığım qədər kömək edirdim. Soruşun, sizə çox şey danışarlar. Mən insanlara etdiyim köməkdən danışmağı xoşlamıram”. Onun qısa, lakin çox mənalı replikalarında qəlbin harayı, amma eyni zamanda ciddi-cəhdlə gizlədilən ümid eşidilir. Bütün həyatı boyunca olduğu kimi, o, Azərbaycan musiqisi dinləyir, onun məclislərində yalnız Azərbaycan təamları verilir, onun kəlmələrində tarixi Vətəninin gələcəyinə inam duyulur… Onu bütün görüşlərində dəyişməz olaraq Telman İsmayılov adlı oğlan müşayiət edir. Bu onun nəvəsidir və böyük İsmayılov əmindir ki, oğulları yox, məhz nəvəsi babasının şərəfli yolunu təkrarlayacaq.

Birlikdə Titoqradın küçələrini gəzirik. Bu, hazırda Qərb sivilizasiyasının, Avropa İttifaqının və NATO-nun forpostuna çevrilmiş qədim İlliriya şəhərciyinin sovet mənşəli adıdır. Daxilimdə bir hiss var ki, İsmayılov üçün Avropa şəhərləri dar və narahatdır – miqyas o miqyas deyil, lakin hətta burada da Avropa şəhərlərində itib qalmış rusiyalı oliqarx yeni dünyanın sərhədsizliyində və qloballaşmasında təsəlli tapır.

Bu gün İsmayılov üçün alternativ varmı? Bəlkə Fransadakı qədim qraf malikanəsi? Lakin dahi rus şairinin yazdığı kimi, o, “üsyankardır, tufan istəyir!”

Ona qarşı irəli sürülmüş son ittiham müdhiş siyasi qərar kimi səslənir. Telmanın qardaşı Rafiq İsmayılov iki nəfərin ölümündə şübhəli bilinərək həbs olunub. Bu işdə ən qəribəsi odur ki, Rafiqlə Telmanın arası həmişə, yumşaq desək, soyuq olub. Lakin Rusiyanın İstintaq Komitəsi əyilməzdir, bundan savayı, ittiham tərəfi digər qardaşa – Vaqifə də acımayıb. O, həmin iş üzrə axtarışdadır. Telmandan isə sifarişçi düzəldirlər. İsmayılov bir əhvalat danışır. Bu daha çox ağlasığmaz sərsəmlikdir və buna, sadəcə olaraq, inanmaq mümkün deyil. Bu necə ola bilər axı?

2012-ci ildə Telman İsmayılov hələ də “Forbes”un reytinqinə görə ən varlı rusiyalıların siyahısına daxil idi, fəqət müstəntiqlərin versiyasına görə, hansısa tikinti malları dükanının sahibini vur-tut 2 milyon dollara görə öldürmək qərarına gəlib! “Nə bir sübut var, nə telefon danışığı, nə də şahid. Tamamilə boş yerdən məni vur-tut iki milyon dollara görə xırda sahibkarın qətlində ittiham edirlər. Məntiq hardadır?” – İsmayılov hiddətlənir. Doğrudan da, bu necə ola bilər? Axı “Forbes” onun varidatını 800 milyon dollar dəyərində qiymətləndirmişdi. Sual olunur – bu cür çox zəngin insan nəyə görə ortabab iş adamını hansısa iki milyona görə öldürtsün? Bəlkə şəxsi motiv var? “Mən bu adamın heç üzünü görməmişəm. Yollarımız heç vaxt kəsişməyib. Onu niyə öldürməliydim ki?” – İsmayılovun simasında qəzəb var, barmaqları həyəcanla siqaret qutusunu döyəcləyir.

Qəribə və məntiqsizdir!.. Yalnız “Xilaskar İsa Məsih Məbədi”nin bərpasına onlarla milyon dollar xərcləmiş, bundan da çox pulu saysız-hesabsız xeyriyyə aksiyalarına və tədbirlərinə sərf etmiş, Moskvanın əfsanəvi Lenkom teatrını, Rusiyanın tarixində ilk Yeniyetmələr arasında Olimpiya Oyunlarını maliyyələşdirmiş, uşaq evlərinə və sığınacaqlara sponsorluq etmiş oliqarx… birdən birə sıravi iş adamının iki milyonuna göz dikib?! İnanmıram!

Piçuginin işi və Xodorkovskinin adına çıxmaq istədikləri qətl hadisələrini xatırladır. “Yox, siyasi motiv axtarmayın. Bu başqa şeydir, sadəcə olaraq, bəzi nüfuzlu adamlar Kremli yalanlarla çaşdırıblar. Vəssalam. Mən həmişə siyasətdən kənarda olmuşam”, – yenidən İsmayılov məni əmin edir və bu işin əsl səbəbini açıqlayaraq, əlavə edir ki, bu barədə mütləq bütün dünyaya məlumat verəcək. “Tezliklə, çox tezliklə Avropa klubunda avropalı jurnalistləri toplayacağam və nüfuzlu rusiyalı siyasətçilərdən biri ilə qapalı danışıqlarımın mövzusunu açıqlayacağam. O, rəqabətə dözməyərək güc strukturlarının köməyi ilə biznesimi ələ keçirib, – T.İsmayılov anons verir. – Lakin indi, sizdən xahiş edirəm, bu işi araşdırın, jurnalist araşdırması aparın, özünüz əmin olun və mənim günahsızlığıma başqalarını əmin edin”.

İsmayılov özü şəxsən “yalan detektoru”ndan keçmək arzusunu bildirib. “Ekspertlər əmin oldular ki, hətta yalan detektorunda belə mən həqiqəti demişəm”, – T.İsmayılov iddia edir. “Mən günahkar olsaydım, nəyə görə dəfələrlə poliqraf ekspertizalarının keçirilməsini tələb edirdim?” – oliqarx sual verir.

Mən ona möhkəm söz verirəm ki, biz bu işi ictimai nəzarətə götürürük…

* * *

Beləliklə, 2016-cı ilin may ayının 16-da Moskva vilayətinin Novorijskoye şosesində avtomobilin salonunda iki nəfər qətlə yetirilir – “Stroymarket №1” ticarət mərkəzinin sahibi Vladimir Savkin və “Lüblino Motors”un təsisçisi Yuri Brilyov. İstintaq bu iki nəfərin qətlinin sifarişçisi kimi Telman İsmayılovu ittiham edir…

Podqoritsadan Moskvaya uçuram. Törədilmiş cinayətin və çox qarışıq istintaqın izi ilə.

Bu gündən etibarən virtualaz.org bu inanılmaz qətl və İsmayılov qardaşlarının əsassız ittihamı barədə sensasion jurnalist araşdırmasının dərcinə başlayır.

Savkini və Brilyovu kim öldürüb? Nəyə görə istintaq Telman İsmayılovu cinayətin sifarişçisi kimi seçib?..

(ardı var)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Bayramdan bayrama – mediamız

Xural Yazıldığı tarix 27 İyul 2018

Heç olmasa, il bitəndə, 22 iyul kimi əlamətdar günlərdə də olsa, medianın durumu bir neçə günlüyə ictimaiyyətin gündəm mövzusuna çevrilə bilir. İllərdir, bu tendensiya davam edir. Çoxdan hökumətin kontroluna daxil olanlar öz durumlarına haqq qazandırır, sərbəst fəaliyyət göstərə biləcək mediası olmayan alternativ rəylərin daşıyıcılarından ibarət kiçik dairədəki jurnalistlərsə, əks mövqelərini ifadə edirlər. Bu yazı da həmin müzakirələr müstəvisindədir və media hüququ müstəvisindəki gəlişmələri əhatə edir.

Ötən ilin 22 iyulundan bu yanakı gəlişmələr üzərində gəzişdikdə, təəssüflər olsun ki, media hüququ müstəvisində pozitiv işartıları görmək olmur. Əlbəttə, media, internet müəyyən düzənləmələrə tabe olmaq zorundadır, ancaq bu düzənləmələr ifadə azadlığının təməl prinsipləri nəzərə alınmaqla inşa edilməlidir. Son bir ildə gətirilən düzənləmələr belə məzmunda deyil, həmin düzənləmələrin nəzərəçarpan ifadələri “bağlamaq”, “qapatmaq”, “cərimələmək”dir.

Net medianın düzənlənməsi, yoxsa, cilovlanması?

Son bir ilin başlangıcında media hüququ müstəvisində ən çox yaddaqalan internet mediasının tənzimlənməsi ilə bağlı hüquqi mexanizmlərin yaradılıb, işə salınması oldu. Məhz ötən ilin ortalarından xəbər saytlarının başı üzərinə daha bir qorxu – “belə yazsam, bunu yazsam, qapadarlar” qorxusu əlavə olundu.

Hər şey ötən ilin yazında başladı. “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” qanuna əlavə edilən bütöv bir fəsil dərhal alternativ düşüncələrin ifadəçisi olan, çoxsəsliliyə yeganə töhfə hesab olunan medialara tətbiq edildi. AzadlıqRadiosunun, “Azadlıq” qəzetinin, MeydanTV-nin, TuranTV-nin və “Azərbaycan saatı” televiziya proqramının saytlarına anlaşılmaz əsaslandırmalarla blok qoyuldu. O vaxtdan bu resurslara köməkçi texniki vasitələrsiz giriş mümkün deyil. Həmin medialar bu üzdən minlərlə izləyicisini, oxuyucusunu itirmək zorunda qaldılar.

Adıçəkilən qanuna edilən dəyişikliklərin məzmunu Avropa Məhkəməsi təcrübəsi işığında qüsurludur. Bu dəyişikliklər hökumətə hər hansı bir saytı anındaca bloklamaq imkanı verir. Əlbəttə, ifadə azadlığı mütləq hüquq deyil, məhdudiyyətlərə məruz qala bilər. Ancaq bu dəyişiklik necə gəldi, tam bir internet resursuna girişi yasaqlamaq imkanı verir. Konkret bir məzmuna, məqaləyə görə, bütövlükdə saytın blok edilməsi anlaşılmazdır, o, ifadə azadlığı haqqından istifadədən çəkindirmək qoxusu verir. Gələcəkdə Avropa Məhkəməsinin bu işlərlə bağlı verəcəyi qərarlar dəyişikliklərin mürtəce mahiyyətini onsuz da təkrar ortaya qoyacaq…

Blok edilən medialar adları yuxarıda sadalananlarla yekunlaşmır. Ötən ilin ortalarıdan bu yana girişi blok edilən xəbər saytlarının bəlli olan sayı 30-dan artıqdır. Həm də həmin resurslar məhkəmə qərarı-filan olmadan blok edilib. Rabitə Nazirliyindən soruşursan, “xəbərimiz yoxdur, biz bloklamamışıq”, deyir, başqa əlaqəli qurumlar da eyni məzmunlu cavablar verir. Məhkəməyə üz tutursan, gərəkli araşdırma aparılmadan, müraciətlər rədd edilir.

Məsələn, ötən il böhtan ittihamı ilə həbs olunmuş jurnalist İkram Rafiqoğlunun sahibi olduğu www.realliq.infosaytı noyabrda blok edildi. O quruma müraciət, bu quruma sorgu – blokun mənbəyini tapmaq mümkün olmadı. Jurnalist realliq.az saytını yaratdı, dekabrda onu da blok etdilər. Bu iliun yanvarında realliqinfo.com saytı yaradıldı, 4 gün keçmədi bloklandı. Əvvəlki saytların məzmunu dərhal realliqinfo.az saytını transfer edildi. 1 gün sonra həmin saytı da blok elədilər. Ötən il yanvarın 30-da realliqinfo.org saytı yaradıldı, aqibəti əvvəlkilər kimi oldu…

Məhdudiyyət məzmunlu dəyişikliklər…

Ötən ilin sonu həm də qanunvericilikdəki jurnalistləri cəzalandıran müddəların çevrəsinin genişləndirilməsi ilə yadda qaldı. Bu dəfə internet jurnalistlərini yada salan İnzibati Xətalar Məcəlləsi oldu. Qanunvericilər həmin məcəlləyə internet informasiya ehtiyatında “yayılması qadağan edilən informasiya”nın yerləşdirilməsinə, informasiyanın yerləşdirilməsinin qarşısının alınmamasına görə məsuliyyət nəzərdə tutan müddəa əlavə etdilər. Həmin müddəanın tələblərinə əməl etməyən vəzifəli şəxslər 1500-2000, hüquqi şəxslərsə 2000-2500 manatadək cərimə ediləcəklər. Məcəlləyə provayder və operatorların inzibati qaydada cərimələnməsi qaydası da gətirildi.

Dəyişikliklər media qanunlarını bu il də rahat buraxmadı. Onlar əsasən, Azərbaycan Avropa Şurasına qəbul olarkən media qanunlarına edilmiş mütərəqqi dəyişikliklərdən geri çəkilmə, ifadə azadlığından istifadədən çəkindirmə məzmundadır.

Dəyişikliklərdən biri “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” qanunun senzura ilə bağlı maddəsinə edilib. Dəyişiklik edilmiş həmin maddə “Senzuranın yolverilməzliyi” adlanır. Bu maddədə mediaya, jurnalistlərə hansı hallarda senzura tətbiq edilməli olmasının əsasları yer alır. Dəyişikliklər KİV-də senzuranın əsaslarının dairəsini genişləndirib. İndiyə qədər qüvvədə olan mətnində KİV üzərində dövlət senzurası qadağan edilir, ancaq 2 hal istisna təşkil edirdi. Fövqəladə vəziyyət durumunda, dini ekstremizm əleyhinə əməliiyyatlar zamanı informasiyaların verilməsinə məhdudiyyətlər qanuni sayılırdı. Dəyişikliklər bu çərçivəni bir qədər də genişləndirdi – Bundan sonra hərbi vəziyyət dövründə KİV-in məlumat və materialları da hərbi senzuradan keçirilə biləcək. Hətta, hərbi vəziyyət tətbiq edilən ərazilərdə KİV-ə xüsusi fəaliyyət rejimi tətbiq edilə biləcək. “Televiziya və radio yayımı haqqında” və “Telekommunikasiya haqqında” qanunlara da eyni məzmunlu dəyişikliklər edildi.

Qanunvericilərmiz qeyd edilən dəyişikliklərə söykənərək, İnzibati Xətalar Məcəlləsinə də əlavələr etdilər. Həmin əlavələr hərbi vəziyyət zamanı qaydaları pozan jurnalistlərin cəzalandırılması ilə bağlıdır. Hərbi vəziyyət rejiminin tələblərinin pozan jurnalistlər (jurnalistlər 100 manatdan 150 manatadək məbləğdə, hüquqi şəxslər isə min manatdan min beş yüz manatadək) cəzalandırılacaqlar.

Bundan sonra maliyyə bilgilərinə çatım xüsusi rejimdə mümkün olacaq

Bayramdan – bayrama ən son dəyişikliyə məruz qalan media qanunu “İnformasiya əldə edilməsi haqqında” qanun oldu. 2010-2017-ci illərdə 32 dəfə dəyişiklik edilən bu qanunun 30-cu maddəsinə dəyişiklik edildi.

Qanunun 29-cu maddəsində informasiya sahiblərinin özlərinin internet saytında açıqlamalı oldugu informasiyaların sıralaması verilir. Qanunun 30-cu maddəsində isə bilgilərin açıqlanması üsulları əksini tapıb. Həmin maddəyə görə, qanunun 29-cu maddəsində sadalanan ictimai informasiyalar internet informasiya ehtiyatlarında açıqlanmalıdır. Eyni zamanda, qeyd edilir ki, bilgilər KİV-də, rəsmi nəşrlərdə, kitabxanalarda, ictimai informasiya mərkəzlərində, kütləvi istifadənin mümkün olduğu digər yerlərdə sənədlərlə tanış olmaq üçün şərait yaradılması yolu ilə də açıqlana bilər.

Bu maddəyə aşağıdakı ikinci cümlə əlavə edilib: “Büdcə təşkilatlarının, dövlət adından yaradılan publik hüquqi şəxslərin, büdcədənkənar dövlət fondlarının, səhmlərinin (paylarının) 30 faizi və ya daha artıq hissəsi dövlətə məxsus olan təsərrüfat cəmiyyətlərinin illik maliyyə fəaliyyəti haqqında məlumatlarının, o cümlədən dövlət büdcəsindən verilmiş vəsaitdən və ya onlara ayrılmış əmlakdan istifadəyə aid olan informasiyanın internet informasiya ehtiyatlarında açıqlanması qaydasını müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi orqan (qurum) təsdiq edir”.

Dəyişikliyə əsasən informasiya sahiblərinin illik maliyyə fəaliyyəti haqqında məlumatlar, dövlət büdcəsindən verilmiş vəsaitdən və ya onlara ayrılmış əmlakdan istifadəyə aid olan informasiyaların internet informasiya ehtiyatlarında açıqlanması xüsusi qayda ilə tənzimlənəcək. Həmin qaydanı da müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qurum (NK) təsdiq edəcək. Açıqlaması bundan ibarətdir ki, maliyyə ilə bağlı informasiyalara çatım bundan sonra daha çətin olacaq.

Jurnalisti qoruyan qanuni mexanizmlərin işləyişi

Milli qanunvericiliyin jurnalistləri qoruyan, peşə fəaliyyətinin toxunulmazlığının keşiyində dayanmalı olan, informasiya əldə etməsini təmin edən maddələrinin işləyişində əvvəlki illərdən hakim olan tendensiya dəyişmir. Həmin müddəalar işlək deyil.

Cinayət qanunvericiliyi jurnalistin peşə fəaliyyətinə maneçilik törədilməsi (zorla müşayət olunan) hallarına görə məsuliyyət nəzərdə tutur. Rəsmi statistik bilgilərdə bu müddəanın indiyədək tətbiq edilməsi barədə məlumat verilmir. Son bir ildə də bu müddəa işləmədi. Baxmayaraq ki, jurnalistlərin peşə fəaliyyətinə zorakılıqla müşayət olunan müdaxilə halları baş vermişdi. Məsələn, unikal.org xəbər saytının səhiyyə nazirinin fotosunu çəkən əməkdaşı zorakılıqla məruz qalmışdı. Jurnalistin qanuni peşə fəaliyyətinə mane olma cinayətinin aşkar əlamətləri vardı, ancaq toplum əlaqəli qurumların gərəkli addımlar atması barədə bilgiləndirilmədi.

Milli qanunvericiliyi jurnalistlərin bilgilərə rahat çatımına yardımçı ola biləcək normalarının işləməsində durum o qədər fərqli deyil. “İnformasiya əldə edilməsi” qanunu çox ciddi dəyişikliklərə məruz qalmasına rəgmən, jurnalistlərin bilgilərə çatımına imkanlar yaradır. Ancaq bu mütərəqqi müddəların işləyişi problemlidir. Məsələn, ötən il “Turan” agentliyi bir neçə dövlət qurumuna informasiya sorğusu vermiş, qanunla informasiya sahibinin sayta qoymnalı olduğu bilgiləri istəmişdi. Bilgilər verilmədi, bilgilərin əldə edilməsi üçün məhkəməyə müraciət edildi, məhkəmə davaları 1 ildən artıq davam etdi…

İctimai bilgiləri qapalı tutmaq olmaz, inzibati qanunvericilik buna görə, blgi sahiblərini cəzalandırmağı nəzərdə tutur. İnzibati Xətalar Məcəlləsinə görə, informasiya əldə edilməsi qanunvericiliyi pozanlar – fiziki şəxslər 100-150, vəzifəli şəxslər 500-700, hüquqi şəxslərsə 1500-2500 manatadək cərimə edilməlidir. Əvvəlki illərdə olduğu kimi, son bir ildə də jurnalistlərin dostu sayılan bu müddəlar işləmədi. Məsələn, ictimai bilgiləri ala bilməyən Turan agentliyi məhkəmədən bilgini qapalı tutuanların cəzalandırılmasını istəmişdi, ancaq…

Böhtan və təhqir…

Böhtan və təhqirə görə məsuliyyət məsələsini hələ də Azərbaycanın cinayət qanunvericiliyi düzənləyir. Hökumətin sonuncu dəfə bununla bağlı mövqqyi “cəmiyyət böhtan və təhqirə görə, cinayət məsuliyyətinin ləğvinə hazır deyil” məzmununda olub. Bu üzdən, bu əməllərin dekriminallaşdırılmasının yaxın dövrlərdə hökumətin gündəmində olacağını gözləmək doğru olmazdı. Görünən budur ki, jurnalistlər, ifadə azadlığı ilə bu alət vasitəsilə davranış qarşıdakı zamanlarda da davamlı hal olacaq. Həm də son bir ildə, elə ondan əvvəlki yarım ildə də mediaya, jurnalistlərə qarşı böhtan, təhqirlə bağlı iddia və xüsusi ittiham qaydasında şikayətlərin sayında ciddi artım nəzərə çarpır.

Məsələn, 2017-ci ilin dekabr, 2018-ci ilin yanvar ayında xəbər saytlarına qarşı böhtana görə azı 50 iddia məhkəmə baxışında olub. Təkcə “AAAF İnşaat” şirkəti eyni məzmunlu məqaləyə görə, 21 xəbər saytını məhkəməyə verib. Ancaq qeyd olunmalıdır ki, həmin mülki iddiaların 50 faizdən çoxu rədd edilib.

Böhtan və təhqir əsası ilə həbs edilənlər də olub. “Gündəm-xəbər” qəzetinin müxbiri Məhbub Zülfüqarov 2017-ci ilin elə bu günlərində “Azərbaycan Standartlaşdırma İnstitutu”nun iddiası əsasında 5 aylığa azadlıqdan məhrum edilmişdi. Jurnalist cəzasını çəkib, dekabrda azadlığa çıxıb.

Tanınmış bloqqer Mehman Hüseynov da böhtana görə hələ də cəza çəkir. Bakıdakı polis rəislərindən birinin iddiası ilə 2 illiyə həbs edilən jurnalistin cəza müddəti gələn ilin yazında başa çatacaq.

6 sayta cinayət araşdırması…

Media sferasında nəzərə çarpan ən son gəlişmə də təəssüflər olsun ki, neqativ məzmundadır. Gəncədə baş vermiş olaylarla bağlı yaydıqları informasiyalara görə, 6 internet resursuna qarşı cinayət işi açılıb. Rəsmi məlumatlara görə, criminalaz.com, bastainfo.com, topxeber.az, fia.az, gununsesi.info və teref.info saytları iyulun 3-6-da ictimai rəyi çaşdırmaq, ictimai-siyasi sabitliyi pozmaq, vətəndaşlar arasında dövlətin həyata keçirdiyi tədbirlərə inamsızlıq yaratmaq” məqsədi ilə bilə-bilə yalan məlumatlar yayıblar. Buna görə, saytların vəzifəli şəxslərinə Cinayət Məcəlləsinin 313-cü (vəzifə saxtakarlığı, yəni vəzifəli şəxs tərəfindən informasiya resurslarına bilə-bilə yalan məlumatların daxil edilməsi) maddəsi ilə cinayət işi başlanılıb, hazırda istintaq gedir (jurnalistə, sayt rəhbərinə vəzifə saxtakarlığı ittihamlarına ayrıca yazıda toxunulacaq).

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Oğlanlara məktəb qapısı, qızlara ər qapısı… – Axı niyə?

Xural Yazıldığı tarix 27 İyul 2018

İnsanların rahat və psixoloji cəhətdən sağlam yaşamasının əsil səbəblərindən biri sterotiplərsiz cəmiyyətdir. Hələ sterotipləri zəngin cəmiyyətdə sosial problem çoxdursa, orada təhsil kimi vacib məsələdə çatışmazlıqlar olur. 

“Qafqazinfo” xəbər verir ki, Azərbaycanda hələ də qız uşaqlarının orta təhsilinin vacibliyindən danışmalı oluruq, çünki problem ətalət dövrünü yaşayır. Hələ də qızlar məktəbdən orta təhsili 8-ci və ya 9-cu sinfi bitirməmiş çıxarılır, yaxud  7-8 yaşlarında ibtidai təhsilə başlayırlar, çox halda valideyn üçün qızın hərfləri bilməsindən başqa heç nə lazım bilinmir. Problem tək regionlar üçün spesifik deyil, paytaxtın göbəyində belə məktəbdən qalan, əsasən də qız  uşaqları var. Problemin kökündə maddi, sosial amillər, dini faktorlar, valideyn eqosu, psixoloji tərəflər yer alır. Son zamanlar isə kiçik ticarətlə məşğul olan valideynlər 12-14 yaşlı qızlarını mağaza, dükanda işləməyə cəlb edirlər.

Bu yaxında Maştağa qəsəbəsi sakini 15 yaşlı qızın evdə oxuması üçün hazırlıq müəllimi axtarışı elanına rast gəldim. Əvvəl repititor müəllim axtarıldığını, sonra isə, məsələnin daha təəssüfdoğuran vəziyyətdə olduğu ilə qarşılaşdım. Belə ki, 15 yaşlı qız anası xəstə olduğundan ailə tərəfindən anaya  baxması üçün  təhsilsiz qalıb. 15 yaşlı qız və 21-ci əsrdə yaşadığımız zaman! Ailənin ağır şərtlərdə yaşadığını nəzərə alanda, bir qız övladının öz məktəb həyatını anası üçün qurban verməsinə hardasa haqq qazandırmaq olar. Amma ölkədə əhalinin sosial rifahını yaxşılaşdıran islahatlar haqqında geninə-boluna danışanların, heç insafı olmayıb ki, bu yeniyetmə ilə maraqlanıb, barı hansısa şərtlərlə onun məktəbə cəlb olunmasına cəhd etsinlər. Həmin Ə. adlı qızcığazla müsahibəyə qardaşı razılıq vermədi, halbuki burada bir nümunəvi qız uşağı təbliğ olunacaqdı. Axı Ə. bütün hallarda hələ də təhsil almaq haqqına sahib çıxır və müəllim axtarışına başlayıb, deməli onun hələ də təhsilli gənc statusu almağa xeyli şansı var.

Başqa bir qəhrəmanım G.adı qızdır. Məktəbdə əlaçı olan G. 7-ci sinifdən atasının təkidi ilə çıxarılıb. Bakının Nizami rayonu sakinidir. Məktəbdən çıxarılma səbəbi ilə maraqlananda məlum olur ki, atası illərdir taksi sürücüsüdür, əsasən gecə saatlarında işləyən ata nə görüb və hansı nəticələrə varıbsa, bir gün evə gəlib və qızına artıq dərsə getməyəcəyini deyib. G. hələ də məktəb həyatından danışanda kövrəlir, artıq yaşıdları ali təhsillərini bitirmək üzrədirlər,  o isə həkim olmaq arzusunu ürəyində bəsləyir. Atasını yola gətirə bilsə, heç olmazsa tibb bacısı kurslarına yazılmaq qərarına gəlib .

Valideyni tərəfindən ər üçün böyüdülən qızların çoxluğu faktı ağrılı olsa da, mövcuddur.  Necə ki, orta məktəbdən məzun olan məktəblilərin yaşıdı olan və onları  boynubükük izləyən və evdə təhsildən kənarda qalan qızlarımız var. Məktəbi bitirmək təəssüfünü yaşamağa imkan verilməyən belə qızlar  təcili gəlin və ana olmağa köklənirlər.

Haşiyə: Dünya  Bankının son “İtirilmiş imkanlar: qızların təhsilinin natamamlığının yüksək qiyməti” adlı hesabatında maraqlı rəqəmlər var. Məsələ iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilib. “Planetimizdə 132 mln qız orta təhsil almadığından dünya iqtisadiyyatı onlarla trilyon dollar gəlirdən məhrum olur. Dünya üzrə ilkin təhsil ocaqlarını qızların yalnız 89%-i, orta məktəbi isə 77%-i  bitirir.

Əgər bu qız uşaqları təhsil ala bilsəydilər, onların dünya iqtisadiyyatına töhfələri sonrakı ömürləri boyu 15-30 trilyon $ arasında ola bilərdi. Tam orta təhsilli qadınların əmək haqları, dünya üzrə statistikaya görə, təhsilsiz və ya natamam təhsilli qadınlarla müqayisədə 2 dəfə yüksəkdir. Bundan əlavə təhsilli qadınlar ailə-məişət məsələlərində psixoloji baxımdan daha dayanıqlıdırlar, təhsillə sağlamlıq arasında birbaşa əlaqə mövcuddur.

Necə yəni “özüm bilərəm” 

Cəmiyyətdə ən çox yayılmış biganəlik təsəllisindən biri də budur: “nəyimə lazım”, “nəyinə lazım”. Bu laqeydlik sindromunun kök atmasının nəticəsi də  elə qadın və qızlara qarşı zorakılığa aparan səbəblərin daha da genişlənməsidir.

Dəfələrlə olub ki, ayrı-ayrı vətəndaşın şikayəti əsasında xüsusən bölgələrdə məktəbli qızların dərsə buraxılmaması və əsasən ata tərəfindən məktəbdən çıxarılması xəbərlərini duyuruq. Çox halda belə valideynlərlə kompromisə gəlmək addımları belə olmur, yaxud ilk həmlədə valideynin tərsliyi və “uşaq mənimdir, özüm bilərəm”kimi kobud və sərt fikri qızların məktəb həyatını davam etməsinə mane olur. İnsanpərvər və vicdanlı məktəb direktorları çox halda belə valideynləri yola gətirmək üçün aylarla əlləşirlər. Hətta direktorla valideyn arasında nifaq belə düşəni var. Təəssüf doğuran məqam odur ki, qızını məktəbdən yarımçıq təhsillə ayıran valideynlərin çoxu qızlarına öz əmlakları kimi baxırlar və bu zorakı baxış həmin qızları ər evində də rahat buraxmır, izləyir.

Gender məsələri üzrə ekspert Rəna Tahirovaya görə, qız uşaqlarının  orta təhsildən yayınması və ya natamam təhsilində  valideyn istəyindən daha vacib amil- sosial -maddi problem dayanır. “ Şəhərdə, elə bölgələrdə də ailənin aylıq gəliri uşaqların, xüsusiylə qız uşaqlarının təhsil almasına mane olur. Ailə seçim qarşısında qalanda oğlanın məktəbə getməsinə üstünlük verir. Belə ki, problemin kökündə “pulsuz təhsil” deyimi durur. Axı, təhsil necə pulsuzdur? Hər tədris ilində məktəbli çantasından tutmuş, məktəbli forması, dərs ləvəzimatlarının ümümi qiyməti bir uşaq üçün orta rəqəmlə 200 manatdan çox edir, hələ bir evdə bir neçə uşaqdırsa, bu ailə necə etməlidir?  Sözsüz ki, bunun tək yolu uşağı məktəbdən saxlamaqdır. İndi məktəbdən yayınmada valideynləri qınayanlar dini, ənənə, regionun xüsusiyyəti kimi amillərlə izahat verirlər, amma məsələ elə dövlətin lazımlı islahatları ilə həllini tapa bilər. Uşaqlı ailələrə elə imkanlar yaradılmalıdır ki,  məktəbsiz uşağı qalmasın. Kim istəyər ki, uşağı savadsız, təhsilsiz olsun. Maddiyyatı yaxşı olanlar daha yaxşı imkanlarla uşaq oxutmaq istəyirlər. Yüksək repititor qiymətləri də qız uşaqlardan çox oğlanların ali təhsil qazanması üçün seçim yaradır. Məktəbə getməyən uşaqların yerini yaxşı bilirlər, amma onlara sual vermək istəmirlər. Çünki sualın cavabı maddi imkansızlıqdır. Çox insan da pulsuzluqdan uşağını məktəbə göndərməməyi etiraf etmir. Erkən nikahların da kökü madiyyatla bağlıdır, ailə qızını ərə verir ki, evdə yeyənin biri azalsın.”

Qanunlar tək vitrin üçün deyil!

Azərbaycanda qadın və kişilər üçün  bütün sahələrdə bərabər imkanların yaradılması haqqında kifayət qədər qanun var. Bu təhsil sahəsini də əhatə edir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 42-ci maddəsi cinsi əlamət üzrə heç bir fərq qoymadan hər bir vətəndaşın təhsil almaq  hüququnu təsbit edir.

“Gender (kişi və qaınların) bərabərliyinin təminatları haqqında Qanun”un 13-cü maddəsində qeyd olunur ki, “dövlət kişi və qadınlara təhsil hüququnun həyata keçirilməsi üçün bərabər imkanlar yaradılmasını təmin edir”. “Təhsil haqqında” Qanunda isə nəzərdə tutulur(maddə3.0.3) : “Dövlət hər bir vətəndaşın təhsil alması üçün müvafiq şəraitin yaradılması təminatı verir, təhsilin hansı pilləsindən, səviyyəsindən, formasından məhrum edilməsinə yol vermir.” Dövlət qanunlarını qoyub, amma problem qanunun sözündə, cümləsində deyil, məsələ cəmiyyət fərdlərinin düşüncəsindəki və qanunların icra mexanizmindəki uçurumdur. Tutaq ki, valideyn(əsasən ata) tərəfindən məktəbə getməsinə izn verilməyən qız uşağının natamam təhsilini yalnız danışıqlar yolu ilə bərpa etmək olar. Bəs bunun(valideynin) qanuni cəza və ya cəriməsi?

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2017-ci il məktəbəqədər müəsisələrdə 3-5 yaşda uşaqların 53%-ni oğlan, 47 %-ni qız uşaqları təşkil edib.Yenə də rəsmi rəqəmlərə görə, 2016/2017-ci tədris ili ümumi orta  təhsil  müəsisələrindəki şagirdlərin  58,5% -ni oğlanlar, 41,5 % -ni qızlar təşkil edir. Ali təhsil müəsisələrində və doktoranturada  kişilər  51,9,%, qadınlar 48,1 % -dir. Azərbaycanda hər 100 təhsil alandan 43-ü qadın, 57-si kişi cinsinə məxsusdur.

18 yaşadək qızlar uşaq sayılır…erkən nikah cinayəti

Ailə, Qadın və Uşaq Hüquqları üzrə Dövlət komitəsinin uşaq problemləri şöbəsinin baş məsləhətçisi Günel Nağdəliyeva da təsdiqləyib ki, bəzi bölgələr var ki, orda valideynlər qız övladlarını ya ümumiyyətlə məktəbə buraxmır ya da ibtidai təhsili bitirməklə kifayətlənirlər. Komitə tərəfindən çoxsaylı layihələr, mütəmadi tədbirlər həyata keçirilir və qızların təhsil alması bu günün ən mühüm tələblərindəndir. “Qızların təhsildən yayınmasında bir neçə faktor – erkən nikahlar, məcburi əməyə cəlb olunma, eləcə də, valideyn məsuliyyətsizliyi-baxımsızsızlıq faktoru rol oynayır. 2017-ci ildə Komitə tərəfindən keçirilən Azərbaycan Uşaqlarının IV Ümumrespublika Forumunun da mövzusu  “Təhsildə yeni standartlar: çağırışlar və bərabər imkanlar” oldu.

Komitə rəsmisi qeyd edib ki, təhsildən kənar qalan qızları erkən nikah kimi qanunsuz akt təhlükəsi gözləyə bilir. 2017-ci ilin rəsmi statistikasına görə, ölkədə 22 erkən nikaha daxil olma faktı müəyyən edilib. Cari ilin birinci rübünə aid göstəricilər isə bu rəqəmin 9-dur. Qeyri-rəsmi nikahların böyük hissəsi məhz erkən nikahların payına düşür ki, ölkədə erkən nikahlara ən çox Bakı kəndləri və cənub bölgəsində rast gəlinir.”

Qeyd edək ki, Komitənin bölgələr üzrə məlumat  mərkəzləri fəaliyyət göstərir, qeyd olunan problemlə bağlı hər kəs ora müraciət edə bilər.

Xatırladaq ki, BMT-nin 1989-cu il tarixli “Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyası”nın birinci maddəsinə görə,18 yaşına çatanadək hər kəs Konvensiyanın məqsədləri üçün uşaq sayılır. Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinin 49-cu maddəsində də, 18 yaşına (yetkinlik yaşına) çatmayan və tam fəaliyyət qabiliyyəti əldə etməyən şəxslər uşaq hesab olunurlar. Və uşaqların nikaha daxil olması insan hüquqlarının pozulması hesab olunur. «Ailə Məcəlləsi»nin 10-cu bəndinə əsasən, Azərbaycan Respublikasında nikah yaşı 18 yaş müəyyən olunur, yalnız, üzürlü səbəblər olduqda, nikaha daxil olmaq istəyən və nikah yaşına çatmamış şəxslərin xahişi ilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı onların nikah yaşının 1 ildən çox olmayaraq azaldılmasına icazə verə bilər. Məcəllənin 60-cı maddəsinə görə, valideynlik hüquqları uşaqların mənafeyinə zidd həyata keçirilə bilməz. Valideynlik hüquqlarını həyata keçirərkən valideynlər uşaqların mənəvi inkişafına, fiziki və psixi sağlamlığına xələl yetirməməlidirlər. Valideynlik hüquqlarını həyata keçirərkən uşaqların hüquq və mənafelərinə ziyan vuran valideynlər qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada məsuliyyət daşıyırlar.

”Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsi”nin 176.1-ci maddəsinə əsasən isə qadını nikaha daxil olmağa məcbur edən şəxs 2000-3000 manatadək cərimə və ya iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. Eyni əməllər nikah yaşına çatmayan şəxs barəsində 3000 manat cərimə və ya 4 ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. Lakin, bütün bu məhdudiyyətlərə baxmayaraq, hələ də, bir çox bölgələrimizdə, gizli şəkildə həyata keçirilmiş erkən nikah faktları aktual olaraq qalmaqdadır.

Tələbə olmaq istəyən qızlarımız getdikcə azalır…  SOS-umuz əbəs deyilmiş

Azərbaycanda qız uşaqlarının təhslini orta məktəbdən sonra ali təhsildə davam etdirməsində problemlərin olduğunu deməkdə yanılmamışıq. Orta təhsil almadan ali təhsil almaq istəyi mümkün deyil.  Deyilənləri əsaslandırmaq üçün Dövlət İmtahan Mərkəzinin(DİM) ictimaiyyətlə  əlaqələr şöbəsinin rəhbəri Xanlar Xanlarzadə ilə əlaqə saxlayanda, o bildirib ki,  DİM artıq hər il abutiriyentlərin qəbulu zamanı onların gender aspektlərini də araşdıraraq “Abituriyent” jurnalinin 12-cı sayında təqdim edir. Sonuncu belə araşdırma materialı 2017-ci ilin nəticələrini əks etdirir. DİM-nin araşdırmasında həm tələbə olmaq istəyən abituriyentlərin cins nisbəti, həm arzuladıqları təhsil(ixtisas qrupları) sahəsi, həm də  bölgələr üzrə qeyd olunub. Tədqiqat materialını analiz edəndə belə nəticəyə gəlmək olur ki, son 10 ildə ali təhsil almaq istəyən qızlarımızın sayında kəskin azalma var. Belə ki,

2007-ci il-  50.779  oğlan, 52.588  qız idisə,

2017-ci il – 43.663  oğlan, 38.565  qız abituriyent olub.

Nəzərə çatdıraq ki, test yolu  ilə qəbul sistemi müddətində ali təhsil   imtahanlarında qızların ərizə verdiyi ən yüksək dövr  2008-ci ildədir.  Həmin il qız abiuriyentlər 59.762,  oğlan abituriyentlər isə 56.768 nəfər olub.  Təəssüflə qeyd edək ki,  2017-ci ildə qeyd olunan rəqəmlər qız uşaqlarının sayında  ötən illərin ən aşağı  göstəriciləridir. DİM də bəyan edir ki, 5-ci ildir ki, abituriyent qızlarımızın sayında azalma var. Əslində rəqəmlərin ümumi sayında da da azalma nəzərə çarpır. Üstəlik, bütün ölkəni əsk etdirən göstəricidə rus və Azərbaycan bölməsi məqamı da var. Belə ki, 2017-ci ildə  imtahan verən abituriyentlər arasında Azərbaycan bölməsində 52, 63% oğlan çoxluq təşil edirsə, rus bölməsində 52,63%-ni qızlar təşkil edir. Bu da başqa  araşdırma mövzusunu- təhsildə dil maraqları səbəblərini ortaya çıxarır. Digər məqam, “ölkənin hansı bölgəsinin qızları ali təhsilə can atır” məsələsidir. DİM-nin təqdim etdiyi 2017-ci il xəritəsinə görə, Yardımlı, Lerik, Cəlilabad və Masallı bölgələrindən olan abituriyentlər arasında qızların nisbi sayı 18-35% təşkil edirsə, respublikanın  şimal-qəribindəki  Qax, Zaqatala və Balakən böləgələrindən olan abituriyentlər arasında onların nisbi sayı 52-55%-dir. Misal üçün,  bu bölgələrdə qız və oğlan abituriyent arasında böyük  fərq var:

Yardımlı     -468 oğlan, 86 qız
Qobustan  -169 oğlan, 81 qız
Şahbuz       -116 oğlan,  96 qız abituriyent

Həm  təhsil sistemində, həm də qız abituriyent sayında uçurum olan bir necə rayonun adını da çəkmək olar:

Sədərək   – 79 oğlan, 30 qız
Daşkəsən – 90oğlan , 69 qız
Xızı            -50 oğlan, 45 qız
Naftalan  – 50 oğlan, 45 qız abituriyent

Bu bir neçə məqamda rayonun sahəsi, əhalisi, həyat rifahı, sosial-iqtisadi, ənənə kimi amillər rol oynayır. Amma bu ciddi rəqəmlər sosioloqlar üçün maraqlı araşdırma obyektləri və təhsil sistemi üçün açarlar ola bilər.

Nəticə olaraq  qeyd edək ki,  hər kəsin alim və ya ali təhsil amaq kimi məcburiyyəti yoxdur, amma hər halda qızlarımızın daha bilikli, təhsilli, peşə sahibi olması onların həyatda hər hansı çətin vəziyyətdə karlarına çatmaq şansını verir.

Biz 21-ci əsrdə qadınlarımızın könüllü və ya zorla tələsik ailə qurmaq deyil, normal təhsil almaq imkanları yaxalamasını arzulayırıq. Təhsilsiz qadın (cahil) cəmiyyət üçün ən böyük əskikdir, hətta cəmiyyət üçün təhlükələr mənbəyi belə ola bilər. Dünyanı  təhsil və təhsilli qadın xilas edə biər!

Raminə Eyvazqızı
Bu məqalə BMT-nin Əhali Fondunun (UNFPA-Azerbaijan) jurnalistlər üçün keçirdiyi yazı müsabiqəsinə təqdim olunur.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Rusiya “A planı”nı işə salır – ermənilər şokda

Xural Yazıldığı tarix 26 İyul 2018

Putinlə görüş  öncəsi Paşinyana bəd müjdə; Moskva üsyankar vassalını ram eləmək üçün “qaza basıb” hərəkətə keçir: ölkəyə satılan mavi yanacaq bahalaşacaq, başqa təzyiq vasitəsi də var; erməni nəşri: “Siyasi qərar artıq verilib”; Paşinyan isə Əliyevi qabaqlamaq üçün Trampla görüşə can atır – hədəf…

Bu gün Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Rusiyaya səfərə gedir. Onun Sankt-Peterburqda Avrasiya Birliyinin (AB) toplantısına qatılacağı gözlənilir. İki günlük səfər çərçivəsində erməni baş nazir Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə də görüşəcək.

Bu, inqilab dalğasında deputat-jurnalistdən baş nazirə çevrilən Paşinyanın Rusiyaya sayca ikinci, eyni zamanda kritik səfəridir. Ona görə kritik ki, birinci görüşdən sonra Nikol Paşinyan ikitərəfli münasibətlərə kölgə salan, özünə qarşı Kremlin etimadını azaldıb şübhələrini artıran bir sıra addımlar atıb. Onlardan ən sonuncusu Paşinyanın 12-13 iyul tarixindəki Brüssel səfəridir. “Yeni Müsavat” xatırladır ki, həmin tarixdə keçirilmiş NATO sammitinə qatılan Paşinyan “Rus NATO-su” kimi tanınan KTMT-dən yeganə ölkənin rəhbəri olub.

Moskva bunu hələ də həzm edə bilmir. Rusiyanın aparıcı KİV-lərində bu gün də davam edən tənqidi yazılardan buna asanca əminlik hasil eləmək olar. Bu da hamısı deyil. Belə görünür ki, Moskva artıq Paşinyana qarşı daha effektli rıçaqları işə salmaq üzrədir.

*****

“Rusiya Ermənistan üçün qazın qiymətinin qaldırılması barədə artıq siyasi qərar verib”. “Yeni Müsavat”ın məlumatına görə, bu haqda erməni nəşri “Qraparak” yazıb. Qəzet qərarın cari ilin sonunda Ermənistanla hazırkı razılaşma bitdikdən sonra reallaşdırılacağını qeyd edib.

“Rusiyalı ekspertlərdən biri bizə dedi ki, Moskva bu qərarın Avrasiya Birliyi çərçivəsində tərəfdaşı olan İrəvana qarşı qeyri-dost yanaşma kimi qəbul edilməməsi üçün Belarus üçün də qiymətləri qaldıracaq. Sonradan Minsk üçün bu qiymət müəyyən sxemlər əsasında  endirilsə də, İrəvan üçün əvvəlki vəziyyətdə saxlanılacaq. Belə ki, Rusiya nəinki yeni hökumətə güvənmir, həm də bir sıra məsələlərlə bağlı çaşqınlıq içindədir – nə barədə ki, Ermənistandan Moskvaya gələn yüksək çinli qonaqlara danışmaqdan belə çəkinmirlər”.

Məqalədə daha sonra deyilir: “Qoy Ermənistan unutmasın və qonşu Gürcüstanın nümunəsindən də vəcdə gəlməsin. Qərb Gürcüstana elə böyük qrantlar ayırmayıb. Ancaq kreditlər verib və bu gün Gürcüstanın xarici borcu Ermənistanın 7 milyard dollarlıq borcundan fərqli olaraq, 11 milyard təşkil edir. Gürcüstan bu gün Osetiya və Abxaziyasız qalıb, ölkənin rəhbəri İvanişvili isə ”Qazprom”da 6%-lik mülkiyyətə sahibdir. Necə deyərlər, o, “Rusun uşağı”dır”.

*****

Moskvanın “üsyankar və nankor Paşinyan hökuməti”nə qarşı cilovlayıcı ön tədbir olaraq ən əvvəl qaz faktorundan istifadə edə biləcəyi barədə “Yeni Müsavat” olaraq 13 iyun 2018-ci il tarixli sayımızda yazmışıq. Həmin yazıdan kiçik sitat: “Özünün etibarlı mənbələrinə istinadən edən ”Jamanak” qəzeti yazıb: Rusiya Ermənistan üçün təbii qazın qiymətini 2018-ci ilin sonunadək min kub metr üçün 150 dollar müəyyən edib. İndi isə sərhəddə qazın qiymətinin dəyişə biləcəyinə işarə edərək, Ermənistanın yeni rəhbərliyini yola gətirmək üçün ona təzyiq etməyə çalışır. Rusiyanın planı aydındır – qaz bahalaşsa, bu, indiki hakimiyyətin reytinqinə neqativ təsir edəcək”.

Bu, şübhəsiz ki, belədir. Ona görə ki, təbii qaz strateji əhəmiyyətli enerji daşıyıcısıdır və onun bahalaşması avtomatik şəkildə kasıb ölkədə yeni bahalaşma dalğası yaradacaq. Məsələ həm də ondadır ki, Ermənistan alternativ İran qazından da istifadə edə bilmir. Çünki işğalçı ölkədə qaz təchizatı və qazpaylayıcı sistem bütünlüklə Rusiyanın “Qazprom” şirkətinin mülkiyyətidir. Yəni monopoliya məsələsi. Eləcə də iqtisadiyyatın digər sahələri, olan-qalan iri müəssisələr faktiki, Rusiyanın nəzarətindədir. Ermənistan üçün problem həm də ondadır ki, Rusiya ona İrandan mavi yanacaq almağa da imkan vermir.

Bunu Kremlin Paşinyana və onun qərbçi komandasına qarşı “A planı” da adlandırmaq mümkündür. Maraqlıdır ki, Kremlin qaz şantajı məhz Nikol Paşinyanın Brüssel səfərindən az sonra və hətta onun Rusiya səfəri öncəsi gündəmə gəlib. Bu da erməni hökumətinə çox pis müjdə sayıla bilər. Paşinyan üçün başqa pis xəbər də var.

*****

“Ermənistanın eks-prezidenti Robert Köçəryan yenidən siyasətlə məşğul olmaq üçün ölkəyə qayıdacaq”. Bunu da “Qraparak” qəzeti yazıb (axar.az).

“O, ölkəyə təkcə 1 mart qırğını ilə bağlı dindirilmədə iştirak üçün gəlmir. Köçəryanın hədəfi siyasətə girməkdir. Belə ki, Rusiya zamanında Serj Sərkisyandan narazı idi, indi isə Nikol Paşinyan onu qane etmir. Moskvanın Paşinyanın yerini Köçəryana ötürəcəyi ilə bağlı proqramın olması istisna edilmir. Köçəryanın zəmanət verilmiş toxunulmazlığı var. Ciddi əsaslar olmadan Köçəryanın toxunulmazlığını ləğv etmək mümkün deyil. Bunun üçün isə bir neçə il ərzində gərgin iş görülməlidir”, – deyə məqalədə bildirilir.

*****

Bu arada Nikol Paşinyan sentyabrda – BMT Baş Məclisinin növbəti sessiyası çərçivəsində çıxış etməyi və ABŞ prezidenti Donald Trampla görüşməyi planlaşdırdığı məlum olub. Yada salaq ki, NATO-nun Brüssel sammitində erməni baş nazir artıq Trampla şəkil çəkdirmək şərəfinə nail olub.

“Ancaq həmin bir neçə saniyəlik görüş ona azdır. Paşinyan heç olmasa, yarım saatlıq görüş arzusundadır”. “Yeni Müsavat”ın məlumatına görə, bunu politoloq Elxan Şahinoğlu deyib. Bəs Paşinyan niyə Trampa görüşə bunca can atır?

Elxan Şahinoğlu: “Bunun iki səbəbi var: 1. Qərbin siyasi dəstəyinə nail olub ondan kreditlər qoparmaq. 2. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevi qabaqlamaq – hansı ki, Trampla bir neçə dəfə ayaqüstü söhbətləşib, ancaq o da təkbətək və ya nümayəndə heyətlərinin tərkibində Ağ Ev rəhbəri ilə təmasda olmayıb. Hərgah, D.Tramp azərbaycanlı həmkarına üç məktub yollayıb. Həmin məktublarda ikitərəfli əlaqələrin səviyyəsindən məmnunluq ifadə olunur. Paşinyan yəqin düşünür ki, əgər o, İlham Əliyevdən qabaq Trampla görüşsə, bu, böyük qələbə və Qərbin Ermənistana fəal dəstəyinin təzahürü olacaq. Başqa yandan, Tramp üçün bu görüş vaxt itkisindən başqa bir şey olmayacaq. Xatırladım ki, Obamadan fərqli olaraq Tramp erməni lobbisinə heç bir vəd verməyib. Lobbi onun rəqibi Hillari Klintonu dəstəkləyirdi. Ən əsası, Trapm Paşinyanla nədən danışacaq ki? Onların arasında heç bir ortaq maraq yoxdur”.

Necə deyərlər, suda boğulan saman çöpündən yapışdığı kimi, Paşinyan da Rusiya hədəsi qarşısında “saman çöpü” axtarmağa başlayıb. Xilas üçün isə “çöp” yox, təhlükəsizlik kəməri lazımdır… (musavat.com)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“YƏHUDİ MİLLİ DÖVLƏTİ” QANUNU:İsrail daha irqçi siyasətini ört-basdır edə bilməyəcək – TƏHLİL

Xural Yazıldığı tarix 22 İyul 2018

Ben Vayt

“Middle East Eye”

Cümə axşamı, iyulun 19-da İsrail hökuməti “Yəhudi milli dövləti” qanununu rəsmi olaraq qəbul edib. İsrailin baş naziri Binyamin Netanyahu Knessetin yay tətilinə çıxması ərəfəsində bu qanunu təsdiqlədib.

Netanyahu Knessetdə səs verdikdən sonra deyib: “Bu, sionizm və İsrail dövlətinin tarixində həlledici andır. Biz qanunla öz mövcudluğumuzun baza prinsiplərini gücləndiririk. İsrail yəhudi xalqının milli dövlətidir və o, öz vətəndaşlarının fərdi haqlarına hörmətlə yanaşır. Yaxın Şərqdə bu haqqa hörmətlə yanaşan yalnız bizik”.

Təşəbbüs İsrail gündəmini zəbt edib, qanunun tərəfdarları və əleyhdarları arasında çılğın mübahisələrə səbəb olub.

Ötən çərşənbə axşamı günü prezident Reuven Rivlinin qanuna xas olan təhlükələr, yəni onun yalnız yəhudi icmalarının mövcudluğunu qorumaq və təşviq etmək üçün nəzərdə tutulması ilə bağlı xəbərdarlıq edən açıq məktubu yayımlanıb.

Lobbi səyləri

Səsvermə ərəfəsində bir sıra yəhudi-amerikalı liderlər lobbiçilik səylərini gücləndirməklə, Netanyahuya qanun layihəsinin qəbulu ilə bağlı mövqeyini yenidən nəzərdən keçirməyə çağırıblar.

Bu səylər, təəssüf ki, İsrailin “yəhudi dövləti” statusunun həmişə qanunvericilik və praktikada əks olunduğunu və 1948-ci ildən bəri fələstinlilərə necə təsir etdiyini kifayət qədər nəzərə almayıb.

İsraildə bir çox ayrı-seçkilik qanunları var və ölkədə yalnız yəhudi icmaları yaratmaq üçün qanuni yollar çoxdur. Hüquq bərabərlik mövcud deyil və İsrail bütün vətəndaşlarının dövləti sayılmır. Müstəqillik Bəyannaməsi Konstitusiya qanunu deyil və Əsas Qanunda “yəhudi dövləti”ndə qeyri-yəhudi vətəndaşların bərabərliyinin qorunması əks olunmayıb.

2012-ci ildə BMT xüsusi məruzəçisinin söylədiyi kimi, İsrail hakimiyyəti “azlıqları istisna, onlara ayrı-seçkilik edən ərazi inkişafı modelini” təqib edir. BMT-nin İrqi ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması üzrə Komitəsi “qeyri-yəhudi icmalarına qeyri-mütənasib təsir göstərən torpaq məsələləri üzrə bir sıra ayrı-seçkilik qanunlarının qəbul edilməsini” vurğulayıb.

Həqiqətən, cümə axşamı qəbul edilən qanunu tənqid edən yəhudi icmalarının problemi “qəbul komissiyaları”nın rolu sayəsində İsraildə bu cür ayrı-qövmdən olan yüzlərlə icmaya istinad etmədən müzakirədir.

“İsrailin sonu”

On il əvvəl “Human Rights Watch” bu komissiyaların “hökumət və cəmiyyət nümayəndələri, yəhudi-sionist təşkilatları səlahiyyətlilərdən ibarət olduğunu və ərəblərin kənd yerlərində yəhudi icmaları ilə yanaşı yaşamalarına qarşı istifadə olunduğunu” bildirib.

İsrailin Demokratiya İnstitutunun təmsilçisi Mordekay Kremnitserin iddia edib ki, onilliklərin institutlaşdırılmış ayrı-seçkiliyi və yeni qanun “İsrailin yəhudi və demokratik dövlət kimi sona çatması” deməkdir.

Yeni qanunda hüquqi və siyasi cəhətdən yenilikləri nəzərdə tutur. Yəhudilərə verilən hüquqlar Konstitusiyada irqçi prinsipləri möhkəmləndirəcək.

Qərb mətbuatı İsrailin tənqidçiləri ilə aşıb-daşır. Buna baxmayaraq, “yəhudi və demokratik” dövlətdə fələstinli vətəndaş təcrübəsinin yoxluğu şəraitində bu qanunun ümumiyyətlə nə üçün təklif olunduğuna aydınlıq gətirilməyib.

“Yəhudi millət dövləti” qanunu Likud və “Yəhudi Evi”, yaxud Netanyahu və Naftali Bennett arasında hüquqi mübarizənin məhsulu deyil. Bununla yanaşı, o, əsasən son 20 ildə fələstinli vətəndaşlarının öz milli kimliyini təsdiq etməsinə zidd və bütün vətəndaşların İsraili tanıması tələbi istiqamətində səydir.

Beynəlxalq örtük

“Shin Bet”in sabiq başçısı Avi Dixter hələ 2011-ci ildə “Yəhudi milli dövləti” qanununu parlamentdən keçməyə çalışdıqda, israilli jurnalist Lahav Harkov “Jerusalem Post” qəzetində bu təşəbbüsü tərifləyib, onu “ölkə daxilində və xaricində İsrailin tanınması kampaniyası”nın bir hissəsi adlandırıb.

Beləliklə, İsrailin əsl bərabərlik tələb edən fələstinli vətəndaşlarına cavabı – ayrı-seçkiliyin iki dəfə artması, “yəhudi dövlətinin” mövcudluğunu və daha da aydın şəkildə müdafiə olunmasını və qanuni şəkildə qorunmasını təmin etməkdir.

Qanun layihəsinin əleyhinə olan əsas dəlil, “demokratik” İsrailin tənqidçilərinin dediyi kimi, “yəhudi və demokratik” dövlətin yoxluğudur.

İsrailli baş prokuroru və yəhudi-amerikalı lider ravvin Rik Ceykobsun xəbərdarlıqlarında qeyd olunduğu kimi, perspektivdə İsrail uzun müddətdir həyata keçirdiyi institusional ayrı-seçkiliyə artıq heç bir beynəlxalq örtük olmayacaq.

Demoqrafik müharibə

Orli Noy ötən həftə “972” jurnalında yazmışdı ki, “İsraildə sionizmin əsl siması – fələstinli vətəndaşlarına qarşı davamlı, sonsuz demoqrafik müharibədir. Əgər İsrail yəhudi və demokratik olmağa çalışırsa, o, yəhudi əksəriyyəti fəal şəkildə təmin etməlidir”.

“Yəhudi milli dövləti” qanunu bu tarixi və davamlı demoqrafik müharibənin bir hissəsidir – bu, fələstinli vətəndaşların fəallığı əleyhdarlığı və onu boğmaq səydir.

Bir sözlə, yeni qanunla İsraildə – çay və dəniz arasındakı dövlətdə aparteid reallığının əksini görmək artıq çətin deyil.

Tərcümə: Strateq.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Kütləvi zəhərlənmə…, hansı siyasət sabotaj olunur?”-ŞOK ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 28 İyun 2018

Son iki həftə ölkədə “pambıq zəhərlənmələri”nin gündəm olması ilə yadda qaldı. İyunun 10-də Saatlıda başlayan “zəhərlənmə prosesi” daha sonra Tərtərdə davam etdi, İmişlidə isə yekunlaşdı. Baş Prokurorluq, Kənd Təsərrüfatı və Səhiyyə nazirlikləri, Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi hadisə ilə bağlı birgə məlumat yaydı və bununla da proses başa çatdı.

Sual doğuran məqamlar isə bundan sonra başlandı. Çünki rəsmi məlumatda iki məqam xüsusi diqqət çəkirdi.

Birincisi, pambıq tarlasında çalışanların zəhərlənməsi ilə bağlı Baş Prokurorluğun Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə istintaq idarəsində 2018-ci il 10 iyun tarixdə Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 249.2 (bitki xəstəliklərinə və ziyanvericilərə qarşı müəyyən edilmiş mübarizə qaydalarının pozulması ehtiyatsızlıqdan ağır nəticələrə səbəb olduqda) və 314.2-ci (səhlənkarlıq, yəni vəzifəli şəxsin işə vicdansız və ya laqeyd münasibəti nəticəsində öz xidməti vəzifəsini yerinə yetirməməsi və ya lazımi qaydada yerinə yetirməməsi ağır nəticələrə səbəb olduqda) maddələri ilə cinayət işi başlanıb.

“Xidməti vəzifələrinin icrası zamanı pestisidlərin dövriyyəyə buraxılmasına dair reqlament və təlimatın tələblərini, eləcə də dərmanlanma işlərinin görülməsi zamanı texniki təhlükəsizlik qaydalarını pozmaqda təqsirləndirilən “MKT İK” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətin Saatlı filialının icraçı direktoru Çingiz Gözəlov və baş aqronomu Gülməmməd Küçiyev, həmin Cəmiyyətin İmişli rayon filialının direktoru Maarif Quliyev və baş aqronomu Surxay Məmmədov, həmçinin Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin İmişli rayon Bitki Mühafizəsi Mərkəzinin rəisi Qəhrəman Qəhrəmanov barəsində 2018-ci il 21 iyun tarixdə həmin şəxslərə Cinayət Məcəlləsinin 222.3 (tikinti, mədən işlərinin və sair işlərin aparılmasının təhlükəsizlik qaydalarını pozma digər ağır nəticələrə səbəb olduqda) və 308.2-ci (vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə ağır nəticələrə səbəb olduqda) maddələri ilə ittiham elan olunaraq barələrində həbs qətimkan tədbiri seçilib” – deyə, rəsmi məlumatda bildirilir.

Pambıq tarlasında çalışanların zərərvericilərə qarşı istifadə olunan pestisidlərdən zəhərləndiyi bildirilir və cinayət işi bununla bağlı açılır. O zaman həbs-qətimkan tədbiri seçilən şəxslərə niyə Cinayət Məcəlləsinin 222.3 (tikinti, mədən işlərinin və sair işlərin aparılmasının təhlükəsizlik qaydalarını pozma digər ağır nəticələrə səbəb olduqda) maddəsi şamil olunur? Hansı tikinti, mədən işindən söhbət gedir? Və yaxud da əgər söhbət kimyəvi maddənin yaratdığı zəhərlənmədən gedirsə, niyə barəsində tədbir görülənlər arasında o pestisidləri Azərbaycana gətirən şirkətlərin birinin də nümayəndəsi yoxdur? Həmin kimyəvi məhsul hansı lobaratoriyada təhlil olundu? Həmin məhsulun əraziyə səpilmə qaydasında pozuntuya yol verildiyini hansı mütəxəssis rəyi müəyyənləşdirdi, istehsalçı şirkətlərin bununla bağlı rəyi alındımı? Bunlar olmadan tez-tələsik 5 nəfəri həbs edib, həyatını məhv eləmək nə deməkdir?

Konkret olaraq İmişlidə bütün hadisə şahidləri bildirirlər ki, onların daxil olduqları sahə, ümumiyyətlə, dərmanlanmayıb və işlədikləri sahə ilə pestisid səpilmiş sahə arasında ən azı 2-3 km məsafə olub. O zaman sual yaranır: bəs o sahəyə bu kimyəvi maddəni səpən şəxslər niyə zəhərlənməyib? Axı onlar birbaşa bu maddə ilə təmasda olub, onu əraziyə səpiblər. Sahədən 3 km kənardakı şəxs(lər) zəhərlənirsə, məntiqlə pestisidi sahəyə səpənlər artıq həyatda olmamalıdırlar. Axı belə bir fakt yoxdur?!

Araşdırmalarımız göstərir ki, son 3 ildə ölkədə eyni şirkətlərdən alınan və eyni şirkətlərin ölkəyə gətirdiyi pestisidlərdən istifadə olunur. Həmin maddələrin də səpildiyi sahələrə elə indi barəsində həbs-qətimkan tədbiri seçilmiş şəxslər nəzarət edib. Necə olur ki, bu insanlar hər il təcrübədən keçirdikləri təcrübə qaydasını bu il “dəyişdilər”? Və yaxud da nə baş verdi ki, bu il o sahələrdə zəhərlənmə qeydə alındı?!

Digər tərəfdən, həmin vaxt mediaya açıqlama verən bir çox fəhlə hadisə nəticəsində özünün zəhərlənmədiyini, yalnız yanındakı şəxsə kömək etdiyi zaman zəhərlənmənin “ona da keçdiyini” deyir (BBC-nin Azərbaycan versiyasında və digər saytlarda belə videomateriallar var).

Yenə sual ortaya çıxır, adamlar eyni sahədə yanaşı olublar, necə olur ki, biri zəhərlənir, digərinə isə zəhərlənmə o birindən keçir? Axı onlar eyni “zəhərli hava”nı udublar. Digər tərəfdən, zəhərlənmə yoluxucu xəstəliklər təsnifinə aid deyil axı?!

Və ən nəhayət, dövlət qurumlarının rəsmi məlumatındakı sonuncu abzasa gələk. Bu abzas, gerçəkdən də şok informasiya hesab oluna bilər. Rəsmi məlumatda qeyd olunub: “Araşdırma zamanı həmçinin müəyyən edilmişdir ki, bəzi şəxslər tərəfindən sui-istifadə hallarına yol verilərək, həyatı və sağlamlığı üçün heç bir təhlükə və zəhərlənmə əlamətləri olmayan vətəndaşlar gələcəkdə kompensasiya almaq adı ilə müalicə müəssisələrinə müraciət etməyə sövq edilirlər. Həmin əməllərin təşkilatçıları barəsində də araşdırmalar aparılmaqdadır”.

Rəsmi qurumlar, prokurorluq orqanları rəsmən etiraf ediblər ki, prosesin “təşkilatçıları” pambıq sahəsində çalışanlara yüksək kompensasiya vəd etməklə, onları həkimə müraciət eləməyə sövq ediblər. Bunun nəticəsində də “kütləvi zəhərlənmə halı”görüntüsü yaradılıb, əhali arasında panika və təşvişə rəvac verilib və nəhayət, Baş Prokurorluq “ziyanvericilərə qarşı müəyyən edilmiş mübarizə qaydalarının pozulması ehtiyatsızlıqdan ağır nəticələrə səbəb olduqda” maddəsi ilə cinayət işi aça bilib. Maraqlı məqam odur ki, “kütləvi zəhərlənmə”, “insan həyatına laqeyd yanaşma” ilə bağlı yazılar yazan, çıxışlar edən bəzi media orqanları və deputatlar rəsmi məlumatdakı bu faktın üstündən çox sükutla keçdilər. Axı elə baş verən “kütləvi ağır hadisənin” mahiyyəti məhz bu abzasda gizlənirdi…

Əlbəttə, pambıq sahələrində bir neçə nəfərin zəhərlənməsi faktı istisna olunmur, lakin bunun “kütləvi zəhərlənmə” prosesinə çevrilməsində maraqlı şəxsin və ya şəxslərin, qurumların olması göz qabağındadır. Bütün sağlam məntiq və təhlil, eyni zamanda rəsmi məlumatdakı etiraf da bunu deyir. Görünən odur ki, bir neçə nəfərin taleyi üzərində qurulan bu oyun açıq sabotajdır. Sual olunur, kimə qarşı?

Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev iqtisadiyyatın bir neçə sahəsini prioritet elan edib. Bunun biri ölkənin təbii sərvətlərinin də əsaslandığı neft-qaz sənayesi, digəri kənd təsərrüfatının inkişafı, o biri isə turizmin inkişafına xüsusi diqqət göstərilməsidir. Kənd təsərrüfatı sahəsində xüsusilə pambıqçılığın inkişafı ölkə başçısının diqqətindədir. Bu sahə Azərbaycanda iqtisadi cəhətdən strateji sahə elan olunub və bunu da hər kəs, xüsusilə sahə ilə məşğul olanlar yaxşı bilirlər.

Baş vermiş hadisənin detallarının təhlili burda maddi və başqa maraqların olduğunu, eyni zamanda Azərbaycanda pambıq əkininə qarşı mənfi rəy yaratmaq, sahənin inkişafına mane olmaq meyllərinin açıq-aşkar olduğunu göstərir. Bu “kütləvi səhnənin” təşkilatçıları əhalinin böyük əksəriyyəti üçün iş yerinə çevrilmiş, ölkədə ixrac potensialını artıra biləcək bir sahənin “arzuolunmaz” elan olunmasına, bununla bağlı rəy yaradılmasına çalışırlar. Bu isə hansısa sahibkara və ya məmura qarşı atılmış addım deyil. Bu, birbaşa Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin iqtisadi siyasətinin sabotaj edilməsinə yönəlmiş aksiyadır.

Bəs bu aksiyanı kimlər təşkil edib? Baş Prokurorluq rəsmi məlumatında qeyd etdiyi “həmin əməlin təşkilatçılarını” müəyyənləşdirə bilibmi? Bu barədə ictimaiyyətə əlavə məlumat veriləcəkmi?

Gözləyək…

Murad MƏMMƏDOV
AzPolitika.info

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

BACISI OĞLU SABİQ NAZİRİN TƏYYARƏSİNİ NİYƏ ƏLİNDƏN ALDI? – Şok iddialar

Xural Yazıldığı tarix 8 İyun 2018

17 il Vergilər Nazirliyinə rəhbərlik etmiş Fazil Məmmədovun “Qolfstrim” markalı təyyarəsi “AtaBank”dan götürdüyü milyonlarla manat kreditlə əvəzləşdirilib. Bu haqda ölkə mətbuatında yayılan məlumatları nazirə yaxın mənbələr də  təsdiqləyir.

Qeyd edilir ki, bu təyyarə bir vaxtlar Fazil Məmmədovun nəzarət etdiyi “AtaBank”dan ona verilən milyonlarla manat dəyərindəki kredit qarşılığında girov kimi qoyulubmuş. Məlumatlara görə, nazir olduğu vaxt kreditə görə faiz borclarını vaxtında ödəyən Fazil Məmmədov işdən çıxarıldıqdan sonra ödənişlərietməyib. Bu səbəbdən də şəxsi təyyarəsi əlindən alınıb.  “AzPolitika.info”ya daxil olan məlumatlara  görə, F. Məmmədov özü “AtaBank”a olan borcunun müqabilində təyyarəsini təklif edib.

Qeyd edək  ki, hazırda “AtaBank”ın İdarə Heyətinin sədri olan Dəyanət QuliyevFazil Məmmədovun bacısı oğludur. Sabiq nazirin də bacısı oğlu ilə danışaraq, borcun əvəzində təyyarənin alınmasını istədiyi iddia edilir. 

F. Məmmədovun bankdan  nə qədər kredit götürdüyü barədə bilgi yoxdur.  Ancaq sabiq nazirin təyyarəsinin 20-30 milyon manat dəyərində olması, borcun kifayət qədər yüksək olduğunu göstərir.

Xatırladaq ki, F.Məmmədov ötən il dekabrın 5-də prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə vergilər naziri vəzifəsindən azad edilib. O, vəzifəsindən çıxarılmazdan əvvəl “AzPolitika.info” ya mötəbər mənbələrdən verilən  məlumatda bildirilirdi ki,  F.Məmmədov  xarici ölkələrdən birinə səfir getmək istəyir. Özünü diplomatiya sahəsində sınamaq istəyən sabiq nazirin  keçmiş sovet respublikalarından birinə səfir göndərilməsinə nail olmağa çalışdığı bildirilirdi.Hətta bu arzusunu ölkə rəhbərliyinə də çatdırmışdı. Vəzifədən çıxarılandan dərhal sonra bu mövzu aktuallaşdı.

Musavat.com-un məlumatına görə, həmin ərəfədə ölkəmizin Tacikistandakı səfirinin geri çağırılması F.Məmmədovun arzusunun gerçəkləşə biləcəyi yönündə iddiaları artırmışdı. O da qeyd olunurdu ki, əgər Fazil Məmmədovun işdən çıxarılması hansısa qəzəbin təzahürü deyilsə, sadəcə, 17 illik naziri yenisi ilə əvəzləmək istəyindən irəli gəlibsə, o zaman sabiq nazirin səfir istəyi reallaşa bilər. Amma iqtidar bu yöndə Fazil Məmmədovun ətrafının apardığı spekulyasiyanın qarşını alan addım atdı. Tacikistan Respublikasına fövqəladə və səlahiyyətli səfir təyin olundu. Hazırda Fazil Məmmədovun taleyi ilə bağlı müəmma davam etsə də, böyük ehtimalla o da sabiq nəzliyyat naziri Ziya Məmmədov kimi komandadan birdəfəlik uzaqlaşdırılanlar sırasında yer alıb.  Onun işdən qovulmasında böyük pul oğurluğunun əsas rol aldığı iddia olunur.

Bu iddia hələ də  təkzib olunmayıb. Söhbət ölkədən çıxarılan 4 milyard 500 milyon manat “qara pul”dan gedir. İddialara görə, Fazil Məmmədov yaxın ətrafı üzərindən büdcəyə daxil edilməli pulları xaricdəki hesablara ötürüb. Gələn məlumatlara görə, Fazil Məmmədovun vergi şəklində yığılaraq müxtəlif gizli hesablara yönləndirilən pullar geri qaytarılmasa, onun və yaxın ətrafının həbsi gerçəkləşə bilər.

Musavat. com-un məlumatına görə, F.Məmmədov müalicə adı ilə ölkədən getmək niyyətində də bulunub. Lakin onun ölkədən çıxması münasib bilinməyib…(azpolitika.info)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Azərbaycan dövlət bayrağının asılması qaydasında anlaşılmazlıq – ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 8 İyun 2018

Dövlət bayrağının binaların divarlarına dirəksiz şaquli vəziyyətdə asılması və ya xüsusi tutqaclara üzü aşağı bərkidilməsi qaydası anlaşılmazlığa və mübahisələrə yol açıb. Belə ki, bəzi yerlərdə dövlət bayrağı dirəksiz şaquli vəziyyətdə asılarkən və ya xüsusi tutqaclara üzü aşağı bərkidilərkən bayrağın mavi zolağı solda, bəzi hallarda isə sağda qalır.

APA-nın apardığı araşdırma nəticəsində məlum olub ki, bayrağın qeyd olunan formada asılması zamanı hər iki hal yanlışlığa səbəb olur.

Nazirlər Kabinetinin 2005-ci il 25 mart tarixli 55 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikası dövlət bayrağının qaldırılması (asılması), endirilməsi, saxlanılması və istehsalı Qaydaları”na əsasən dövlət bayrağı ya bayraq dirəyinin, ya da xüsusi tutqaclara bərkidilən dəstək üzərində qaldırılır və bu zaman bayrağın mavi zolağı dirəyin uc tərəfi istiqamətində olmalıdır.

Qaydalara görə, bayraq dirəksiz də asıla bilər. Bu halda bayraq şaquli müstəviyə sıx bərkidilərək divara çəkilib uzadılmalı, binanın və ya tikilinin tavanına həmin hissədə yerləşən üfüqi vəziyyətdə mühəndis qurğusuna bərkidilməlidir. Bu halda ayla ulduz sağ tərəfə baxmalıdır.

Azərbaycan dövlət bayrağının binanın divarına dirəksiz şaquli vəziyyətdə asılması və ya xüsusi tutqaclara bərkidilməsi qaydası isə Nazirlər Kabinetinin “Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının qaldırılması (asılması), endirilməsi, saxlanılması və istehsalı Qaydaları”nda dəyişiklik edilməsi haqqında” 29 oktyabr 2013-cü il 317 nömrəli qərarına əsasən müəyyənləşib. Qərarda qeyd edilir ki, Azərbaycan dövlət bayrağı binanın divarına dirəksiz şaquli çəkildikdə və ya şaquli vəziyyətdə xüsusi tutqaclara bərkidildikdə, dövlət bayrağının mavi zolağı qarşıdan baxılarkən sol tərəfdə yerləşməlidir. Ayla ulduz isə üzü aşağı olmalıdır.

Ancaq bu halda bayrağı yenidən üfüqi vəziyyətə qaytaran zaman bayraqdakı zolaqların və ayla ulduzun yerləşməsi qaydalara uyğun gəlmir. Məsələn, bu qaydada asılmış bayraq saat əqrəbinin hərəkətinin əksi istiqamətində (sağdan sola) üfüqi vəziyyətə qaytarılsa, mavi zolaq deyil, yaşıl zolaq yuxarıda olacaq.

Yaxud uyğun şaquli vəziyyətdə asılmış bayrağı saat əqrəbinin hərəkəti istiqamətində (soldan sağa) üfüqi vəziyyətə qaytaraq. Bu zaman bayraqdakı zolaqların yerləşməsi qaydası pozulmur. Yəni mavi zolaq yuxarıda, qırmızı zolaq ortada, yaşıl zolaq aşağıda olur. Lakin bu zaman ayla ulduz sağ tərəfə deyil, sol tərəfə baxır. Yəni hər iki hal dövlət bayrağının üfüqi vəziyyətdə yerləşməsi qaydasına uyğun gəlmir.

Millət vəkili, hüquqşünas Fazil Mustafa APA-ya açıqlamasında deyib ki, Nazirlər Kabinetinin qərarının icrasında və bayrağın şaquli vəziyyətdə asılmasında müəyyən problemin ortaya çıxması gözlə görünən məsələdir: “Azərbaycan dövlət bayrağında üç rəngli zolaq var. Bir rəngi olan bayraqlarda belə problem yaşanmır. Amma iki və daha çox rəngli zolaqların olduğu bayraqlarda bu problem ortaya çıxa bilir. Ona görə də dövlət bayrağımızın şaquli asılması ilə bağlı elə variant tapmaq lazımdır ki, problem yaradacaq və təhrif olunan görüntü meydana çıxmasın. Bu baxımdan biz dövlət bayrağının şaquli asılması ilə bağlı problemin gündəmə gətirilməsini müsbət qarşılayırıq. Məsələni normal qərar qəbulu səviyyəsinə gətirmək, dəqiqləşdirmək, cilalamaq yerinə düşərdi”.

Qeyd edək ki, məsələ ilə bağlı Nazirlər Kabinetinin mövqeyini şifahi sorğuya əsasən operativ qaydada öyrənmək mümkün olmayıb. APA İnformasiya Agentliyi Nazirlər Kabinetinə yazılı formada müraciət etməklə bərabər, məsələnin aktuallığını nəzərə alaraq, bunun gündəmə çıxarılmasını vacib sayıb.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“İstiqlaliyyət” küçəsinin ilginc tarixi ilə bağlı REPORTAJ, FOTOLAR, VİDEO

Xural Yazıldığı tarix 7 İyun 2018

Hər gün yüzlərlə insanın keçdiyi Bakının “İstiqlaliyyət” küçəsi bir çox tarixi ilklərə şahidlik edib. Lakin bəlkə də çoxumuz bu tarixi hadisələr barəsində xəbərdar deyilik.

Musavat.com-un reportyor qrupu olaraq, “İstiqlaliyyət” küçəsinin tarixini araşdırıb, bu barədə faktları öyrənməyə çalışdıq. Bizimlə birlikdə tarixçi Dilavər Əzimli də “İstiqlaliyyət” küçəsində olub, yaxın və uzaq tarixlə bağlı maraqlı faktları sadaladı.

Küçə “İstiqlaliyyət” olana qədər…

Monqol ləqəbli yazar keçmiş “Kaspi” qəzetində Bakını təsvir edərkən bildirib ki,  buranın havası çox qurudur. O qədər küləkli və tozludur ki, insanlar  göz xəstəliyindən əziyyət çəkir.

Məlumatlara görə, yay aylarında gəlmələrdən başqa heç kim Bakının indiki “İstiqlaliyyət” küçəsi ərazisində yaşamırmış. Sonradan isə neft fontanları olur və hər kəs Bakıya köçməyə başlayır. Beləliklə də bütün dünya mətbuatı Bakı haqqında yazmağa başlayır. Kiçik şəhər artıq “milyonlar səltənəti” adlandırılır.

Buna görə də müxtəlif ölkələrdə aclıqdan əziyyət çəkənlər işləmək üçün buraya axın edirdilər. 1860-cı ildə Bakının 14 min 500 nəfər  əhalisi olub. 1900-cu  ildə isə Bakının əhalisinin sayı 206 minə yüksəlib. Həmin əhalinin 85 faizi isə gəlmələr olub.

Faktlara görə, onların əksəriyyəti kişilər idi. Çünki neft buruqlarında yalnız kişilərin əməyindən istifadə olunurmuş. 40 yaşından sonra isə kapitalistlərin onları işdən çıxarması nəticəsində işsiz qalan fəhlələr, elə bu küçədə çadır qurub, yaşayırmış. Kapitalistin küçəyə atdığı gəlmə işçilərin sayəsində Bakı camaatı iki yerə ayrıldı. Varlılar və “pinti camaat”… İkincilər günlərini küçələrdəki gecəqondularda keçirərmiş. Onlar daha çox “İstiqlaliyyət” küçəsində yaşayıblar.

Eyni zamanda, burada varlı burjuaziya sinfinin nümayəndələri də məskunlaşıbmış. O dövrün tarixçiləri yazıblar ki, Bakının bir tərəfi işıqlı olduğu halda, digər tərəfində qaranlıq, aclıq və üfunət qoxusu hakim kəsilibmiş. Şəhərdə o qədər işsizlik olub ki, oğurluq baş alıb gedib. Bakının böyüməsinə səbəb isə neft olub.

“İstiqlaliyyət” küçəsinin tarixi binaları…

Bakıda ilk çoxmərtəbəli binalardan biri olan Qubernator evi 1860-cı ildə bu küçədə tikilib. İlk parklardan biri olan Qubernator bağı 20-ci əsrin 30-cu illərində burada salınıb. İlk heykəl – Mirzə Ələkbər Sabirin heykəli 1922-ci ildə burada ucaldılıb. 1918-ci ildə Qafqaz İslam Ordusu məhz bu küçədən daxil olaraq Bakını azad edib.

Küçənin tarix boyu 4 dəfə adı dəyişdirilib. Belə ki, Bakının baş küçəsi sayılan bu küçə keçmişdə imperator II Nikolayın şərəfinə “Nikolayevski” adlandırılıb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hakimiyyəti illərində isə küçənin adı dəyişdirilərək “Parloman” qoyulub. Hazırda çox insanın buranı “Kommunist küçəsi” adlandırmasına səbəb isə sovet dövlətinin var olduğu zamanda 70 il küçənin bu cür adlandırılması olub. Müstəqillik əldə etdiyimiz dönəmdən isə məlum olduğu kimi, küçənin adı dəyişdirilərək “İstiqlaliyyət” küçəsi adlandırılıb.

Başlanğıcını “BMT-nin 50 illiyi” küçəsindən götürən “İstiqlaliyyət” küçəsinin uzunluğu 1,3 kilometrdir.

Tarixçi Dilavər Əzimli bildirib ki, hazırkı “Qoşa qala” qapısının önündə 1805-ci ildə general Sisianovun başı kəsilib:“Belə ki, general Sisianov 1805-ci ildə  “Kürəkçay müqaviləsi”ni imzalamaq üçün Azərbaycan xanlıqlarına müraciət edib.  Qarabağ, Şəki, Şamaxı xanları müqaviləyə imza atsalar da, Bakı xanı Hüseynəli xan bundan imtina edib. Sisianov 1806-cı ildə Hüseynəli xanı razı salmaq üçün Bakıya yollanıb. Lakin xanın əmisi oğlu İbrahim bəy, Bakının açarlarını Sisianova təqdim edildiyi vaxt onu güllələyərək öldürüb. Sonra isə başını kəsərək İrana, Abbas Mirzəyə aparıb təhvil verib. O zamankı tarixi faktlara görə, Sisianovun başı məhz “Qoşa qala”nın önündə kəsilib”.

“İstiqlaliyyət” küçəsi xeyli qanlı hadisələrə də şahidlik edib. Belə ki, 1918-ci ilin mart soyqırımında ermənilər azərbaycanlıları daha çox məhz bu küçədə qətlə yetiriblər. Qanlı qırğınlar zamanı hazırkı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin yerləşdiyi İsmailiyyə binası da yandırılıb. Bakının işğaldan azad olunması ərəfəsində azərbaycanlıların köməyinə gələn Nuru paşanın rəhbərliyi altında  Türk ordusu da məhz bu küçədə gecələyib.

İsmailiyyə sarayı…

“İsmailiyyə”nin əsası tanınmış Azərbaycan milyonçusu Musa Nağıyev tərəfindən 1907-ci ildə qoyulub. O, binanı dünyadan erkən köçən oğlu İsmayılın xatirəsinə tikdirib. Milyonçunun oğlu Ağa İsmayıl vərəm xəstəliyindən vəfat edib.

“İsmailiyyə” binasının tikintisi 1913-cü ildə başa çatıb və memarlıq xüsusiyyətlərinə görə şəhərin ən əzəmətli binası kimi tanınır. M.Ə.Rəsulzadə sonralar Türkiyədə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan Cumhuriyyəti” kitabında bu bina haqqında yazırdı: “Bəlkə də İslam aləmində böylə bir məqsədlə yapılmış binaların əzəməti etibarilə birincisidir”.

1918-ci ilin mart hadisələri zamanı Bakıda nəzarəti ələ keçirən ermənilər şəhərin əhalisi ilə yanaşı, binalarına da ziyan vurmağa çalışırdılar. Bu zaman böyük zədə almış binalardan biri də İsmailiyyə sarayı olub. Saray əvvəlcə qarət edilmiş, daha sonra isə yandırılmışdı. Sarayda törədilən yanğın zamanı binaya dəyən zərərlə yanaşı, sarayda fəaliyyət göstərən qurumların, o cümlədən, sarayın öz arxivi yanaraq məhv olmuşdu.

Tağıyevin qızlar məktəbi…

Uzun mücadilələrdən sonra milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1901-ci ildə qızlar məktəbini açmağı bacarıb. “Kaspi” qəzeti həmin hadisəni belə təsvir edərək yazırdı: “Nikolayevski küçəsindəki gözəl imarət bayraqlarla bəzənmişdi. İkinci mərtəbədəki böyük zal gündüz saat 12-də dəvətlilərlə və şəhərin əyan-əşrəflərilə dolmuşdu. Məktəbin yaradılması, tikilməsi barədə danışıqlardan sonra çıxışlar oldu. Məktəbdə oxuyacaq qızların xor dəstəsi bir neçə Azərbaycan mahnısı ifa etdi. Sonra məktəbin ünvanına göndərilən təbrik teleqramları oxundu. Əlimərdan bəy Topçubaşovun oxuduğu təbriki Həsən bəy imzalamışdı. Orada deyilirdi: “Çox yaşa Hacı!”

Söhbət hazırkı AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun binasından gedir. Bu binada 1918-20-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının parlamenti də yerləşib. Eyni zamanda 1920-37 illərdə şair, yazıçı və dramaturq Hüseyn Cavid də burada yaşayıb.

Bu küçədə 1900-cu ildə indiki Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin binası inşa olunub.  O dövrdə bura “Qorodskoy dom” adlandırılıb. Bakı inkişaf etdikcə inzibati binalarla üzbəüz yaşayış binaları da inşa olunub. Lakin o binaların da inşası inzibati tikililərin memarlıq üslubunda olub. Səbəb isə ərazinin ümumi görkəminə xələl gətirməmək ilə bağlı idi. Beləliklə, bu gün də mövcud olan gözəl və tarixi tikililərimiz sayəsində Bakı “pinti camaat” dövründən sürətlə çıxıb, indiki gözəl və inkişaf etmiş şəhərə çevrilmə mərhələsinə qədəm qoyub”.

Əli Rais,
Musavat.com,
Foto və video Elçin Əkbərovundur.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

FƏTƏLİ XAN XOYSKİNİN BRİTANİYA KOMİSSARI İLƏ GÖRÜŞÜ –“Bolşevikləri və “Gənc Türklər”i Azərbaycanda görmək istəmirik” – MƏXFİ TELEQRAM

Xural Yazıldığı tarix 3 İyun 2018

Qeyd etdiyimiz kimi, “BBC News” Birtaniya arxivlərindən əldə etdiyi və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti illərinə aid sənədlərin yayımına başlayıb.

Bu sənədlər əsasən ingilis diplomatların təxminən 100 il öncə bir-birinə yazdığı məktublar və teleqramlardır. Bu məktublarda Azərbaycan Demokratik Respublikasına və onun liderlərinə həm inamsızlıq, həm etimad var. Bu sənədlərin içində o dövrün şahidlərinin – ingilis diplomatların məktub və teleqramları yer alıb.

Strateq.az  daha bir məxfi teleqarmı oxucularına təqdim edir.

Britaniyanın Zaqafqaziya üzrə Baş kommisarı Con  Oliver Vardrop  Azərbaycanın müstəqilliyinin Paris Sülh Konfransında de-fakto yanvarın 19-u tanınmasından sonra  Azərbaycanlı rəsmilərlə keçirdiyi ilk görüşü barədə Britaniya XİN rəhbərinə göndərdiyi teleqramı açıqlanıb.

Azərbaycanın o vaxtki xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyski görüşən Vardrop Azərbaycan hökumətinin narahatlıqlarını dilə gətirir və teleqramda AXC-nin Britaniya ilə əlaqələrini təkmilləşdirmək istədyini göstərir.

Tbilisidə yerləşən baş komissar Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin Britaniya üçün potensial bir müttəfiq kimi görürdü.

TELEQRAM:

MƏXFİ.

Göndərilib: 20 yanvar 1920

Qəbul olunub: 21 yanvar 1920

Vardrop, Tiflis

Azərbaycanın xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyski bu gün yanıma gələrək bir saat yarım mənimlə söhbətləşib.

Əvvəla, o məndən xahiş etdi ki, tanınmaq məsələsində təşəbbüsə görə Azərbaycan hökumətinin minnətdarlığını sizə çatdırım və öz ölkəsinin maraqlarının əlahəzrət kralın hökuməti ilə birlikdə olduğunu görə əməkdaşlığa böyük həvəsi olduğunu qeyd edib.

O, nə bolşevizmi, nə də ki, “gənc türklər”in intriqalarını və ya Almaniya imperializmini Azərbaycanda istəmədyini deyib. Xoyski deyib ki, Azərbaycanda Nuri və Xəlil kimi insanların olması anlaşılmamazlığa səbəb olmamalıdır. O, onların Azərbaycana rəsmi olaraq gəlmədiklərini, lakin Bakını bolşevik müdaxiləsindən xilas etdiklərini deyib və əlavə edib ki, yoldaşcasına gəlmiş qonaqlara qonaqpərvər davranmaq məcburiyyətində idilər. Zati-aliləri bu cür şəxslərə sığınacaq verilməsinə bizim təbii olaraq bəyənmədiyimizi anladığını, lakin onların Azərbaycanın siyasətinə müdaxilə etmələrinə imkan verilməyəcəyinə vəd verib. Xoyski Türkiyə sisteminin Azərbaycan üçün iyrənc olduğunu qeyd edib. O, Xəlil və Nurinin bolşeviklərlə əlaqələrinin artıq pisləşdiyini və onların az pulu qaldığını əlavə edib.

O, Azərbaycanın tanınmasından sonra təcili olaraq hərbi sursat şəklində maddi yardımla təmin olunmasının mühüm olduğunu qeyd edib. O, bunun xaricdən gələn təhlükədən daha çox daxili baxımdan hökuməti gücləndirməyə və xalqa inam vermək üçün lazım olduğunu deyib.

O, xaricdən gələn əsas təhlükənin Xəzər dənizindən olduğunu deyib. O, Azərbaycanın, Bakı limanındakı artilleriyanın BREACH BLOCKS və “Qars” və “Ərdəhan” gəmilərinin müdafiə üçün faydalı olan toplarının britaniyalılar tərəfindən aparılmasından hələ də təəssüf hissi keçirdyini deyib. O, bunların qaytarıldığı təqdirdə çox xoş təəssürat yaranacağını bildirib. Texniki baxımdan hərbi təlimatın da xoş qarşılanacağını qeyd edib. Donanmaya gəldikdə, o, gəmi təmiri  üçün yalnız gəmilərin təmin olunduğu vaxtı və təmirin bitməsindən sonra effektiv olaraq Britaniya tərəfindən idarə olunması şərti ilə Bakıdakı müəssisələrdən istifadə edilməsinə imkan veriləcəyini deyib.

O, lazım gəldiyi halda ekipajların ruslardan ibarət olmasına qarşı olmadığını, lakin zabitlərin  mütləq britaniyalı olmalarının vacib olduğunu deyib.

O, Azərbaycanın Könüllü Orduya etibar edə bilməyəcəyini deyib.

Bundan sonra zati-aliləri uzun müddət Dağıstan barədə danışıb. O deyib ki, əgər Könüllü Ordu bu regiondan çıxarsa, bolşevizm burada bir ay ərzində dağılar. Həqiqətən də lazım olarsa, Petrovksın donanma tərəfindən istifadə edilməsinə icazə verilə biləcəyini deyib, lakin britaniyalıların gəmiləri Bakıya gətirib Xəzər dənizini öz nəzarəti altına götürməsinin daha yaxşı olduğunu qeyd edib. O, Azərbaycanın cənubi Dağıstanı öz nəzarəti altına götürərək orada bolşevik təsirini məhv etməyə qadir olduğunu deyib. Mən ona hər hansı işğala qarşı olduğumu bildirdim və Azərbaycanı bu sərhədi keçməməyə tövsiyə etdim. Çunki bu əlahəzrət Kral hökumətinin xoş niyyətinə zərər vura bilər və hər kəsə bəla gətirə bilər. Zati-aliləri mənim arzularımı yerinə yetirməyə niyyətli olduğunu və hər hansı bir təhlükəli hərəkət etməyəcəyini bildirib. O, indiyədək Dağıstana göndərilən azərbaycanlıların sadəcə bolşevizmə qarşı təxribatla məşğul olan mülki şəxslər olduğunu deyib.

Mən bildirdim ki, İrəvan-Culfa dəmir yolununun fəaliyyətinə müdaxilə siyasi və iqtisadi baxımdan narhatedicidir. Xarici işlər naziri mənə cavabında bildirdi ki, nəqliyyatın bərpa olunması üçün əlindən gələni edəcək. Mən ondan Gürcüstan və Azərbaycan arasında bolşevizmə və Könüllü Orduya qarşı ictimaiyyətə bəyan edilmiş birgə müdafiə razılığından başqa bir razılığın mövcud olub-olmamasını bilavasitə soruşdum. O, yazılı şəkildə başqa bir razılığın olmadığını, lakin hökumətlər arasında əlaqələrin səviyyəsinə görə, hər iki tərəfin digərini tam şəkildə dəstəkləyəcəyindən əmin olduğunu deyib. O, Dağıstan və ya Xəzər dənizi tərəfindən hücum olduğu təqdirdə Gürcüstanın bütün hərbçilərini və silahlarını Azərbaycanın yardımına göndərəcəyindən əmin olduğunu əlavə edib.

Getməmişdən əvvəl, zati-aliləri ümumiyyətlə Zaqafqaziya üçün Batumun müdafiəsinin əhəmiyyətini qeyd etmək istədiyini deyib. O, Batumun açıq saxlanılmasını Avropaya və dövlətlərə bir tələb olduğunu deyib. O, qeyd etdi ki, qə qədər ki, Britaniya bu limanı və Azərbaycana yaxınlıqda bir ərazini nəzarəti altında saxlayırsa, onlar bu regionun statusu barədə qayğı keçirmirlər. Lakin, o əlavə etdi ki, Azərbaycan hazırda olduğu kimi limanın həmişə azad olmasını dəstəkləyir. Onu narahat edən Bakının tərk edilməsinə səbəb olacaq  bir qəfil qərarın təkrarlanaraq bununla da Azərbaycanın Qərblə əlaqəsinin kəsilməsidir. Mən ona bildirdim ki, Batumun statusunun dəyişdirilməsinə dair qərarın nəzərdən keçirilməsinə şübhəm yoxdur.

Zatı-aliləri məndən xahiş etdi ki, dediklərini sizə çatdırım və sizə bildirmək istədi ki, o Azərbaycanla Böyük Britaniyanın maraqlarının birgə olduğu qənaətindədir. O, məndə yaxşı təəssürat yaratdı və mən onun etibarlı olduğuna inanıram. Lakin məncə o Azərbaycanda “Gənc Türklər”i dəstəkləyənlərin təsirini bir qədər zəif qiymətləndirir.

O, Ermənistanın baş naziri ilə danışmaq niyyətindədir və mənə bildirib ki, hər iki tərəfdə keçmiş münaqişələrə son qoymağa böyük arzu var. Bir razılıq əldə edilməsindən əmindir. O, bütün mübahisəli məsələlərin arbitraja verilməsi niyyətində olduğunu təkrarlardı.

Xarici İşlər Naziriliyi 37, Konstantinopol 26, Tehran 20 və Mackinder 17-yə göndərilib.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Prezidentin İspaniyada topdağıtmaz sərvəti: villalar, şirkətlər, bank hesabları… -ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 3 İyun 2018

Varvara Kvitka, Kirill Malışev, Svetlana Kryukova, Vitali Qubin

strana.uа (Ukrayna), 02.06.2018

Xalq deputatı Aleksandr Onişenko bu günlərdə bildirib ki, prezident Pyotr Poroşenko Santyaqo-de-Kompostela kilsəsində dua etmək üçün İspaniyaya uçmağa hazırlaşır. Onişenko ehtimal edib: “Pyotr Alekseyeviç niyyət edəcək. Seçkilərdə qələbə”.

Lakin prezidenti İspaniya ilə təkcə dua məsələsi deyil, həm də sırf dünyəvi işlər bağlayır. Andrey Portnovun hüquqi dəstəyi ilə xalq deputatı Aleksandr Onişenkonun Ukrayna prezidenti Pyotr Poroşenkonun və yaxın çevrəsindəki adamların İspaniya aktivləri haqda hazırladığı özəl araşdırmanın nəticələri “Strana”nın sərəncamına keçib. Bu obyektlərdən bəziləri KİV-də (xüsusən də “Sxema” proqramında) artıq yad edilib.

Lakin bu, Bank küçəsinin (Kiyevdə Ukrayna prezidenti administrasiyasının yerləşdiyi küçə-red.) indiki sahibinin Pireneydə özünə “ehtiyat aerodrom”qurmaq üzrə əhatəli layihəsinin – aysberqin yalnız zirvəsidir. Söhbət ölkənin müxtəlif bölgələrindəki böyük sayda mülkdən və bütöv bir firmalar şəbəkəsindən gedir – Poroşenko və çevrəsi bu aktivlərə bu yolla sahibdir.

“Strana”nın jurnalistləri araşdırma materiallarını öyrənib, habelə bu obyektləri axtarıb tapmaq üçün İspaniyaya yollanıblar.

Obyekt №1. Poroşenkonun villası

Poroşenkonun “İspaniya imperiyası”nın ürəyi İspaniyanın cənubunda Aralıq dənizinin sahilindəki şəhərcik Atalayya İsdabadakı malikanədir. Poroşenkonun villası kirəmit örtüklü, arxa həyətində hovuzu olan ikimərtəbəli evdir.

Sənədlərdən çıxdığı kimi, evin sahəsi 1254 kv.m-dir və 1993-cü ildə tikilib. Həm də qapalı trenajor zallı ev 2612 kv.m-lik torpaq sahəsində yerləşir. Evin yanında olmuş “Strana” jurnalistlərinin əmin olduqlarına görə, o, üç tərəfdən insan boyundan bir dəfəyarım hündür hasarla çevrələnib.

Dördüncü “divar” alçaqdır, dənizdən iki metr aralı əzvay kolluğuna qarışıb. Yerli adam, o cümlədən evin yolunu göstərən dalandar bu villanın Ukrayna prezidentinə məxsus olduğunu bizə dolayısıyla təsdiqlədi. O, İspaniya villasında Pyotr Poroşenkonun özünün nə qədər tez-tez olduğu haqda suala dumanlı cavab verdi ki, bu, “sirrdir”.

Malikanə zahiri əlamətləri üzrə Ukrayna prezidentinin evinə oxşamır. İspaniya intibahı üslubunda evi naxışlı döymə hasar çevrələyib.

Pəncərələr pərdələnib. Atmosferdən aydındır ki, hazırda sahiblər evin içində deyillər, amma ev və infrastruktur qonaqları hər an qəbul etməyə hazırdır. Ərazi yığışdırılıb, çəmənliyə qulluq olunub, içərini səliqəyə salırlar: xidmət heyətindən asiyalı görkəmli qadın məhz işə gələrkən kameranın obyektivinə düşüb. Hasarda videomüşahidə kameraları və videoqeyd aparıldığı haqda xəbərdarlıq lövhəciyi  yerləşdirilib.

Dal həyət səliqəli biçilmiş çəmənliklə döşənib. Orada bağ bəzəyinin iki ünsürü var. Birincisi – Toyuq allahının həmayıl daşını xatırladan ortası dəlik daş qayadır.

Və ikinci – fleyta çalan oğlan və qız heykəlləridir.

İkinci mərtəbənin eyvanını da çiçəkləyən dibçək gülləri bəzəyir. Pəncərələr pərdəlidir. Birinci mərtəbədə idmanla məşğul olmaq üçün otaq görünür. Bir neçə trenajor, o cümlədən velotrenajor var.

Bu villa Poroşenkonun rəsmi bəyannaməsində yoxdur.

Araşdırma materiallarından çıxdığına görə, Poroşenko mülkü 2008-ci il iyunun 30-da “Feruvita S.L.” şirkəti vasitəsilə Cersi adasında ofşor zonada (bu ünvanda – Rathbone House; 15 Esplanade; St Helier; St Helier; Jersey JE1 1RB) qeydə alınmış “Basmati Invesment Limited” şirkətindən 4 milyon avroya alıb.

Maraqlıdır ki, “Feruvitа”nın kapitalı daim çoxalıb. 890 min avro məbləğində ilk belə artım 2008-ci il dekabrın 22-də baş verib. Kapitalın artırılması üçün buraxılan bütün səhmləri “Prime Assets Capital” şirkəti (bu, Poroşenkonun aktivlərinin, xüsusən də “Roşen” şirkətinin qeydə alındığı firmadır) alıb, bundan sonra kapital artıq 4 004 006 dollar təşkil edib.

Sənədlərdə yazılıb: “Feruvita SL öhdəliklərdən azad mülk əldə etmək qəsdilə 2008-in iyununda Deutsche Bank SAE-dən (Deutsche Bank-ın İspaniya şöbəsi) iki milyon yarım avro məbləğində kredit, 06.05.2011-də isə 119 min avro məbləğində daha bir borc  götürür”.

Şəxsən Pyotr Poroşenko bu əməliyyatlarda avalist (zamin-red.) kimi çıxış edib. Maraqlıdır ki, o, hər iki əməliyyatda müxtəlif nömrəli Ukrayna pasportlarından istifadə edib.

Alqı-satqı sövdələşməsində baş fiqurant-vasitəçi kimi hansısa İrina Petrovskaya çıxış edib. Araşdırmada deyilir: “İrina Petrovskaya (Петрівська) son nəticədə İspaniya vətəndaşlığı alıb və İrina Petorvskaya-Storojenko kimi eyniyyətləşdirilən şəxsiyyət kimliyi vəsiqəsinə malikdir. O həm də İrina Viktorovna Petrovskaya kimi eyniyyətləşdirilib”.

Lakin xanım Petrovskaya haqda bir qədər aşağıda ətrfalı danışacağıq.

Maraqlıdır ki, Pyotr Poroşenkonun və yaxın silahdaşı, deputat İqor Kononenkoun villaları Marbelya şəhərciyinin yaxınlığında bir-birindən 25 km məsafədə yerləşir. Kononenkonun villası çimərliyin 50 metrliyində yerləşir. Evlərin ikinci zolağında.

İspan klassisizmi üslubunda böyük şüşə pəncərələrilə ikimərtəbəli bina. Böyük arxa həyətdə cəngəllik pöhrələyib.

Zahiri görkəmə və atmosferə əsasən, evdə əsaslı təmir aparılır. Zahiri müşahidə kameraları hələlik sistemə qoşulmayıb. Ərazidə rusdilli iş icraçısının tələsdirdiyi fəhlələri yaxaladıq.

Bu evin əldə edilməsi əhvalatı əvvəlkindən az fərqlənir. 2000-ci il mayın 5-də Marbelya şəhərində “Treck Holdings Coast” firması qurulub və qeydiyyatdan keçib. Bu firmanın əsas səhmdarı Hibraltarda qeydə alınmış “Trecks Holdings Limited” şirkətidir.

Şəxsən İqor Kononenko bu firmada təkbaşına inzibatçı kimi çıxış edib, lakin bu vəzifəni 2007-də yenə də həmin İrina Petrovskaya tutub. “Treck Holdings Coast” şirkəti Hacienda de San Manuel rayonunda 1500 kv.m sahəyə və 408 kv.m-lik evə sahibdir.

Yenə də səhmdarı Kononenko olan “Lancashire Big SL” firması habelə cəmi bir neçə kilometrlikdə  3000 kv.m-ə yaxın sahənin sahibidir. Ərazi artıq yaxşı qulluq görüb, oradaca boş hovuz yerləşir.

Poroşenkonun “İspaniya imperiyası” bir qadının çiyinlərində durur

Araşdırma materiallarından çıxdığına görə, “Pyotr kolonistləri”nin İspaniyanın cənubuna həmləsinin ilk izləri hələ 2000-ci illərin əvvəlindən izlənir. O zaman Əndəlusda “Pesoto Coast Sl” şirkəti qeydə alınıb. Onun səhmdarı Gibraltardan “Pesoto Holdings Limited” strukturudur, inzibatçısı hansısa Nelya Ziminadır (ad və soyadı Poroşenkonun keçmış köməkçisi və “Ukrprominvest”in keçmiş baş direktor müavini Oleq Ziminin arvadıyla üst-üstə düşür).

2008-ci il katolik miladı ərəfəsində “Pesoto Holdings Limited”-in rəhbəri artıq bizə tanış olan İrina Petrovskaya olub. Bu gün “Pesoto Holdings Limited” Estepona əyalətinin kottec şəhərciklərindən birində dupleks (ev kateqoriyasına aid mülk növü və taunhausa çox oxşayır, amma fərq bundadır ki, ikidən çox olmayan ailənin yaşamağı üçün uyğunlaşdırılıb) alıb.

Bu ünvanın qonşuluğunda yenə də Poroşenko komandasının nüfuz dairəsinə bağlı “Lopart Coast Sl” şirkətinin yaşayış binası yerləşir. “Lopart Coast Sl” trast şirkətlərinin qurulması sxeminə oxşar olaraq Marbelyada təsis olunub. Və “Pesto” ilə olduğu kimi, Gibraltarda yaradılan “ana struktur” “Lopart Holdings Limited”in iştirakilə. Sonuncuya əzəldən Poroşenkonun çoxdankı biznes tərəfdaşı Oleq Svinarçuk (o isə Qladkovskidir) nəzarət edib.

Svinarçuk bu gün Qladkovski soyadı altında Ukrayna Milli Təhlükəsizlik Şurası katibinin müavini postunu tutur. 2006-cı ildə nizamnamə fondu çoxalandan sonra isə … “Lopart”ın idarəetmə kreslosunda Svinarçuku yenə də həmin İrina Petrovskaya əvəzləyib. “Chama Propiedades Sl”-in və onun səhmdarı “Chama Vevay S.A.”-in izi də Kiyev vilayətində doğulmuş bu İspaniya təbəəsinə aparır.  Petrovskaya bu şirkətin rəhbərliyində 2006-cı il yayın axırından iştirak etməyə başlayıb. Maraqlarını Petrovskayanın təmsil etdiyi “Chama Vevay S.A” sonralar aktivlərini yenə də Marbelyada qeydiyyatdan keçmiş “Dekamin Blue Big SL”-ə satıb…

…Pyotr Poroşenko artıq Ukrayna prezidenti seçiləndən sonra İrina Petrovskaya İspaniyanın daha bir şirkətinin – “Bildenberg Consulting Financiero Sl”-in səhmdarı olub. “Poroşenko şirkətləri” korporativ şəbəkəsində daha bir qadın – “Balms Abogados” şirkətinin təmsilçisi kimi qeyd olunan hüquqşünas Yekaterina Stavxanik fəaliyyətdədir.

…Qeyd etmək önəmlidir ki, bu ünvanda tam bir “kommersiya icması” yerləşib. “Pesoto Coast SL”, “Toulouse Investments”, “Treck Holdings Coast” və “Centris Coast SL”, Kononenko, Qladkovski və Poroşenkonun arvadının trastları orada hesab olunur.

Araşdırmada Ukrayna prezidenti və ən yaxın çevrəsinin təmsilçilərinin İspaniya aktivləri inhisarının məhz necə toplandığı ayrıntılı təsvir olunub.

Deməli, 2010-cu ildə Marbelyada səhmdarı İqor Kononenko, dəyişilməz idarəçisi isə İrina Petrovskaya sayılan “Lankashire Big Sl” şirkəti yaradılıb. Bu hüquqi struktur bu gün kottec şəhərciyi “Cerca de los Monteros”-da 0,3 ha torpağın mülkiyyətçisidir. Oleq Qladkovski də Petrovskaya ilə əməkdaşlıq edib. 3 milyondan çox avro qoyulan, Marbelyada böyük bir evin (884 kv.m) və demək olar, bir hektar uzanan torpaq sahəsinin alqısı üzrə sövdəlşmənin sənədləşdirildiyi “Toulousse Investments Sl” şirkətini də onun maraqlarına aid edirlər. Məhz Qladkovski Ukrayna əsilli daha bir İspaniya şirkətinə özünü yazdırıb. Söhbət indi ləğv edilmiş “Centris Coast”-dan gedir – struktur yaradılan anda Ukrayna prezidentinin arvadı Marina Poroşenkonun buna dəxli var idi…

Ehtiyat aerodrom

Araşdırma materiallarından çıxış edərək, gördüyümüz kimi, bütün bu şirkətlərin faktiki sahibi Ukraynadan bunlara vəsait çıxardan və sonradan İspaniyada mülk və başqa aktivlər əldə etməklə onu “leqallaşdıran” Poroşenko və ən yaxın çevrəsidir.

Araşdırmanın xülasəsində deyilir: “Ola bilsin, Pyotr Poroşenko bahalı əmlak (zərgərlik məmulatları, şəkillər) və nəqd formada pul vəsaiti daxil olmaqla İspaniya ərazisinə sonrakı köçüylə bu dövlətin ərazisində özünün daşınmaz əmlakını çoxaldacaq”.

…“Strana”nın jurnalistləri bu dərcdə şərh edilən faktlar haqda korrupsiyanın qarşısının alınması üzrə Milli Antikorrupsiya Agentliyinə, Milli Antikorrupsiya Bürosuna, Özəl Antikorrupsiya Prokurorluğuna, habelə Prezident Administrasiyasına sorğu göndəriblər. Cavablar gələn kimi onları dərc edəcəyik.

Tərcümə Strateq.az-ındır.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

AZƏRBAYCAN QAZ BAZARINDA RUSİYANIN RƏQİBİNƏ ÇEVRİLƏCƏKMİ? –Avropada ABŞ və Rusiyaya qarşı gerçək qaz rəqabəti başlanır – Araşdırma

Xural Yazıldığı tarix 30 May 2018

Olqa Samofalova

vzqlyad.ru, 29.05.2018

Bakıda Türkiyə və Avropaya qaz aparacaq “Cənub Qaz Dəhlizi”ni rəsmən açıblar. Yeni boru kəməri Amerikanın bahalı STQ-dən (sıxılmış təbii qaz-red.) fərqli olaraq, Rusiya qazına gerçək rəqabət təşkil edə bilər. “Qazprom” yeni rəqibin meydana çıxmasına dözəcəkmi? Ya Rusiya qazının Avropa ixracatı azalmağa başlayacaqmı?

Bakı yaxınlığındakı Səngəçal terminalında “Cənub Qaz Dəhlizi”nin rəsmi açılışı olub. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev boru kəmərləri sisteminin işə salınmasını rəmzləşdirən “ventil”i açıb. Onun sözlərinə görə, layihənin gerçəkləşdirilməsi geniş beynəlxalq əməkdaşlıq sayəsində mümkün olub. O, dəhlizin gerçəkləşdirilməsində daimi dəstəyə görə ABŞ, Böyük Britaniya hökumətlərinə, Avropa Birliyi və beynəlxalq maliyyə institutlarının rəhbərliklərinə təşəkkürünü ifadə edib.

Əliyev qeyd edib: “Azərbaycan qazı Avropaya qaz tədarükünün yeni qaynağıdır və biz CQD-ni gerçəkləşdirməklə qitənin energetik mənzərəsini yenidən yaradırıq”.

Yeddi ölkə – Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə, Yunanıstan, Albaniya, İtaliya və Balkanın daha üç ölkəsi – Bosniya, Herseqovina və Çernoqoriya layihəyə qoşulmağı planlaşdırır. Əliyevin sözlərinə görə, onlar üçün “Cənub Qaz Dəhlizi”nin şaxələri salınacaq.

Bu dəhliz üç qaz kəmərini – Cənubi Qafqaz, Transanadolu (TANAP) və Transadriatik (TAP) – ehtiva edir. Onun əsasında 16 milyard kubmetr qaz müqavilələşdirilib: TANAP üzrə 6 milyad Türkiyəyə və TAP üzrə 10 milyard Avropaya. TANAP-ın gücünü 2023-cü ilə doğru 24 milyarda və 2026-yadək 31 milyarda çatdırmaq planlaşdırılır. Resurs bazası – Azərbaycanın “Şahdəniz” yatağıdır.

Amerikanın bahalı STQ-nin tədarükü bahalı qaz istifadəsi üzündən Avropa sənayesini qeyri-rəqabətli edərək öldürə bilər. Məhz buna görə Avropada yeni oyunçu – Amerika STQ – güclü şəkildə gözə dəymir, tədarüklər rəmzidir. Amma, bax, Azərbaycanın boru kəməri qazı Rusiya qazına gerçək rəqabət təşkil edə bilər.

Bu boru kəməri layihəsi Türkiyə və Avropa bazarlarında “Qazprom”un mövqelərini təhdid edirmi?

Milli Energetik Təhlükəsizlik Fondunun (METF) aparıcı eksperti İqor Yuşkovdeyir: “Rusiya qazıyla rəqabət ayrı-ayrı ölkələrin bazarlarında mümkündür. Yunanıstan və Bolqarıstanın hər biri Azərbaycanın 1 milyad kubmetr qazını almalıdır, amma əsas rəqabət Türkiyə və İtaliya bazarlarında olacaq, bundan heç hara gizlənmək olmaz”. Bunlar daha böyük və şaxələnmiş bazarlardır.

Azərbaycanlıların borunu vəd edilən 16 milyard kubmetrlə doldurmağı bacarıb-bacarmayacağı başqa məsələdir – hələ onun gücünü ikiqat artırmaq planlarını demirik. Yuşkov deyir: “Azərbaycan “Şahdəniz” yatağının (bu isə “Cənub Qaz Dəhlizi” üçün resurs bazasıdır) ikinci mərhələsinin işlənməsində problemlə üzləşib, geriqalmalar olub, layihə yetərincə məsrəflidir. İkincisi, başqa sahələrdə hasilatla bağlı Azərbaycanın Rusiyadan qaz alqısı yoluyla həll etməyə çalışdığı problemləri olub”.

Azərbaycan 2017-nin noyabrından Azərbaycanın “Şahdəniz” yatağının işə salınmasıyla bağlı 2006-da dayandırılan Rusiya qazının alqısını təzələyib. Hər şeyə əsasən, Azərbaycanda şübhə yaranıb ki, öz qaz ehtiyatları üçüncü ölkəyə tədarükü artırmağa bəs edəcək. Halbuki Türkiyə və Avropa ölkələrilə müqavilə sərtdir – öz problemlərindən asılı olmayaraq 16 milyard kubmetri tədarük etməlidir.

METF eksperti deyir: “Belə çıxır ki, Azərbaycan bir yataqdan Avropaya qaz vuracaq, başqa yataqlardakı probleməri isə Rusiyanın hesabına həll edərək daxili istehlak üçün Rusiya qazı alacaq. Tutarlı sual meydana çıxır: bəs yekunda Avropaya kim qaz tədarük edir – Rusiya, yoxsa Azərbaycan?”.

Nəhayət, Azərbaycanın buna hazırlaşmağına dəyər ki, ABŞ tez bir zamanda tərəfdaşdan asanlıqla rəqibə çevrilə bilər. “Cənub Qaz Dəhlizi” Rusiyanın rəqibi kimi təzə-təzə işlənərkən ABŞ bunu dəstəkləyib. Lakin Vaşinqtonun mövqeyi o vaxtdan bəri çox dəyişilib. Rusiyanı açıqca vurur, öz kommersiya mənfəəti xatirinə “Şimal axını-2”-yə qarşı çıxdığını gizlətmir. Lakin başqa alernativ tədarükçülər də indi Ştatlar tərəfindən Amerika STQ-nin Avropa bazarını ələ keçirməyə mane olan rəqib kimi qavranılır.

Yuşkov hesab edir: “Azərbaycan Türkiyə və Avropa bazarlarında Amerika STQ-nin rəqibinə çevrilir. Buna görə də, güman etmirəm ki, amerikalılar Azərbaycanın qaz layihələrini bundan sonra da çox həvəslə dəstəkləyəcəklər”.

Yeni Azərbaycan oyunçusunun meydana çıxması üzündən bütünlükdə Rusiya qazının Türkiyə və AB-yə ixracatının düşəcəyini gözləməyinə dəyməz. Anlamaq lazımdır ki, “Cənub Qaz Dəhlizi” lap çoxdankı layihədir və onunla rəqabət “Qazprom” tərəfindən çoxdan hesablanıb və nəzərə alınıb. Həm də Azərbaycan bazarının həcmi “Qazprom”unkuyla müqayisədə böyük deyil. Məsələn, “Qazprom” keçən il Türkiyəyə 29 milyard kubmetr qaz tədarük edib. Bu, əvvəlki 2014-cü il maksimumundan (27,3 milyard kubmetr) 1,7 milyad kubmetr çox olan yeni tarixi rekorddur. Türkiyə 2018-in iyunundan 6 milyard kubmetr Azərbaycan qazı almağa başlayacaq.

Yuşkov hesab edir – türklər müqavilə çərçivəsində Rusiya qazının alqısını azaltmayacaqlar. Lakin türk alıcıların müqaviləüstü həcm sifarişləri Azərbaycan qazıyla əvəzlənə bilər. Digər tərəfdən, türklər Rusiya yanacağını deyil, daha bahalı STQ-i və ya habelə aldıqları İran qazını Azərbaycan qazına əvəzləyə bilərlər. Buna görə də Türkiyə bazarında Rusiyanın payı, çətin ki, ziyan çəksin.

Azərbaycan qazı Avropa bazarında “Qazprom”la yalnız 2020-ci ildən rəqabətə girə bilər. Çünki Türkiyədən tranzitlə TAP qaz kəməriylə tədarüklər yalnız iki ildən sonraya planlaşdırılıb. Söhbət avropalılar üçün yalnız 10 milyard kubmetr Azərbaycan qazının tədarükündən gedir. “Qazprom” isə (Türkiyə daxil olmaqla) AB-yə 160 milyard kubmetrdən çox qaz çatdırır və tədarüklər artıq üç il dalbadal artır. Əsas rəqabət İtaliya bazarında başlana bilər. Amma İtaliyada mavi yanacağa tələbat kömür elektrik stansiyalarının bağlanmasına görə 2025-ci ilə doğru 8 geqavatt çoxalacaq. Buna görə də Azərbaycan artan tələbatı öz üzərinə götürə bilər və “Qazprom”un mövqeyi pisləşməyəcək…

Tərcümə Strateq.az-ındır.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Atmosferə uzanan kosmik lift, hüceyrə aşpazlar və mikro-həkimlər – Gələcəyin ayaq səsləri

Xural Yazıldığı tarix 30 May 2018

Yer kürəsinin orbitinə aparan bir lift xəyal etdinizmi heç?

Professor Yuri N. Artsutanov bunu xəyal edib. Həm də 1960-cı illərdə. Bəs belə bir şey, doğrudan da, mümkündürmü?

Hazırda teoriya mərhələsində də olsa, mövzu ilə bağlı araşdırmalar aparılır. Bu xəyalı gerçəkləşdirmək üçün ən önəmli mərhələ, bəlkə də, insanlığın tanış olduğu ən sağlam maddəni kəşf etməkdir. Bunun yolu isə nanotexnologiyadan keçir.

Elmlə əlaqəsi olub-olmamağına baxmayaraq, hər kəs bir yerdə nanotexnologiya sözünü eşitmiş olar. Hər keçən həyatımıza daha da çox müdaxilə edən bu qavrayışın nə olduğu ilə maraqlandınızmı? Etmədinizsə, gözlərinizin görməyəcəyi qədər kiçik bir dünyanın içində qısa bir səyahətə çıxaq.

“Nano” etimoloji baxımdan yunan mənşəlidir və əsl mənası “cücə” deməkdir. Bu gün bu sözdən metrin milyardda biri ölçüsünə bərabaər olan fiziki ölçünü təsvir etmək üçün istifadə edilir.

Ölçüləri 1 ilə 100 nanometr arasında dəyişən maddələr üzərində aparılan işlər isə nanpelm və nanotexnologiya sahələrinə aid edilir. Başqa sözlə desək, maddənin atomik və molekulyar səviyyədə işlənməsidir.

Mövzu nanoölçü olduqda, həqiqətən də, kiçik şeylərdən bəhs etməyə başlayırıq. Bəs maddəyə atom və molekul ölçüsündə nəzarət edə bilmək fikri haradan yaranıb?

1959-cu ildə məşhur fizik Riçard Feynmanın “There’s Plenty Of Room at the Bottom” (Aşağıda çox otaq var) adlı bir çıxışı olub. Bu məşhur çıxışda Feynman gələcəkdə çox kiçik ölçülərdə maddələrə nəzarət edilib, onlar üzərində araşdırmalar edilə biləcəyini bildirib. Bu ilham qaynağı ehtimallar daha sonra gerçək olmağa başlayıb.

Əslində, nanotyexnologiya sözü 1974-cü ilə qədər heç vaxt istifadə olunmayıb. Yaponiyalı alim Norio Taniquçinin bu tarixdə keçirdiyi bir konfransa qədər. O, həmin toplantıda nanotexnologiya terminindən bəhs edib. Ancaq bu terminin məşhurlaşması başqa bir insan sayəsində olub: K. Eriks Draksler. O, 1976-cı ildə yayımlanan “Engines of Creation: The Coming Era Of Nanotechnology” (Yaradılış mühərrikləri: Nanotexnologiyanın gələcək dövrü” adlı kitabında bu yeni dünyaya, sanki “xoş gəldin” deyib.

Bu gün canlı insan vücuduna inyeksiya edilə biləcək robotlar üzərində araşdırmalar aparılırsa, bu araşdırmalarda illər öncə yaşamış alimlərin rolu danılmazdır. İnsanlıq onların göstərdiyi yol boyunca kosmik araşdırmalardan qida sənayesinə, hərbi sənayedən tibbə qədər bir çox sahələrdə irəliləyişlər əldə edib.

Məsələn, illər öncə bir avtomobil qəzası keçirərək əllərinin hissiyyatını itirən İan Burkhard adlı bir xəstə beyninə yerləşdirilən nanotexnoloji məhsul sayəsində artıq qollarını hərəkət etdirə bilir.

Bundan başqa, özü özünün təmizləyə bilən yerlər haqqında eşitmiş olarsınız. Ya da yuyulmağa ehtiyacı olmayan geyimlər. Nanotexnologiya hər il daha da parlaq fikirlərlə inkişaf edir. Gələcəkdə isə bizləri sürprizlərin gözlədiyindən şübhəmiz yoxdur. Məqalənin əvvəlində qeyd etdiyimiz “kosmik lift” fikri kosmos səyahətləri və Yer kürəsinin orbitinə nəqliyyat baxımından böyük önəm daşıyır. Bunun kimi fövqəladə layihələr, bəlkə, gələcəkdə nanorobotlar sayəsində adi hala çevriləcək.

Vücudunuzda hüceyrələrinizə uyğunlaşmış şəkildə işləyən nanorobotları xəyal edin. Xəstəliklərinizi daha tez müəyyən edib müalicə aparacaq kiçik həkimlər. Qida ehtiyacınızı minimallaşdırmaq üçün çalışan kiçik aşpazlar. Müxtəlif cihaz və aksesuarlardan istifadə etmədən əlaqə ehtiyacınızı təmin edəcək kiçik köməkçilər…

Daha yaxşı bir dünya üçün xəyal qurmaqdan vaz keçməməlidir insan. Dünənin xəyalları bu günümüzə şəkil verir. Nanotexnologiya hazırda böyük bir gələcəyin kiçik addım səsləri ola bilər. Ona görə də bu səsə indidən qulaq vermək lazımdır.

Xəyal etmək və xoşbəxt olmaqdan çəkinməyin.(publika.az)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

MALAYZİYADA SİYASİ ZƏLZƏLƏ…- 92 yaşlı keçmiş diktator hakimiyyətə xilaskar kimi necə qayıtdı?

Xural Yazıldığı tarix 11 May 2018

“News.ru”

Əsl siyasi zəlzələ Malayziyada baş verib. Dünyanın ən yaşlı siyasətçisi Mahathir Məhəmməd ölkəni idarə edən hakim koalisiya üzərində inamlı qələbə qazanıb və baş nazir postunu tutmağa hazırlaşır. Bu koalisiya Malayziyaya düz 60 il idi – ölkə Britaniyadan ayrılıb müstəqilliyini elan etdiyi vaxtdan bəri rəhbərlik edirdi.

«Bəli, bəli, hələ sağam», – deyə 92 yaşlı siyasətçi seçkidən dərhal sonra keçirdiyi mətbuat konfransında zarafatla sözə başladı. Və yeni hökuməti ən qısa zamanda formalaşdıracağına söz verdi. Hazırda Mahathir MəhəmmədMalayziyanın 48 yaşlı kralı beşinci Məhəmmədin onun namizədliyini təsdiqləməsini gözləyir.

Bəzi yerli KİV-lər ehtmal edir ki, monarx Mahathirə qarşı çıxacaq, məğlub olan hakim koalisiya isə seçkinin nəticələrini tanımayaraq opponentlərini satın almağa (hər birinə 6 milyon dollar təklif edərək) çalışacaq.

Mahathir Məhəmməd

Mahathirin “Ümid alyansı” (Pakatan Harapan) 2015-ci ildə 4 müxalif (solçu və mərkəziçi) partiyanın iştirakı ilə təsis edilib. Alyans bu seçkilərdə Nümayəndələr Palatasında 113 yer qazanıb.

Buna qədər hakim “Xalq Cəbhəsi” (Barisan Nasional) koalisiyası seçkiləri 13 dəfə dalbadal udmuşdu və sonuncu dəfə 5 il əvvəl 222 mümkün yerdən (depuat mandatı) 133-nü tutmuşdu. Bu dəfə isə koalisiya cəmi 79 yer qazana bilib.

Keçmişdə M.Məhəmməd özü də hakim koalisiyada – Birləşmiş Malayziya Xalq Təşkilatı ilə təmsil olunurdu. O, düz 22 il (1981-2003) Malayziyanın baş naziri postunu tutub.

İki il əvvəl yenidən siyasətə qayıdan Mahathir Məhəmməd baş nazir Nəcib Razakı sərt tənqid etməyə, onu korrupsiyada ittiham etməyə başladı.

Üç il əvvəl baş nazir Razak tərəfindən təsis olunan “1MDB” dövlət investisiya fondunun adı ətrafında böyük qalmaqal yaşanmışdı. İddialara görə, fondun 4,5 milyardlıq vəsaiti təyinatı üzrə xərclənməmişdi.

Həmin vaxt Qərb mətbuatı baş nazir Nəcib Razakın şəxsi hesabına investisiya fondu ilə əlaqəli olan şirkətlər tərəfindən 700 milyon dollar vəsait daxil olması barədə yazmışdı. Baş nazirin tərəfdarları bunu hökumət rəhbərinin nüfuzuna xələl gətirən siyasi sabotaj adlandırmışdılar.

Buna baxmayaraq, yoxlama zamanı həmin vəsaitin Razakın şəxsi hesablarında olduğu təsdiqlənmişdi. Razak bu vəsaitin onun rəhbərlik etdiyi BMMH-yə (Birləşmiş Malay Milli Hərəkatınına) aid olduğunu və Yaxın Şərqdəki sponsorlar tərəfindən göndərildiyini bildirmişdi.

Sonradan Honkonq polisi Razaka məxsus olduğu güman olunan hesabları yoxlamağa başlamışdı. Hüquq-mühafizə orqanlarına daxil olmuş məlumatda baş nazirə məxsus Honkonqdakı dörd şirkətin hesabında ümumilikdə 260 milyon dollar vəsait olduğu məlum olmuşdu.

Nəcib Razak

O da müəyyən olunmuşdu ki, Nəcib Razak şəxsi hesabında olan 700 milyon dollardan 23 milyonuna xanımına çəhrayı brilyantla bəzədilmiş boyunbağı alıb.

Malayziyanın özündə iş üzrə istintaq dayandırılsa da, ABŞ Maliyyə Nazirliyi ötən il bununla bağlı xüsusi təhqiqat başlatdı.

Razak özü isə ittihamları rədd edərək onu devirməyi hədəfləyən siyasi tələnin qurbanı olduğunu bildirib.

Nəcib Razak hakimiyyəti dövründə yanacaq üçün subsidiyaları ləğv etdi, 2015-ci ildə mal və xidmətlərə yüzdə altı nisbətində vergi tətbiq etdi. Onun hökuməti eyni zamanda fərqli fikirləri boğurdu.

Mahathirin baş nazir postunda nə qədər qalacağı hələ ki məlum deyil. Dediyinə görə, ona hakimiyyət lazım deyil və postunu hazırda həbsdə olan müxalif lider, Malayziyanın keçmiş baş nazir müavini Ənvər İbrahimə ötürməyə hazırdır. Mahathir onun azadılığa çıxmasına nail olacağını da bəyan edib.

“Xalq Cəbhəsi”nin əleyhdarları deyirlər ki, Ənvər İbrahimə saxta ittihamlar irəli sürülüb və onun həbsi siyasi motivlidir.

Qəribəsi budur ki, öz avtoritar idarəetmə şəkli ilə Malayziyada demokratik institutlarla mübarizə aparan Mahathir indi siyasi səhnəyə xilaskar kimi qayıdır.

Bir çox ekspertlər keçmiş baş nazir Mahatharin hakim koalisiya üzərində qələbə qazanacağına inanmırdılar.

“Al Jazeera” yazır ki, “Xalq Cəbhəsi” üzərində qələbə “Malayziya sunamisi” – ölkədəki bütün etnik qrupların hakim koalisiyaya qarşı gəlməsi ilə mümkün oldu.

92 yaşlı siyasətçi bəyan edib ki, onlarla eyni düşünməyənləri cəzalandırmaq fikrində deyil. Lakin ölkədə qanunçuluq tam bərqərar olunacaq və qanunun aliliyi təmin olunacaq.

Mahathir bir vaxtlar idaretmə tərzinin avtoritar olduğunu, diktator üsul-idarəsi yeritdiyini, opponentlərinə qarşı repressiyalara yol verdiyini də etiraf edib.

Lakin bütün bunlar ona “Müasir Malayziyanın atası” titulunu qazanmağa mane olmamışdı. Hakimiyyəti dövründə o, Malayziyanı regionun müasir sənaye ölkəsinə çevirə bilmişdi.

Mahathirin seçkiöncəsi vədlərindən biri də Çinlə bir sıra sahələrdə, eləcə də “Yenii ipək yolu” layihəsində əməkdaşlığın davam etdirilməsi idi. Lakin o bir sıra razılaşmaların şərtlərinə yenidən baxılacağını da bildirib.

Malayziya Asiyadakı Çin investisiyalarının ən böyük (34,2 milyard dollar həcmində) alıcılarındandır. Bu fakt müxalifətə hökumətin Malayziyanı Çinə satdığına dair tənqidlər səsləndirməsinə əsas yaradırdı.

Müxalifət cəbhəsindəki eyforiyaya baxmayaraq, Mahathirin qələbəsi bir çox vacib sualı gündəmə gətirib. Qərar sahibinin kral olduğu nəzərə alınsa, Ənvər İbrahimin əfi necə baş tutacaq? Hakimiyyətin müxalifətə ötürülməsi (müstəqillikdən sonra ilk dəfə) prosesi ağrısız ötüşə biləcəkmi? Hakimiyyətin bütün qollarında təmsil olunan “Xalq Cəbhəsi” hakimiyyəti bölüşə bilərmi? Və nahayət, hazırkı koalisiya nə dərəcədə fərqli və sabitdir?

Hələ ki bu suallar açıq qalır və cavabını yalnız zaman göstərə biləcək…

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Azərbaycanda uğurlu islahatlar naminə- Yapon möcüzələrinin banisi Sibusava Eydzi haqqında nə bilirik?

Xural Yazıldığı tarix 2 May 2018

Sibusava Eydzi – konfutsian kapitalizmin banisi

Əbülhəsən Abbasov,
fəlsəfə elmləri doktoru, professor

Görkəmli şəxsiyyətlərin adları ilə bağlı olan möhtəşəm ictimai rekonstruksiyalar və islahatlar təcrübəsi böyük bir məktəbdir ki, öz gələcəyini düşünən hər bir xalq ondan yararlana, qaneedici inkişafını təmin edəcək meqatrendini müəyyənləşdirməkdə uğur qazana bilər. Bu müstəvidə düşünərkən, ümumbəşəri sərvət sayıla biləcək nümunələr, nadir hadisələr olsa da, az deyil. Sadəcə, onları görmək, araşdırmaq və öyrənmək lazımdır. Əfsuslar ki, bu cəhətdən biz ləng tərpənənlər sırasındayıq, ağır işin qulpundan yapışaraq fəallıq və fədakarlıq göstərmək, zəhmətə qatlaşmaq əvəzinə, asan başa gələn “iş”lə məşğul oluruq, əsas məqsəddən yayınaraq şüarçılığa, yalançı vətənpərvərliyə və millətsevərliyə meydan veririk, əfsanəvi obrazları, siyasi ştampları, dini ehkamları, mövhumatı başlıca və bəzən də yeganə idraki elementlərə çeviririk.

Bu, idraki ətalətin bir növüdür ki, son nəticədə fərdi və ictimai həyatımıza kifayət qədər ziyan yetirir.
Tutduğum iradın, nəticə etibarilə, bir faydası olsun deyə, hörmətli oxucuların diqqətini ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərə və onların dəyərli nəzəri-praktiki təcrübəsinə yönəltmək istəyirəm. Bu məqalədə söhbət böyük islahatçı, nəzəriyyəçi-praktik, konfutsian kapitalizmin banisi Sibusava Eydzidən (1840-1932) gedəcək.

Heyranedici elmi-texniki-texnoloji möcüzələrinə, habelə mənəvi-əxlaqi təfərrüatlarına görə müasir Yaponiya bir sıra görkəmli şəxsiyyətlərinə borcludur. Bu sırada Sibusava Eydzinin xüsusi yeri və rolu var. Sibusavanın ailəsi yapon kapitalizminin ən ilkin mərhələsində bizneslə məşğul olub, kənd təsərrüfatçılığını sənaye və bank işi ilə uzlaşdırıb. İlk uşaqlıq yaşlarından atası ona Çin dilini öyrədib, 7 yaşında isə Sibusavanı özəl konfutsian məktəbinə verib. Burada o, “Lun yuy”u və “Men-tszı”nı öyrənib. 1853-cü ildə (13 yaşında!) atası onu Avropaya, biznesin təşkili ilə tanış olmağa və dünyagörüşünü zənginləşdirməyə göndərib. Avropadakı illər onun üçün olduqca səmərəli, faydalı keçib. O dövrün bir çox mütəfəkkirlərinin, xüsusən də Maks Veberin yaradıcılığı ilə yaxından tanışlıq ona bir sıra mətləbləri aşkarlayıb dərk etməyə, gizli mahiyyətlərə varmağa imkan verib. Əvvəldən də daxilində dolaşan bir ideya daha da dolğunlaşıb və qətiləşib, onu orijinal, misilsiz bir yaradıcılıq fədakarlığına səsləyib.

Həmin ideyanın məğzi bundan ibarət idi: xalqın mənəviyyatı, etik dəyərləri, dini inancları, milli-irsi kodu ilə uzlaşmayan iqtisadiyyatın, biznes və işgüzarlığın gələcəyi ola bilməz; hər bir iqtisadiyyat o vaxt səmərəli və perspektivli ola bilər ki, xalqı əsrlər boyunca yaşatmış əhəmiyyətli dəyərlərdən, əxlaqi-mənəvi xəzinədən qidalansın, bu xəzinəyə münasibətdə özgələşməsin. “Yalnız hiyləyə və fırıldağa, maddiyatçılığa əsaslanan əxlaqsız-mənəviyyatsız işgüzarlıq, kommersiya fəaliyyəti – diletantizmdir!”- belə qəti qənaətə gəlir gənc Sibusava. Əmin olur ki, doğma Vətəni üçün, ən azından, Maks Veberin Avropa üçün gördüyü işləri (qərarlaşan kapitalizmi etika ilə, mütərəqqi dini elementlərlə üzlaşdırmaq, bir üzvi vəhdətə gətirmək!) həyata keçirmək lazımdır. Onu da, məntiqi olaraq, yəqin edir ki, Yaponiya nümunəsi üçün M.Veberin təlimində əhəmiyyətli yer tutan protestant etikası yararlı ola bilməz; vacibdir ki, mütləq doğma ruhi aləmə, mənəvi areala, fəlsəfi-etik baxışlar sisteminə müraciət edilsin. Beləliklə də Yaponiyada sağlam biznesin, tərəqqiyə yol açan iqtisadiyyatın təşkili məqsədilə, ən yaxşı fəlsəfi-etik zəmin kimi, nəzər-diqqətini konfutsian etikaya yönəldir. Kiçik yaşlarından kanonik traktatları böyük səylə mənimsəmiş Eydzi belə bir nəticəyə gəlir ki, Konfutsinin əxlaqi-etik təlimi Yaponiyada sənət və ticarətin inkişafına, əməyin səmərəli təşkilinə cavab verir və olduqca müvafiqdir.

1868-ci ildə Sibusava Eydzi Yaponiyaya qayıdır və dövlət səviyyəsində imperator Meydzinin həyata keçirdiyi islahatlarda fəal iştirak edir. Maliyyə nazirinin birinci müavini və vergilər idarəsinin rəisi olaraq, 1872-ci ildə maliyyə və bank islahatlarının həyata keçirilməsində aparıcı şəxs qismində çalışır. 1874-cü ildə hökumətdaxili mübahisələrlə əlaqədar olaraq, maliyyə naziri ilə birgə, numayişkarcasına tutduğu vəzifəni tərk edir. O vaxtdan həyatının sonuna qədər Sibusava ömrünü Yaponiyanın ən məhsuldar modernləşmə modelinin hazırlanmasına həsr edir və öz praktiki fəaliyyətində (50-yə yaxın biznes növlərinin sahibi kimi!) təşəbbüs-müddəalarını sınaqdan keçirir.

Beləliklə, Konfutsinin “Lun yuy” əsərinin reinterpetasiyası üzərində ölkənin modernləşməsi və menecmentin təşkili nəzəriyyəsini – konfutsian kapitalizm nəzəriyyəsini yaradır. Anlayırdı ki, müasir biznes üçün kamil, yararlı insan formalaşdırmaq başlıca vəzifələrdəndir. Vacib idi ki, ilkin mərhələdə hakimiyyətlə yenicə qərarlaşan kapital arasında mövcud olan ziyanlı stereotipləri dəf edəsən, buxovlayıcı amilləri aradan götürəsən. Sibusava qeyd edirdi: “Biznesmenlərə münasibət onların sosial statusları ilə müəyyənləşirdi, hələ ki, onlar azad insanlar deyildi. Hökumət məmurları qarşısında ifratcasına baş əyir, biliklərin hansı təsirə malik olduqları barədə düşünmürdülər. Onlar heç vaxt biznesin yenidən təşkili və tənzimlənməsi üçün nəyin zəruri olduğu barədə fikirləşmirdilər”.

Konfutsinin kimliyi dəyərli oxuculara bəllidir və mən bu barədə geniş məlumat vermək fikrində deyiləm. Sadəcə, onu bildirim ki, məhz mütəfəkkirin yaşadığı dövrdə yeddi knyazlıqdan ibarət Çində siyasi və hüquqi mədəniyyət formalaşmış, dərin və hərtərəfli bilgilərdən bəhrələnmək dövlət idarəetməsinin ənənəvi prinsipinə çevrilmişdir. Ölkədaxili ziddiyyətlərdən və xarici qarşıdurmalardan yaranan problemlər Konfutsi kimi şəxslərə böyük ehtiyac yaradırdı. İntellektual kapital daşıyıcıları olan bu nadir insanlar dövlət və cəmiyyətin optimal təşkili, dövlət-cəmiyyət-şəxs, dövlət-xalq münasibət¬ləri məsələləri ilə məşğul olur, müxtəlif nəzəriyyə və modellər işləyib hazırlayırlarmış. Bu məsələlərin çözülməsi ilə əsasən iki məktəb məşğul olub – leqistlər və konfutsiançılar.

S.Eydzi də, öz ölkəsinin və xalqının rifahı naminə, konfutsian ənənəsinə söykənən bu zəngin intellektual sərvətdən bəhrələnib. O, konfutsian iqtisadiyyat nəzəriyyəsinin banisi olmaqla yanaşı, öz ideyalarını uğurla həyata keçirmiş praktik, işgüzar adam, təsərrüfatçı və menecer kimi də tanınıb. Biznesin əlli növünə (bank işi, daşınmaz əmlakla bağlı əməliyyatlar, sığorta, dəmir yolları və s.) sahiblik edib. Tam əsaslı olaraq, Yaponiyada“ölkə sənayesinin və banklarının atası” adını daşıyır. S. Eydzi habelə, konfutsian kapitalizmə dair mühazirələrlə dünyanın müxtəlif ölkə və şəhərlərində çıxış edib, bilik və təcrübəsini paylaşıb.

Qeyd edim ki, Sibusava Eydzi regionun başqa bir böyük islahatçısının – filosof, konstitusiyalı monarxiyanın apologeti, Çin millətçiliyi nəzəriyyəçilərinin ilkinlərindən biri Kan Yuveyin (1858-1927) müasiri olub. Lakin Kan Yuveyin 1898-ci il islahatları, Yaponiyanın gələcəyə sıçrayışına yardımçı olmuş Sibusava islahatlarından fərqli olaraq, müsbət nəticələr verməyib. Belə ki, Çini feodal məngənələrdən azad edə bilməyib və ölkənin mütərəqqi inkişafına elə də müsbət təsir göstərməyib, onu hərcmərclik, nizamsızlıq, haqsızlıq torundan çıxarmağa müvəffəq olmayıb. Şübhəsiz, uğursuzluğun öz səbəbləri olub və bu barədə ayrı-ayrı mütəxəssislər indi də müxtəlif fikirlər söyləməkdədirlər. Bəziləri əsas səbəb kimi Kan Yuveyin öz islahatları ilə siyasi sistemi dəyişmək, onu yenidən qurmaq cəhdini göstərirlər. Qeyd edim ki, Kan Yuveyin islahatları barədə ətraflı məlumat tanınmış alim, akademik S.L.Tixvinskinin əsərlərində verilir. Ümumiyyətlə isə onun sosial və siyasi ideyaları heç vaxt lazımınca praktikada reallaşmayıb.

Özünün məşhur “Lun yuy və mühasibat hesabatı” əsərində Sibusava Eydzi hər bir fəaliyyət sahəsində, biznesdə və idarəçilikdə əxlaqi tələblərin əhəmiyyətini vurğulayır. Onun qəti mövqeyi belədir: ictimai həyatın hər bir sahəsində əxlaqa söykənməyən, hiyləyə və fəndgirliyə arxalanan fəaliyyət yalnız ziyan gətirə bilər, cəmiyyəti tükəndirər; alicənab insan üçün var-dövlət və şan-şöhrət yox, əxlaqi prinsiplər birincilik təşkil edir; konfutsiançılara və samuraylara məxsus əxlaqi meyarlar müasir sənayeçinin və sahibkarın mənəvi fundamenti olmalıdır. Sibusava Konfutsinin “Lun yuy”unu həm kommersiya istedadının inkişafı, həm də işgüzarlıq fəaliyyətinin əxlaqlılığı üçün zəruri mənbə sayırdı.
“Lun yuy və mühasibat hesabatı” əsəri bu gün də Uzaq Şərq iş adamları və kompaniyaları üçün “biznesin etikası” üzrə dərslik sayılır. Konfutsinin “alicənab kişi”sinə məxsus ləyaqətlər cəmi Yaponiyanın işgüzar adamlar modelinin əsasını təşkil edir. Ənənə elə fəzilətli adam obrazı formalaşdırıb ki, o, hər bir həyat sahəsində və hər zaman ümumi əxlaq qanunlarına müvafiq hərəkət edir, habelə, cəmiyyətdə öz yerini və rolunu bilir, ölçü meyarlarını tanıyır, qayda-qanunları ciddi surətdə gözləyir. Burada milli simanı, milli xarakteri formalaşdıran ləyaqət, şərəf haqqında təsəvvürlər, sanki, daxili imperativlər-ideal olaraq, sarsılmaz gücə malikdir və böyük rol oynayır.

İndiki qeyri-konfutsian arealda, xüsusən də Qərb ənənəsində, qlobal fəlsəfi həqiqətlərin gerçək həyatın problemlərinə elə də aidiyyəti yoxdur. Bu, həm də, xeyli dərəcədə tarixi irs, ənənə və müasirlik arasında qarşılıqlı əlaqələrin, dinamikanın zəifliyinə dəlalət edir, “dünən”in bugün və gələcək üçün faydasızlığını şərtləndirmiş olur. Eyni zamanda, hər bir tarixi dövr üçün mövcudluq və fəaliyyət paradiqmalarının zəruri zəminlərinin mütləq mənada yenidən işlənib ortaya qoyulmasını qaçılmaz edir. Belə olduqda, yaşanmış tarix, keçmiş, adət-ənənə, milli irs, nəsildən-nəsilə toplanmış potensial, mənəvi sərvət get-gedə daha çox “tarixi arxiv” materialına, yaxud da mənasız və faydasız qürrələnmə mənbəyinə çevrilir. Nəticə olaraq, tarixi irsin elementləri müasir həyatda, istər-istəməz, yalnız ştamplar, ehkamlar, müqəvva və heykəllər qismində “fəaliyyət” göstərirlər. Tədricən, aydındır ki, yalnız deklarativ surətdə və yaxud zahiri görünüş naminə keçmişə, tarixi köklərə “söykənən” cəmiyyət qidaverici və ruhlandırıcı mənbədən məhrum olur, onilliklər boyunca lazımsız bir yük kimi daşıdığı müqəvva-heykəllər onun ruhunu tükəndirir, haqq və ölçü hissini kütləşdirir, deməli, həqiqətləri üzünə bağlayır, onu tənəzzüldən tənəzzülə sürünməyə, ziyanlı şüar və baxışlarla mənasız mövcudluğa vadar edir.

Etiraf edək ki, tarix və müasirliyin bu cür qeyri-qənaətbəxş təması, səthi-primitiv uzlaşması bizim müsəlman cəmiyyətləri üçün də xarakterikdir. Azərbaycana gəldikdə, vəziyyət xeyli tündləşir, çünki vaxtilə bizim həqiqi tariximiz başqa xalqların xeyirinə saxtalaşdırılıb, daha doğrusu, oğurlanıb. Bu mənada kerçək tariximizin qaytarılması və adekvat mənimsənilməsi məsələsinin özü taleyüklü bir zəruri işdir. Digər tərəfdən, bu zəruri iş görülməzsə, biz öz kimliyimizi, milli struktur elementlətini və onların mürəkkəb əlaqələrini düzgün-dürüst öyrənə bilmərik və deməli, özünəməxsusluq səciyyələrini aşkarlayıb dərk etməkdə aciz qalarıq. Özünəməxsusluq səciyyələrini bilmədən isə nə milli maraqları ümumən ifadə edən kamil və işlək milli ideologiya, nə də müasirliyə cavab verən, gələcəyə etibarlı zəmin ola biləcək iqtisadiyyat qurmaq mümkün deyil. Güclü iqtisadiyyat özünü yaxşı tanıyan, öz haqqını və şərəfini qoruya bilən xalqlara yaraşır!

Konfutsian təsərrüfat sisteminə daxil olan Yaponiya və Cənubi Koreyada, Çin və Vyetnamda, Tayvan və Sinqapurda keçmişə, ənənəyə, qədim fəlsəfi mətnlərə, mədəni irsə münasibət tamamilə başqadır. Bu münasibət qətiyyən zahiri görünüşə, ədəbli və vətənpərvər kimi özünü təqdim etmək cəhdinə hesablanmayıb. Əksinə, daxilən insani məzmun-mahiyyəti artırmaq, milli bütövlüyün üzvi hissəsi olmaq hüququnu və imkanını gücləndirmək, sağlam ailə ənənələrini qorumaq ideyasına xidmət edir. O hədəflərə ki, onlar xalqın bu gününü səadətə qovuşdurur və gələcəyini işıqlı, etibarlı edir. Bütün bunlar isə Dao yoluna sadiqlikdən keçir.

Bu yerdə Konfutsinin bəzi fikirlərini diqqət önünə gətirmək istərdim. O deyirdi:

“Bəlağətli danışmağa və həddən ziyadə ədəbli görünməyə cəhd edən insan mənəviyyatsız adamdır”.

“Balaca adam tarazlığının itirilməsinin səbəbini yalnız başqalarında görər”.

“Uğursuzluğunun səbəbini yalnız başqalarında axtaran adamın daxilini heç vaxt qəzəb və nifrət tərk etməz”.

“Şikayət və sızlamaların əlindən əsl hədəf görünmür”.

“Alicənab kişi özü ilə səmimidir, çünki başqalarından yox, özündən utanandır”.

“Balaca adamın əxlaqı başqalarından utanmaq üzərində qurulub, alicənab adamın isə əxlaqı özündən utanmaq üzərində”.

“İnsanilik yolçuluğunda bütün əngəllər cəhalət sədləridir və bütün sədlər də elmlə, öyrənməklə aşılır bu yolda”.

“Öyrənməyə ən doğru səfərbər olunan insan – səhvlərini azaltmaq üçün öyrənəndir”.

“Sülhsevərlik və ədalətlilik insana kənardan deyil, daxili kamilliklə gəlir”.

“İnsan özünü dəyişməyə və kamilləşməyə qadirdirsə, çıxış yolunu tapa bilər”.

“Alicənab kişi bütün nəcib keyfiyyətlərdən yararlanır, lakin onları istismar etmir”.

“Alicənab kişi ona görə nəcibdir ki, onun ürəyində yalnız ədalət və mərhəmət qayğıları qonaq ola bilir, yarınmaq, yaltaqlanmaq, qeyri-səmimi və yalan danışmaq kimi motivlər üçün onun ürəyinin qapıları bağlıdır”.

“İnsanilik ürəyin xoşbəxt olduğu yeganə iqlimdir və onu qorumaq çox çətin bir vəzifədir”.

“Müdriklik – ürəyini insanilikdə bərqərar etməyin sirrlərinə sahib olmaqdır”.

“Göydə – Günəşdə, Yerdə isə İnsanilikdə bərqərar olmuş ürəklər dünyanı nurlandırır”.

“Daima inciyənlər – incidərlər. İncimək – ummaqla bağlıdır. Alicənab kişilərin dünyaya verəsi şeyləri var, dünyadan nəsə almaq üçün yaşamırlar”.

“Alicənab kişi necə görünəcəyindən narahat olmur, necə olduğundan narahat olur”…

Konfutsinin bu kəlamlarını mən misal olaraq təqdim etdim ki, insanlarımızda bu böyük mütəfəkkirə, onun dərin və faydalı fikirlərinə maraq-diqqət daha da artsın, imkan düşdükcə, tükənməz xəzinədən bəhrələnsinlər. Mütəfəkkirin müdriklik məbədi olduqca zəngindir və hər bir xalq yaponlar, çinlilər, koreyalılar kimi, bu məbədə müraciət edərsə, yalnız uğur qazana, bugününü və gələcəyini daha yaxşı qura bilər. Düşünürəm ki, optimal meqatrendin müəyyənləşdirilməsi məsələsinin həlli də xeyli dərəcədə Konfutsinin hikmətlər xəzinəsinə, bütövlükdə, onun təliminə sayğılı və yaradıcı yanaşmadan asılıdır.

Əslində, bu, sadəcə, mənim düşündüyüm deyil, böyük bir arzu-istəyimdir ki, 80-ci illərin ortalarından indiyə kimi, vaxtaşırı səsləndirirəm. Bu arzumda israrlıyam və nikbinəm.Sibusava Edziyə, Den Syaopin, Tszən Tszinqo kimi dahi tarixi şəxsiyyətlərə, onların nəzəri-praktiki təcrübəsinə öz əsərlərimdə tez-tez qayıdışım da bu motivlərlə bağlıdır.

Arzu-istəklərim istiqamətində, hörmətli oxuculara yardımçı olsun deyə, şəxsiyyətinə və elminə dərin hörmət bəslədiyim bir azərbaycanlı müəllifin – filosof Müşfiq Ötgünün(Müşviq Yarəhməd oğlu Şükürovun) “Tanımadığımız Konfutsi” adlı kitabının əhəmiyyətini vurğulamağı özümə borc bilirəm. Yuxarıda Konfutsinin kəlamlarından nümunələr gətirərkən, mən bu mənbədən də istifadə etmişəm. Qeyd edim ki, Müşviq Ötgün Xəlil Cübranın “Peyğəmbər” əsərinin (2009), Buddanın “Dhammapada”sının (2013) tərcüməçisidir.

Müşfiq Ötgünün “Tanımadığımız Konfutsi” kitabında təqdirəlayiq, orijinal, elmi yenilik elementləri ilə zəngin müəllif fikirləri çoxdur. Məsələn, onun gəldiyi nəticəyə görə, Konfutsinin “alicənab kişi” anlayışı Buddanın “brahman”ı ilə identiklik təşkil edir: “Konfutsinin nəcib kişi dediyi Buddanın brahman dediyidir”. Qeyd edim ki, M. Ötgün “alicənab kişi” anlayışı qismində “nəcib kişi” ifadəsindən istifadə edir. O, “Dhammapada”dan belə bir iqtibas gətirir: “Dolaşıq saçlara, əsil-nəcabətə, yaxud doğuluşuna görə brahman olmurlar. Həqiqət və dhamma kimdədirsə, o, xoşbəxtdir və o, brahmandır”. Burada pali dilində “dhamma” sözü M. Ötgün tərəfindən “ayə”, “hikmət”, “qanun” kimi təqdim olunur.

M. Ötgünün təqdimatında Konfutsinin və Buddanın natiqliyə münasibətləri də maraqlıdır. Hər ikisi də natiqliyi zahiri bir əlamət, bilavasitə müdrikliyə dəlalət etməyən xüsusiyyət kimi şərh edirlər. Konfutsiyə görə, özünü natiqliklə müdafiə etmək insanlarda ikrah yaradır, insanın içi boşdursa, natiqliyi onun rüsvayçılığını daha da artırmış olur. Budda da deyirdi: “Çox danışdığına görə deyil ki, o – müdrikdir”.

Fikir verin, böyük mütəfəkkirlərin natiqlik bacarığına sərgilədikləri ehtiyatlı münasibət bugünümüz üçün nə qədər aktual və əhəmiyyətlidir. Şəxsi və qrup maraqlarından, eqoizm, kin, nifrət və aqressiyadan qaynaqlanan natiqliklə, bəlağətli sözlərlə, kütlə psixologiyasına hesablanmış məftunedici şüarlarla xalqımızın başına nə qədər bəlalar gətirilib, faciələrə yol açılıb!? Ümumiyyətlə, zahiri cəlbediciliyə, görüntüyə, başqalarını ovsunlamağa və insanların gözündə özünü ədəbli, alicənab, ağıllı və ədalətli adam kimi təqdim etməyə hesablanmış davranış, o cümlədən, natiqlik heç bir vaxt və heç bir yerdə Xeyirə xidmət etməyib. Əksinə, ümumi işin gedişinə, cəmiyyətin və insanların mənəviyyatına, ictimai həyat nizamına yalnız ziyan gətirib. Görünür, elə bu səbəblər üzündən Konfutsi deyirmiş ki, bəlağətli danışan və ədəbli görünməyə çalışan adam – mənəviyyatsız kiçik adamdır.

Yox, heç kim gözəl, sərrast danışığın, natiqlik qabiliyyəti və nitq mədəniyyətinin əleyhinə deyil. Nizamlı, ölçülü-biçili, məna-məzmun yüklü, məntiq tələblərini ödəyən, yaradıcı fəallığa və əmələ təkan verən, xeyirxah məqsədlərə xidmət edən nitq – böyük bir nemətdir! Və bu nemətin formalaşması üçün cəmiyyət, dövlət var gücü ilə çalışmalı, xüsusən də böyüməkdə olan nəslin, yeniyetmə və gənclərin təlim-tərbiyəsində nitq mədəniyyətinin formalaşmasına önəmli yer verməlidir. Əlbəttə ki, bu istiqamətdə uğurların qazanılması xeyli dərəcədə sosial institutlardan, ilk növbədə, ailədən, valideynlərin məsələyə ciddi və yaradıcı münasibətindən asılıdır. Təkzibolunmaz həqiqətdir ki, valideynlərin, böyüklərin vaxtı boşa vermələri, onların məsələyə laqeydliyi, qeyri-ciddi yanaşması, son nəticədə, fəsadlara gətirib çıxarır. Özləri, demək olar ki, öz uşaqlarını şikəst edirlər. Belə ki, nitqin yuxarıda qeyd etdiyim meyarlara cavab verməsi, eyni zamanda, insanda normal psixikanın, şüur potensialının formalaşması deməkdir. Kamil nitq – kamil psixikanın, yaradıcı şüurun, məntiqi təfəkkürün məhsuludur. Yüksək dəyərə malik nitq və yazı qabiliyyəti yalnız hissi təfəkkür formaları zəminində formalaşa bilməz.

Ən vacib məqamlardan biri odur ki, yalnız normal psixika, şüur, məntiqi-rasional təfəkkür fəaliyyət göstərdiyi halda insanın öz-özünə tənqidi yanaşmasından, öz-özünü tənzimləməsindən, ictimai borc və ümumi xeyir naminə (zəruri və mümkün olan qədər) özünü məhdudlaşdırmasından bəhs etmək olar. Bu cəhətlər həm də özünükamilləşdirmənin başlıca şərtidir. Özünükamilləşdirməyə qadir olmayan şəxs cəmiyyətin və bəşəriyyətin kamilləşməsi istiqamətində heç bir müsbət nəticəli iş görə bilməz. Bu iddiada, yəni, özündən xaricdə olan məkanı yaxşılaşdırmaq cəhdində kimsə bulunarsa, bəlağətli-populust danışığına baxmayaraq, ictimai mühitə yalnız qəbahətlər, ziyan, hərcmərclik, xaos və faciələr gətirə bilər.

Müəyyən qədər açıqladığım bu “tərbiyə incəlikləri”ni, görünür, Sibusava Eydzinin atası yaxşı bilirmiş və təsadüfi deyildir ki, anadangəlmə fitri istedada malik oğlunun intellektual tərbiyəsinə maksimum diqqət yetirirmiş. Məhz bu diqqət və qayğı hesabına Sibusavada hələ gənc yaşlarından millyonlarla insana xas olmayan bir mühüm keyfiyyət də formalaşıb: ən yaxşı olanı duymaq, görmək, anlamaq və bəşəri sərvət qismində çıxış edəni nəzəri-praktiki mətləblər müstəvisində ciddi təhlildən keçirmək, müqayisə və ümumiləşdirmələr aparmaq; bu zəmində təqdirəlayiq, nümunə olandan heç bir sui-istifadələrə və haramçılığa yol vermədən, halallıqla bəhrələnmək, bəhrələnərək də yeni bilik, yeni yaradıcılıq nümunəsi ortaya qoymaq və bu yeni nümunənin yayılması, qərarlaşması üçün ağır zəhmətə qatlaşmaq. Baxın, bundadır əslində Sibusava Eydzinin mahiyyəti, onun fövqəladə müdrikliyinin məğzi!

Elə bu qənaəti rəhbər tutaraq da, Sibusava Eydzi ilə bağlı olduqca vacib bir məsələyə öz münasibətimi bildirmək istəyirəm. Mövzuya aidiyyəti olan mütəxəssislər Çin mənşəli tanınmış sovet və Rusiya alimi L.C.Perelomovun 1998-ci ildə (“Конфуций: «Лунь юй»”) söylədiyi bir fikri öz əsərlərində təkrar-təkrar verirlər: “Protestant etikası ilə tanışlıq Sibusavanı belə nəticəyə gətirib çıxarır ki, o, Yaponiyanın modernləşməsi üçün yaramır”. Hörmətli mütəxəssislər inciməsin, bu fikir kökündən səhvdir və əslində, Sibusavanın bir böyük reformator və şəxsiyyət kimi kimliyini alt-üst edir. Əks fikir söyləmək daha ədalətli və həqiqətə uyğun olardı. Maks Veber nümunəsi, həqiqətdə, Sibusava üçün bir ilhamverici mənbə, məktəb olub.

Belə ki, güclü müşahidə və təhlil qabiliyyətinə malik Sibusava, Avropada olarkən, qısa bir zamanda protestant etikasının mahiyyətini və onun Qərb dünyasında işgüzar-sivil kapitalizmin formalaşıb inkişaf etməsində əhəmiyyətli rolunu çox gözəl anlayıb və dəyərləndirib. Dəyərləndirərək də ondan bir nümunə kimi faydalanmağı, öz vətəni Yaponiyanın modernləşməsində istifadə etməyi qarşısına məqsəd qoyub – ancaq yaradıcı, halal, ağıllı yolla! Sibusava, təbiətcə ağıllı, vicdanlı və ədalətli şəxsiyyət olaraq, bu imperativi də gözəl dərk edib: başqalarına məxsus olanı kor-koranə, zəhmət çəkmədən, yeni bilik ortaya qoymadan mənimsəmək və ondan faydalanmaq mümkün deyil, çünki İlahi Qüvvə buna izn verməz; Tanrı haramçılıqla ev tikməyi sevmir! O, qəti surətdə yəqin edib ki, Yaponiyanın tarixi irsini, mədəni-fəlsəfi ənənəsini, əxlaq və düşüncə kodlarını, keçmiş və müasir həyatının səciyyələr kompleksini nəzərə almadan, hərtərəfli və dərin təhlildən keçirmədən, nəhayət, halallıq qazanmadan müsbət nəticələrə sahiblənmək cəhdi – düzgün olmayan, mənasız işdir.

O, Avropada kapitalizmin qərarlaşıb inkişaf etməsində görkəmli fikir sahibi Maks Veberin misilsiz fədakarlığını möhtəşəm intellektual təcrübə-nümunə kimi yüksək dəyərləndirib, həmin nümunənin vətəni Yaponiyada yaradıcı formada, məxsusi cəhətlər nəzərə alınmaqla gerçəkləşməsini bir zəruri vəzifə olaraq öz qarşısına qoyub. Bu yolda da böyük tarixi nailiyyətə imza atıb. Yaponiyada, ümumiyyətlə, Uzaq Şərq mədəni-mənəvi mühitinə xas olan əxlaqın, tarixi-milli kodların, sosial dəyərlərin (yenidən baxışı və sintezi əsasında!) biznesə inkorporasiyasını həyata keçirib. Əxlaqın biznesə inkorpo¬rasiyasında buddizmə və sintoizmə xas olan elementlərə konfutsian etikanın sistem tələbləri çərçivəsində yer və rol ayırıb. Belə də deyə bilərik: Sibusava “Lun yuy”u, ona “yeni həyat” verməklə, müasir biznesin etik dərsliyinə çevirib. Bu gün artıq bir həqiqətdir ki, bir çox Uzaq Şərq ölkələri iqtisadiyyatının əsasında konfutsian əxlaq dayanır.

Sibusava biznesdə (özü və başqaları üçün) Konfutsinin təlimində aşılanan belə bir kredonu vacib bilir və təbliğ edirdi: ağılla əldə olunmuş insaniliklə möhkəmləndirilməli və ləyaqətlə idarə olunmalıdır, əks halda hər şeyi itirmək və nüfuzdan düşmək təhlükəsi qaçılmazdır. Onun insanların səhvlərinə münasibəti də bizim refleksiya səviyyəmizə xas olandan ciddi fərqlənir və bu münasibətin kökündə də Konfutsi yanaşması durur: hər bir bəndə səhvdən sığortalanmayıb, ancaq buraxılan səhvə görə nifrət hissini alovlandıraraq amansızlığa və qəddarlığa əl atmaq düzgün deyil; əgər buraxılan səhv düzəldilmirsə, əsl səhv elə onda buraxılır. Eyni səhvi ikinci dəfə təkrarlamamaq – ağıla dəlalət edir, bunun üçün isə ən əvvəl gərək buraxdığın səhvi anlayasan. Səhvini anlamaq və etiraf etmək – axmaqlara xas əlamət deyil. Konfutsi deyərmiş: “Yalnız ən müdriklər və axmaqlar dəyişmirlər; müdriklər həqiqəti tərk edə bilmədikləri üçün dəyişmirlər, axmaqlar – özlərini”. Ümumiyyətlə, axmaqlığı psixi pozğunluğun bir qabarıq əlaməti kimi də qələmə versək, qətiyyən səhv etmərik. Yalan, yaltaqlıq, kin və aqressiya, amansızlıq və qəddarlıq, acgözlük və talançılıq özünü dəyişdirə bilməyən axmaq adamın mövcudluq üsuludur. Yalnız axmaqlar bir adamda bütün fəzilətlərin olmasını tələb edir.

Çox vaxtlar elə olur ki, hikmətli sözlər, dəyərli fikirlər söylənilsə də, cəmiyyətin və dövlətin təşkilinə, onların idarə edilməsinə dair orijinal nəzəriyyələr irəli sürülsə də, ictimai praktikada həmin ideya-nəzəri sərvəti reallaşdırmaq mümkünsüz olur, çünki bu sərvətə “xüsusi subyektivlik” üzündən ehtiyacsızlıq sindromu yaradılır, hansısa dəyərli baxışların real həyatda tətbiqinin qarşısı məqsədyönlü surətdə alınır. Görkəmli zəka sahiblərinə nəinki ictimai praktikada fikirlərini gerçəkləşdirmək imkanı verilir, hətta onların yeni fikir generasiyası qarşısında sədlər çəkilir, hər cür maneələr yaradılır.Bunlar da yetərli olmayanda, daha qəddar və amansız üsullara əl atılır.

Hakim mövqeyə yiyələnmiş “xüsusi subyektivlik” (bunun nə olduğu barədə artıq açıqlama vermişəm!) elə bir inadkarlıq və qəddarlıqla yeni sözün-fikrin qarşısını alır ki, hətta cəmiyyəti və dövləti də, son nəticədə, qurban verir – SSRİ-nin, bir çox müsəlman ölkələrinin acı aqibəti buna əyani sübutdur. Alim sözü, mütəfəkkir fikri söndürülürsə, cəmiyyət yaşaya bilməz, ən yaxşı halda, səfalət içində çırpına-çırpına sürünər, yadelli xarici qüvvələrin istismar və qarət obyektinə çevrilər. Gerçəkliyin istehzasına baxın ki, çox vaxt utanıb-qızarmadan xüsusi subyektivliyin daşıyıcıları belə rəzil vəziyyəti “müstəqilliyin təntənəsi” kimi qələmə verməyə çalışırlar.

Sibusava Eydzinin bəxti həm də onda gətirmişdir ki, yeni və ağıllı sözə daha həssas mühitdə, arealda və dövlətdə yaşayırdı. O yerdə ki, xüsusi subyektivliyin həcmi və dərəcəsi xalqın ümumi maraqları ilə, milli mənafenin tələbləri ilə məhdudlaşdırılırdı və Yapon imperatorluğunun üsuli-idarəsi rasional modernləşməyə ehtiyaclı və hazır olduğunu əməldə nümayiş etdirirdi. Konkret olaraq, artıq “Meydzi epoxası” adlanan yeni tarixi dövr başlamışdı. Bu mərhələ 1868-ci ilin 23 oktyabrından 1912-ci ilin 30 iyuluna qədər davam etmiş və imperator Mutsuxitonun adı ilə bağlıdır. Epoxanın adı o dövrün idarəçilik devizindən yaranmışdır: “Meydzi” ifadəsi “maarifçi idarəçilik” və yaxud da “işıqlı idarəçilik” deməkdir (yaponca “mey” – “işıq”, “bilik”; “dzi” – “idarəçilik” mənasındadır). Bu dövr Yaponiyanın özünütəcriddən imtina etməsi və dünya səltənətinə çevrilməsi ilə əlamətdar olmuşdur.

İmperator Mutsuxitonun 1869-cu ildə irəli sürdüyü siyasi məramnamə (andiçmə vədi) aşağıdakı prinsipləri ehtiva edirdi:

demokratizm (dövlət işlərinin həllində ictimai rəyin nəzərə alınması) – (1-ci bənd);
milli maraqların üstünlüyü (2-ci bənd);
fəaliyyət azadlığı (3-cü bənd);
məhkəmənin müstəqilliyi (4-cü bənd);
biliklərin, bəşəri nailiyyətlərin səmərəli istifadəsi (5-ci bənd).

Bütün bu bəndlərin həyata keçirilməsi Yaponiyanın tərəqqisinə və möhkəmlənməsinə hesablanmışdı. Meydzi restavrasiyası ilə feodal struktur-quruluşa son qoyulmuş və Yaponiya kapitalist inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur. XIX əsrin sonunda ölkənin iqtisadi gücünün əsasını təşkil edən spesifik bank və industrial birliklər (dzaybatsular) yaranmışdır.

Həqiqət ondan ibarətdir ki, modernləşmə nəticəsində Yaponiya olduqca mürəkkəb bir tarixi dövrdə təsirli iqtisadi və hərbi gücə malik imperatorluğa çevrilmişdir. Bəli, Meydzi hökuməti ekspansionist siyasət aparırdı, lakin bütün savaşlardan qalib çıxmışdır. Bu sırada Yapon-Çin müharibəsini (1894-1895), Tayvanın anneksiyasını (1895), rus-yapon müharibəsini (1904-1905), Koreyanın anneksiyasını (1910) göstərə bilərik.

Tam əsasla deyə bilərik ki, 300 illik Romanovlar sülaləsinin tarixi sonluğunun baş verməsində də Meydzi modernləşməsinin təsirli rolu olmuşdur. Belə ki, 1904-1905 –ci illərin savaşında ağır məğlubiyyətə uğramış çar Rusiyası həm ölkədaxili ictimai rəydə, həm də dünya çapında əvvəlki nüfuzunu sürətlə itirməyə başlamış və daha da mürəkkəb, ziddiyyətli duruma düşmüşdür. Çar üsul-idarəsi artıq şübhə altına alınmışdır. Hətta hakim siyasi elitanın içində bu şübhələr sürətlə yayılmaqda idi. Əlbəttə ki, Rusiyanın geosiyasi rəqibləri belə fürsəti əldən verə bilməzdilər. Rus çarizminin yeniləşmə zərurətinə olduqca qeyri-həssas, ləng və qeyri-adekvat münasibəti onun qaçılmaz süqutu ilə yekunlaşmışdır.

Sibusava Eydzinin həyat və yaradıcılığı, onun biznesin təşkilinə və idarə olunmasına dair baxışları, sivil kapitalizmin inkişafı üçün verdiyi töhfə, əlbəttə ki, hərtərəfli və dərindən öyrənilməlidir. Azərbaycan elmi bu mövzuya biganə qala bilməz və qalmamalıdır. Sibusava nümunəsindən biz çox şey əxz edə bilərik. Keçmişi, müasirliyi və gələcəyi daha mükəmməl tərzdə uzlaşdıra, ictimai həyat sahələrinin üzvi inteqrasiyasını yüksək formada həyata keçirə bilərik. Nəticə olaraq, tamamilə yeni bir iqtisadi təfəkkür tipi formalaşdıra bilərik ki, həm milli-dini dəyərlərimizlə, həm də müasir bəşəri tələblərlə, yaradıcı elmi fikirlərlə səsləşər, ahəngliyin və sinergizmin pərvazlanmasına xidmət edər. Düşünürəm ki, ilk növbədə, istedadlı gənclər bu istiqamətdə məqsədyönlü elmi-tədqiqat işlərinə cəlb olunmalı, dissertasiya mövzuları üzərində çalışmalıdırlar. Əlbəttə ki, müsbət nəticələrin alınması üçün ciddi təşkilati işlər aparılmalı və maliyyə dəstəyi olmalıdır.

Yalnız Sibusava və Yapon təcrübəsini dərindən öyrənməyə və ondan yaradıcı surətdə bəhrələnməyə biz ehtiyaclı və borclu deyilik, bütövlükdə dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində ortaya qoyulmuş nümunələrə, müsbət nəticəli ictimai rekonstruksiyalara, görkəmli şəxsiyyətlərin reallaşdırdıqları möhtəşəm layihə və proqramlara olduqca həssas olmalıyıq. Zəruri mənbələr, faydalı əsərlər öz dilimizə tərcümə edilməli, burada irəli sürülən ideya və prinsiplər təbliğ olunmalı, yeni-yeni özəl fikirlərə zəmin yaradılmalıdır. Bu, həqiqi vətənpərvərliyin və millətsevərliyin danılmaz tələbidir!

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Mossad” İranın nüvə arxivini ələ keçirdi, müharibə başlayır?

Xural Yazıldığı tarix 1 May 2018

Bu gün aprelin 30-da axşam İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu Təl-Əvivdəki “Kiriya” iqamətgahında xalqa dramatik müfraciətlə çıxış edib. Virtualaz.org İsrail KİV-lərinə istinadla xəbər verir ki, baş nazir “Mossad”ın İranın nüvə arxivini bütünlüklə ələ keçirdiyini, bununla da Tehranın nevə silahı proqramından imtina etməyib beynəlxalq ictimaiyyəti aldatdığını bildirib.

Netanyahunun xalqa mühüm müraciətlə çıxış edəcəyi əvvəlcədən anons edilib. Baş nazir çıxışını indilis dilində başlayıb və bildirib ki, İsrail kəşfiyyatı İranın nüvə arxivini ələ keçirməyə müvəffəq olub. “Mən yaxın dəqiqlələrdə İranın məxfi nüvə proqramları barədə dünyaya təkzibedilməz dəlillər təqdim edəcəyəm”-Netanyahu bildirib.

Baş nazir elan edib ki, İsrailin sərəncamında İranın nüvə proqramına dair 100 mindən çox fayl-çertyojlar, fotolar, video və mətnlər var. “Söhbət elə sənədlərdən gedir ki, əvvəllər dünya ictimaiyyətinə təqdim edilməyib. Söhbət İsrail kəşfiyyatının tarixində ən böyük nailiyyətlərdən birindən gedir”-hökumət başçısı deyib.

Netanyahunun sözlərinə görə, ələ keçirilən sənədlər İranın dünyanı öz nüvə proqramları barədə aldatdığını sübut edir. Və bu sənədlər ABŞ-a, digər Qərb ölkələrinə təqdim olunub.

“Nüvə razılaşmasının imzalanmasından sonra İran öz nüvə proqramını gizlətmək üçün böyük səy göstərib. Tehran öz nüvə arxivini məxfi yerə köçürüb. Bu arxivin harada olduğunu cəmi bir neçə nəfər bilirdi. Bir neçə həftə əvvəl İsrail bu arxivdən ton yarıma yaxın sənəd-55 minə yaxın sənəd və foto, 183 diksdə saxlanılan 55 min fayl ələ keçirib”-Netanyahu elan edib.

İsrail baş naziri deyib ki, bu sənədlərin açıqlanmasından sonra ABŞ prezidenti Donald Trampın İrana dair “düzgün qərar” qəbul edəcəyinə inanır. “Mən əminəm ki, o bir neçə gün sonra İsrail üçün, ABŞ üçün və bütün dünyanın təhlükəsizliyi üçün düzgün qərarı verəcək”-o bildirib.

Netanyahu xalqa müraciətə başlamazdan əvvəl öz çıxışını Fransa prezidenti Emmanuel Makronla və Almaniya kansleri Angela Merkellə müzakirə edib. Məlumatlara görə Fransa prezidenti İranla nüvə sazişinə düzəlişlər edilməsində israrlıdır. Merkelin yaxın ətrafındakı mənbə isə “Channel 10” telekanalına “Netanyahunun təqdim etdiyi informasiyaların yeni olmadığını” deyib.

Netanyahunun xalqa müraciətinin ardınca “Channel 10” telekanalı adından Vatsap-da İranın yaxın 24 saatda İsrailə qarşı müharibəyə başlayacağı haqda xəbərin skrinşotu yayılıb. Orada bildirilirdi ki, İsrail hökumətinin təhlükəsizlik kabineti təcili olaraq “Kiriya” iqamətgahında toplaşıb və müharibəyə hazırlığı müzakirə edib. Lakin bir neçə dəqiqə sonra telekanal bu məlumata aidiyyatı olmadığını açıqlayıb.(virtualaz.org)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Bu yarış üçün lazım olandan çox pul ödəyirik” – Nazir oğlundan qəribə açıqlama

Xural Yazıldığı tarix 1 May 2018

İyun ayında Azərbaycan Qran-Prisinin təşkilatçıları qərar verməlidirlər. Belə ki, Formula 1 Azərbaycan Qran-Prisinin Azərbaycanda keçirilməsi 2020-ci ildə bitir. Müqaviləni daha 5 il artırılıb–artırılmamasına təşkilatçılar qərar verməlidir. Sputnik Azərbaycan xəbər verir ki, bunu Bakı Şəhər Halqasının rəhbəri Arif Rəhimov bildirib.

O deyib ki, Azərbaycan tərəfi yarışı keçirmək üçün xərclərin çox olduğunu nəzərə alaraq ödənişləri azaltmaq istəyir: “Müqavilə şərtlərini müzakirə edən zaman pul məsələsi danışılan şərtlərdən sadəcə biridir. Bir neçə belə məsələlər müzakirə olunur. Bir tərəfdən Formula 1–in Azərbaycanda keçirilməsinin davamlı olmasını istəyirik, digər tərəfdən də anlayırıq ki, bu yarış üçün lazım olandan daha çox pul ödəyirik. Ona görə də biz ortaq məxrəcə gələcək bir qərar qəbul etməyə çalışırıq.Düşünürəm ki, Formula 1 bizim üçün çox şey edib. Amma bildiyimə görə bu layihə nəinki bizim üçün, elə Formula 1 üçün də maraqlıdır. Eyni zamanda azarkeşlərin də Azərbaycan Qran-Prisinə maraqları böyükdür. Bizə Azərbaycanda “Formula 1″ yarışı keçirmək çox xoşdur”.

Pensiyaşlara 55 manat verilən bir ölkədə 100 milyonlarla xərc çəkilərək “Formula 1″ yarışının keçirilməsi nə qədər absurd olsa da, nazir oğlunun “Bizə Azərbaycanda Formula 1 yarışı keçirmək çox xoşdur” deməsi təsadüfü deyil. Azərbaycanda “Formula 1″ yarışının  keçirilməsinin dövlətə və millətə heç bir XEYRİ OLMASA da bəzilərinin  MİLYONLAR qazanmasına səbəb olur.

“AzPolitika.info” nazir oğlunun niyə bu yarışların Azərbaycanda keçirilməsində maraqlı olduğunu göstərmək üşün  “Azadlıq” Radiosunun bu istiqamətdə ötən il  dərc etdiyi araşdırmanı ixtisarla dərc edir:

-Nazir olsanız, bir-birinin ardınca idman tədbiri keçirib, onların büdcə hesabına təşkilini oğlunuza həvalə etmək könlünüzdən keçərdimi? Bəs böyük-böyük idman arenalarının tikintisini necə, başqa bir şirkətə yox, oğlunuza verərdinizmi? Bizim araşdırmalarda əldə etdiyimiz sənədlər belə deməyə əsas verir ki, Azərbaycanda gənclər və idman naziri məhz belə edir. Bu sənədlərə görə hələ üstəlik, sifarişləri oğlunun İngiltərədəki şəriklərinin şirkətlərinə ötürür.

Könüllü olmaq istəyən çoxdur, nazir oğlu isə təkdir

İyun 23-də Bakıda ikinci dəfə start götürəcək F1 yarışlarının təşkilatçısı olan Bakı Şəhər Halqası Əməliyyat Şirkəti (BCCOC) bildirir ki, təşkilati işlərə könüllü kimi qoşulmaq üçün üç tələb var: azı 16 yaşında olmaq, ingilis dilini bilmək və gərgin iş rejimində işləməyi bacarmaq. Yüzlərcə könüllü olmaq istəyən gənc üçün bu, heç də asan aşılan tələblər sayılmaz. Yəni, bunlar yarışların təşkilinə sadəcə könüllü kimi qatılmaq üçün irəli sürülən sərt tələblərdir. Bir də var, yarışlardan həm də fayda götürə bilmək üçün onun təşkilinə dair tenderlərə qatılasan. Belə tenderlərin sərt tələblərini keçmək üçün gerçəkdən nazir oğlu olmaq bəlkə də yetərli sayılarmış.

Dövlət büdcəsinə on milyonlarla dollar vəsaitə başa gələn «Formula 1» Avropa Qran-prisinin Bakının mərkəzində təşkil olunması gənclər və idman nazirinin Londonda yaşayan oğlu Arif Rəhimova həvalə olunub.

Azərbaycan hökuməti bu yarışları 10 il ard-arda Bakı şəhərində keçirmək haqda öhdəlik götürüb. Yarışların təşkili üzrə eksklüziv hüquqlar isə bir başqasına deyil, 30 yaşlı Britaniya vətəndaşı Arif Rəhimova verilib. Heç bir tender keçirilmədən. Demək ki, vəziyyət dəyişməsə, yəni nazirlikdə hər şey öz axarı ilə davam edərsə, Arif Rəhimov 2026-cı ilədək «Formula 1» yarışlarında ona tapşırılan işi görəcək.

Yeni oyunlar üçün yeni şirkət

Arif Rəhimov 2013-cü ilin dekabrında «Baku F1» MMC (VÖEN 1502464311) adlı şirkət yaradıb.

Növbəti aylarda şirkət adını dəyişərək «Baku Grand Prix» MMC olub, hazırda isə Bakı Şəhər Halqası Əməliyyat Şirkəti adını daşıyır. Vergilər Nazirliyi məlumat verir ki, F1-in təşkilində iştirak etmək məqsədilə 2016-cı ilin fevralında Arif Rəhimovun başçılığı ilə daha bir şirkət – «BCC Commercial» MMC də yaradılıb. Ünvan kimi isə başqa bir yer deyil, Gənclər və İdman Nazirliyinin inzibati binası yerləşən Olimpiya küçəsi 4, seçilib.

Azərbaycan dövləti bu yarışların Bakıda keçirilməsi öhdəliyini pozarsa, çoxmilyonlu təzminat ödəməyə məhkumdur. Bunu nazir Azad Rəhimov deyib. Nazirlik BCCOC-nin üzərinə qoyulan öhdəliklər barədə isə sükutla keçir.

Hökumət, eləcə də Gənclər və İdman nazirliliyi «Formula 1» yarışlarının Bakıda təşkil olunmasının yekun büdcəsini verilən vədlərə baxmayaraq açıqlamadı. Nazir Azad Rəhimov 2016-cı ilin iyununda təşkil olunan mətbuat konfransında «dövlət və bütün sponsorlar tərəfindən 100 milyon manata yaxın» xərc çəkildiyini elan etmişdi. Elə BCCOC da qazancı haqda hesabat vermir.

«İdman yarışlarının keçirilməsi də inhisar altındadır»

«Formula 1»-i «ciddi korrupsiya mənbəyi» adlandıran «Azad İqtisadiyyata Yardım» İctimai Birliyinin sədri Zöhrab İsmayıldeyir ki, Azərbaycan büdcəsinin hesabına həm əcnəbilər, həm də yerli məmurlar varlanırlar.

«Yarışları ölkə ərazisində təşkil etmək iş adamı Arif Rəhimova – gənclər və idman naziri Azad Rəhimovun oğluna tapşırılıb. Nazir oğlu «DDLAR Group»-a başçılıq edir. Tikinti sahəsində ixtisaslaşmış şirkətlər qrupu həm də idman tədbirləri üçün nəzərdə tutulmuş obyektlərin tikintisi və təmiri ilə məşğul olur. Şirkətlər qrupu ölkə ərazisində – Bərdə, Şirvan, Ağcabədi, İmişli, Sumqayıt, Tovuz, Cəlilabad, Göygöl, Abşeron, Xaçmaz, Daşkəsən, Mingəçevirdə olimpiya komplekslərinin layihələndirilməsi və tikintisini həyata keçirib. Maraqlıdır ki, bu, Azad Rəhimovun 2006-cı ildə nazir təyin olunmasından sonrakı dövrə təsadüf edir. Beləliklə, ölkədə başqa digər biznes sahələrində olduğu kimi, idman obyektlərinin tikintisi, idman yarışlarının keçirilməsi də inhisar altındadır», – Zöhrab İsmayıl söyləyir.

Arif Rəhimov müvəffəqiyyətdən danışır

Bu yaxında Bakıda keçirilən mətbuat konfransında Arif Rəhimov avtomobil yarışlarının Azərbaycan üçün əhəmiyyətindən danışıb: «Biz Formula 1 Avropa Qran-prisinin ölkəmizdə keçirilən mərhələsinin adını dəyişdirərək, «Formula 1» Azərbaycan Qran-prisi adlandırmaqla, bu yarışın məhz Azərbaycanda keçirilməsi barədə insanlara mesaj göndəririk. Əvvəlcə özümüzü Avropa ölkəsi kimi təqdim etmək ideyası vardı, sonradan dəqiqləşdirmək istədik ki, bu Avropa ölkəsi Azərbaycandır və o, xəritədə məhz bu nöqtədə yerləşir. Düşünürəm ki, müvəffəqiyyət əldə etmişik və bundan sonra da bu istiqamətdə irəliləyəcəyik».

Avropa Oyunlarında tikintilər «DDLAR Group»a tapşırılır

Avtomobil yarışları Arif Rəhimovun atasının nazir kimi nəzarət etdiyi sahəyə ayrılan dövlət vəsaitindən xeyir götürdüyü heç də yeganə qazanc mənbəyi deyil. 2015-ci ildə Bakıda keçirilən Birinci Avropa Oyunlarının yarış arenalarının bir çoxu yerli mediada ona aid olduğu bildirilən «DDLAR Group» Şirkətlər Qrupu tərəfindən inşa olunub.Əlbəttə ki, yenə heç bir tender və müsabiqə olmadan. Gənclər və İdman Nazirliyi yüz milyonlarla manat smeta dəyəri olan idman qurğularının tikintisini, eləcə də “Baku Crystall Hall”un Avropa oyunlarına hazırlanması «DDLAR Group» QSC-yə həvalə edib.

Avropa Oyunlarının keçirildiyi Su İdmanı Sarayının tikintisi 200 milyon manatdan çox, Bakı Stend Atıcılığı üzrə İdman Kompleksinin tikintisi 110 milyon manat, Avropa Oyunları Parkı 100 mln. manatdan bir qədər az məbləğə başa gəlib. Xərclərin məbləğini gənclər vəidman naziri Azad Rəhimov açıqlamışdı «DDLAR Group» şirkəti isə inşaat işlərində fəaliyyəti haqda özünün korporativ saytında ətraflı məlumat verir.

Arif Rəhimov-Qeys Siraclı tandemi

Adıgedən şirkət 2013-cü ildə yaradılıb və sonradan adını dəyişərək «DDLAR İnşaat» Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti (VÖEN 1502371581) adlanıb. Bu şirkət BCCOC-la eyni hüquqi ünvanı paylaşır: Bakı şəhəri, Tələt Şıxəliyev, küçəsi, ev 20. Bu məkan həm də «İnşaatçı 3» MMC-nin hüquqi ünvanıdır. «İnşaatçı 3» şirkətinin rəhbəri Qeys Məmməd oğlu Siraclıdır.

Qrupa «Meqa Holdinq» QSC, «Mega Design», «Monolit Beton», «Azven», «Yeni İnşaat», «İnteks», «İşkom», «Meqa Makina» MMC kimi şirkətlər daxildir. Bu şirkətlərdən «İnteks» MMC «2009-cu ildə Azərbaycan Respublikası regionlarının, o cümlədən Lənkəran şəhəri, Astara, Lerik, Masallı və Yardımlı rayonlarının sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair Tədbirlər Planı»nda nəzərdə tutulan Astara Olimpiya İdman Kompleksinin tikintisi ilə məşğul olub.

Britaniyanın kommersiya şirkətlərinə dair rəsmi bilgilərə görə, 2012-ci ilin fevralında Arif Rəhimov və Qeys Siraclı Londonda (Paternoster House 65 St Paul’s Churchyard) «ARGS Construction ltd» ortaqlığı qurublar. Şəriklər 2014-cü ilin dekabrında şirkətin adını dəyişirlər («AR & Co Trading Limited»), ötən ilin noyabrında isə onu ləğv edirlər.

«DDLAR İnşaat» Bakıda «Green Palace», «Green Park», «Gülüstan», «İzmir», «Mega City», «Astoriya», «Gənclik», «Bayıl», «Dream Tower» yaşayış komplekslərindın başqa, Səudiyyə Ərəbistanında 2 və 3 mərtəbəli 100-dək kottec inşa edib.

Türkiyənin biznes qeydiyyat məlumatlarına görə, bu ölkədə Qeys Siraclının yaratdığı «DDLAR Group Gayrimenkul Yatırım Limited» və «DDLAR İnşaat Turizm Otelçilik Gida Limited» şirkətləri fəaliyyət göstərir.

Nazirlik susur, Hesablama Palatası xərcləri «xırdalayır»

İdman yarışlarının keçirildiyi obyektlərin tikintisinə çəkilən xərclər haqda Gənclər və İdman Nazirliyi öz internet resursunda bir məlumat təqdim etmir. Hərçənd, digər dövlət qurumları kimi o da illik xərcləmələri barədə hesabatı ictimaiyyətə təqdim etməyə borcludur. Əvəzində bu haqda müəyyən məlumatı Hesablama Palatasının dövlət büdcəsinin icrası haqqında rəylərindən əldə etmək olur.

Rəydə qeyd olunur ki, 2014-cü ilin dövlət büdcəsinin dövlət əsaslı vəsait qoyuluşundan idman obyektlərinin tikintisinə 925,0 mln. manat vəsait istifadə olunub. Bu vəsait hesabına digər idman obyektləri ilə yanaşı, Avropa Oyunları Parkı, Su İdmanı Sarayı, BMX Velosipedi və Dağ Velosipedi yarışları üçün veloparklarının tikintisi, Stend Atıcılığı üzrə İdman Kompleksinin yenidən qurulması işləri də maliyyələşdirilib. Palata bu obyektlər üzrə 2014-cü ildəki xərcləri açıqlamır.

Palatanın 2015-ci il büdcəsinin icrası haqda rəyi daha şəffafdır. Rəydə qeyd olunur ki, həmin il idman obyektlərinin tikintisinə aşağıdakı həcmdə pul xərclənib:

• Su İdmanı Sarayının tikintisi – 20 milyon 499,7 min manat;

• Stend Atıcılığı üzrə İdman Kompleksinin sökülərək yenidən qurulması – 39 milyon 984,9 min manat;

• Avropa Oyunları Parkının tikintisi- 8 milyon manat;

• BMX Velosipedi və Dağ Velosipedi yarışları üçün veloparkların tikintisi -7 milyon 648,0 min manat;

• Abşeron rayonunda Olimpiya İdman Kompleksinin tikintisi – 597,9 min manat;

• Yardımlı rayonunda İdman Kompleksinin tikintisi – 196,7 min manat.

Hesablama Palatası 2015-ci ildə I Avropa oyunlarının keçirilməsi üçün idman infrastrukturlarının yaradılması, hazırlıq və digər təşkilati işlərlə bağlı investisiya xərclərinin 1 milyard 329 milyon 184,5 min manat olduğunu açıqlayıb.

Hökumət 2017-ci ildə idman obyektlərinin tikintisinə dövlət əsaslı vəsait qoyuluşundan 330 milyon 300 min manat vəsait ayırmağı proqnozlaşdırır. Bunu da Hesablama Palatası dövlət büdcəsinə dair rəyində açıqlayıb.

Söz deməkdə xəsislik edənlər

“Formula-1” yarışlarının keçirilməsinə dövlət büdcəsindən xərclənən pullar haqda məlumat verməkdə rəsmilər hər zaman xəsislik ediblər. Nə ötən il, nə də bu il keçirilən avtomobil yarışlarının büdcəsi konkret məbləğlə ifadə olunmayıb. Ötənilki xərclər barədə rəsmi açıqlamalar daha çox «tapmaca» xarakteri daşıyıb: nazir Azad Rəhimov xərclərin 150 milyon dollar olmasını təkzib edib, onun 100 milyon manatdan çox olmayacağını deyib.

Builki xərclər haqda isə hələlik heç kəs danışmaq istəmir. Nazir bu məsələyə bircə dəfə toxunub və deyib ki, keçən ildən fərqli olaraq bu il avadanlıqların alınmasına pul sərf olunmayıb. Nazirliyin mətbuat xidmətinin rəhbəri Səmayə Məmmədova isə bu il xərclənən məbləğin yarış başa çatandan sonra nazir tərəfindən mətbuat konfransında sual veriləcəyi təqdirdə açıqlanacağını deyib. Bakı Şəhər Həlqəsi Əməliyyat Şirkətinin nümayəndəsi Nigar Arpadarai isə F1-ə ayrılan və xərclənən pulun məbləğinin açıqlanmasının onların vəzifəsi olmadığını deyir.

Maliyyə məsələlərinə az-çox yenə də Hesablama Palatası işıq salır. Qurumun 2017-ci ilin dövlət büdcəsinə dair rəyində «İslam oyunları və “Formula-1” yarışlarının keçirilməsi ilə bağlı xərclər» kimi layihənin maliyyələşdirilməsi üçün 317 milyon 300 min manat vəsaitin ayrılması proqnozlaşdırıldığı yazılır. Amma bu pulun nə qədərinin F1-ə ayrılacağı sənəddə əksini tapmayıb.

Amma o aydındır ki, bu yarışların maliyyə yükünü təhlil edən əksər ekspertlər bizimlə söhbətdə bu qədər vəsaiti yarışlara bilet satışı ilə geri qaytarmağın mümkün olmayacağını deyirlər.

“Formula-1” yarışlarının nazirin öz oğlunun şirkətinə necə həvalə etməsi ilə bağlı rəsmi mənbələrdə heç bir məlumat yoxdur. Tender elanlarının dərc olunduğu rəsmi qəzetlərdə və tender.gov.az saytında belə bir elana rast gəlmədik. Nazirlikdə bununla bağlı sorğulara cavab vermir, deyirlər ki, «BCCOC-a müraciət edin». BCCOC-da da yaxalarını kənara çəkib, «bizə belə suallar verməyin» deyirlər.

Azadlıq Radiosu Gənclər və İdman Nazirliyinə,  eləcə də “DDLAR” İnşaat şirkətinə satınalmalar gedişində maraq toqquşmaları ilə bağlı suallara aydınlıq gətirməkdən ötrü müraciət ünvanlasa da, heç birindən cavab ala bilməyib.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Professor Ramazan Siracoğlu yazır:”XALQ CÜMHURİYYƏTİNİ DEVİRƏNLƏRİN ACI AQİBƏTİ…”

Xural Yazıldığı tarix 30 Aprel 2018

Ramazan SİRACOĞLU, professor

Böyük ictimai-siyasi dəyişikliklər, ciddi təbəddülatlarla müşayət olunmuş XX əsrin birinci rübü Azərbaycanın da tarixində mühüm yer tutur. Müsəlman şərqində ilk cümhuriyyətin elanı, fəaliyyəti və süqutu, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması məhz bu dövrə təsadüf edir.

İlhaq olunduğu çar Rusiyasının, qonşu Osmanlı imperatorluğunun və Qacarlar xanədanlığının dərin böhran və tənəzzülü, təbii olaraq, Azərbaycana sirayət etmiş, aclıq, səfalət, işsizlik, özbaşnalıq, bahalıq, qıtlıq dözülməz həddi aşmışdı. Birinci dünya müharibəsində (1914-1918) əks cəbhələrdə  vuruşmuş çar Rusiyası və Osmanlı dövlətinin fəlakətli iqtisadi durumu Qacarlar xanədanlığını da sarsıtdığından, saysız miqdarda ucuz işçi qüvvəsi bir parça çörək tapmaq ümidi ilə Bakıya gəlmişdi.

Bütün Azərbaycanın yeganə gəlir mənbəyi olan neft sənayesi iflic vəziyyətə düşmüş, neft emalı zavodları hasilat gücünün ancaq 34,5%-i qədər neft hasil edirdi, mədənlərin əksəriyyəti fəaliyyətini dayandırmış, buruqlarda məzar sükutu hökm sürürdü. (Bax: Каренин А.: Султан Меджид Эфендиев (биографический очерк), Б., Азер. гос. изд., 1963, s. 76)

İlk günlər Azərbaycan Cümhuriyyətinə böyük ümidlər bəsləyən xalqın güzəranı daha da ağırlaşdıqca, sabaha olan inamları azaldıqca, milli hökumət torpaq islahatlarını qeyri-müəyyən müddətə qədər təxirə saldıqca, narazı kütlənin sayı da hər gün çoxalırdı.  O dövrün siyasi elitası arasında mütəşəkkilliyin olmaması da Azərbaycan Cümhuriyyətinin əleyhinə işləyirdi. Məsələn, əsasnaməyə görə, 120 nəfərdən ibarət olası deputat korpusu 23 ay ərzində kompleksləşdirilə bilmədi, parlament iclasının çoxunda yetərsay olmadığından qanun layihələri müzakirə edilib təsdiqlənmədi, bir çox məsələlər Nikolay dövrünün qanunları ilə tənzimlənməkdəydi.

Əhalinin ictimai-siyasi durumunu yaxşı öyrənən, mövcud vəziyyəti fürsət bilən bolşeviklər V. Leninin göstərişi ilə Bakıda fəaliyyətlərini genişləndirməyə başladılar, onlar siyasi opponentlərini nüfuzdan salmaq üçün hər cür vasitəyə, iqtisadi sabotajlardan tutmuş hərbi təxribatata qədər, müxtəlif hiylələrə əl atır, adamlar arasında antihökumət təbliğatını gücləndirirdilər. Mədənlərdə iş tapa bilib işləyənlərin əmək haqları 1914-cü ildəki əmək haqqının təxminən 18%-i qədər idi. Adamlar arasında milli hökumətə qarşı etimadsızlıq güclənirdi.

1919-cu ilin iyul ayında Bakıda baş vermiş ümumşəhər etiraz mitinqi milli hökumətin təməlini ciddi şəkildə sarsıtdı. Bakıda başlayan narazılıq aksiyaları əyalətlərə də yayılır, onsuz da ağır olan siyasi vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirirdi.

Mövcud vəziyyətdən yararlanmağa çalışan erməni daşnaklarının Azərbaycana qarşı düşmən mövqe tutmaları, əhaliyə qarşı genosid siyasətini davam etdirmələri bizim milli hökumətimizi tam bir çıxılmaz mövqeyə sürükləməkdəydi. Milli hökumət müxtəlif partiyalara mənsub millət vəkillərndən təşkil olunduğundan nazirlər kabinet tez-tez baş verən istefalardan iflic vəziyyətə düşmüşdü. Nazirlər arasında çəkişmələr, hökümət üzvlərinin qanunsuz hərəkətləri, gizli fəaliyyət göstərmələri, nəticə etibarı ilə, hökümətin iflasını sürətləndirirdi.Məsələn, III hökumət kabinetində ticarət və sənaye naziri vəzifəsi tutmuş Mirzə  Əsədullayev (məşhur milyoner Şəmsi Əsədullayevin oğlu) gizli neft sövdələşməsi apardığına görə o dövrün vaş naziri Fətəli xan Xoyski istefa vermişdi. (Bax: Гулиев Дж. Б.: Против буржуазной фальсификации истории,  Б., 1967,c. 28, s. 163)

1920-ci ilin birinci rübündə Azərbaycan ordusunun, demək olar ki, ancaq adı qalmışdı. Ordu mənsublarının əsas özəyi Qarabağda ermənilərlə döyüşdə vuruşarkən, bir hissə də fərariliklə məşğul idi.  Məsələn, 5-ci Bakı alayının canlı qüvvəsinin 60%-i, Birinci süvari alayının 62 %-i, İkinci Qarabağ süvari alayının 75%-i, Üçüncü Şəki süvari alayının 80 %-i, Üçüncü Gəncə piyada alayının 60 %-dən çoxu özbaşına şəkildə ordu sıralarını tərk etmişdi. (Bax: Jörg Baberowski: Der Feind ist überall. Stalinismus im Kaukasus, Berlin,2003, s. 154; П. Дарабади: Военно-политическая история Азербайджана (1917-1920 гг.), Б., 2013, s. 160)

Bolşeviklər 25 oktyabr 1919-cu ildə keçirdikləri partiya konfransında Azərbaycanda siyasi hakimiyyəti hərbi güclə devirmək barədə qərar qəbul etmişdilər. Bu məqsədlə həmin ilin dekabr ayında Mirzə Davud Hüseynovun rəhbərliyi ilə inqilab qərargahı yaradılmış və ciddi hazırlıqlara başlanılmışdı. Rusiyadan Azərbaycana gizli yollarla silah gətirilir, əldə edilən hərbi sürsatlar Çingiz İldırımın göstərişi ilə Nargin (Böyük Zirə adası), Bayıl və Şıx sahillərində gizlədilir, bir hissəsi isə  milli hökuməti devirəcək etibarlı adamlara paylanılırdı.

Bu dövrdə erməni daşnakları rus bolşevikləri ilə bərabər hərəkət etmələrini də unutmaq olmaz. 1920-ci ilin Novruz bayramında daşnaklar Şuşa, Xankəndi və Əsgərana hücum edərək, ətraf yerləri ələ keçirməyə çalışdıqları üçün Azərbaycan ordusu ermənilərlə döyüşürdü.  Milli hökumət məhdud qüvvəsi ilə bolşeviklərin destruktiv əməllərinin qarşısını almağa çalışırdı. Məsələn, Daxili İşlər naziri Mustafa bəy Vəkilov 15 aprel 1920-ci il tarixli əmri ilə Gəncə, Şamaxı və Ağdamdan Bakıya 100 nəfər əlavə polis qüvvəsi gətirilməsi barədə əmr vermişdi. Həmin gün Xarici İşlər naziri F. Xoyski RSFSR Xarici İşlər naziri Çiçerinə rus silahlılarının nə üçün Azərbaycan sərhəddində dayandıqlarının səbəbini öyrənmək məqsədilə vurduğu teleqrama cavab verməyi özünə sığışdırmamışdı.Əliheydər Qarayev isə öz növbəsində Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının Dağıstan vilayəti üzrə katibi B. Şeboldayevə teleqram vururaraq yaxın vaxtlatda Azərbaycanda siyasi rejimi dəyişəcəklərini bildirmişdi.

26 aprel 1920-ci ildə Azərbaycan kommunistlərinin emissarları Qəzənfər Musabəyov, Həbib Cəbiyev və Anastas Mikoyan bolşevikləri Bakıya gətirmək üçün Azərbaycan-Dağıstan sərhədinə gəldilər, Azərbaycan sərhədlərində hücuma keçmək üçün münasib məqam gözləyən bolşevik ordusuna komandan M. Tuxaçevskinin 52 saylı əmri elan olundu. Əmrə görə, sərhəddə gözləyən ordu 27 apreldə Bakıya hücuma keçəcəkdi. Ertəsi gün səhər tezdən Petrovsk şəhərindən (Mahaçqaladan) Bakıya doğru uçan təyyarə Azərbaycan ordusunun durumu barədə bolşeviklərə kəşfiyyat məlumatları ötürür, Əliheydər Qarayevlə əlaqə saxlayırdı.

Bolşeviklərin malik olduqları 6 zirehli qatardan 2-si Aksay çayı üzərindəki körpüdən keçə bilmədiyindən Bakıya doğru 4 qatar— “III İnternasional”, “Qırmızı Dağıstan”, “Qırmızı Astraxan” və “Timofey Ulyantsev”— hərəkətə başladı. Ə. Qarayevin göstərişi ilə 26 apreldə Bakı- Gəncə telefon xətti kəsilmiş, Biləcər-Keşlə dəmir xətti dağıdılmışdı. Çingiz İldırımın əmri ilə Bayıl başda olmaqla şəhərə hakim yüksəkliklərə toplar qoyulmuş və atəşə hazır vəziyyətə gətirilmişdi. Onun göstərişi ilə 27 apreldə Bakı buxtası, Bayıl hərbi cəbbəxanası,  I şəhər polis şöbəsi, hərbi məktəb və kursantlar ələ keçirilmişdilər. Axşama doğru Bakı dəmiryolu vağzalı, Bakı poçtamptı, radiostansiyası, Bakı jandermeriyası və bir sıra mühüm obyektlər də Çingiz İldırıma tabe olan silahlı bolşeviklərin sərəncamında idi. Ç. İldırımın silahlı dəstələri  işğal etdikləri hər yerdə üçrəngli milli bayraqları cırıb parçalayır, əvəzinə sovet bayraqları asırdılar. Bolşeviklərə lazımı müqavimət göstərə bilməyən milli hökumət Tiflisə, Britaniya ali komissarı Lyuka teleqram vuraraq  gürcü hökumətinin  Azərbaycan hökumətinə yardım etməsinə və erməni tərəfinin Qarabağda hərbi əməliyyatları dayandırmasına vasitəçilik göstərməsini xahiş etdi. Lakin hadisələr o qədər sürətli vüsət aldı ki, ingilis ali komissarı heç məşvərət iclası da keçirə bilmədi.

27 apreldə gündüz saat 12-də Həmid Sultanov Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi adından Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumət üzvlərinə Spasski küçəsi 11/5 ünvanında (Zərgərpalan) hakimmiyyəti təslim etmək baradə ultimatum verdi. Axşam saatlarında  Qırmızı Xəzər Donanması komandanı Çingiz İldırım milli hökumətə öz adından təslim olmaq haqqında təhdidkar ultimatum göndərdi: “2 saata hakimiyyəti bolşeviklərə təhvil verməsəniz, parlamənti başınıza yıxacağam!”

Parlamentə qərar qəbul etmək üçün gecə saat 12 tamama qədər vaxt verildiyi, əks təqdirdə parlamentin top atəşinə tutulacağı bildirilirdi. Parlamentin təslim olmaq haqqında iclası 2 saat 40 dəqiqə sürdü və axşam saat 11.25 dəqiqədə başa çatdı. Son iclas başlamazdan öncə hərbi nazir S. Mehmandarov bolşeviklərə silahlı müqavimət göstərməyin mümkünsüzlüyünü bildirmişdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təkidi ilə parlamentin son iclası açıq keçirildi: “Hansı vəziyyətdə qərar qəbul etdiyimizi xalq bilsin”.

Baş nazir M. Hacinski, “Hümmət” fraksiyasının təmsilçisi S. Ağamalıoğlu, “İttihad” fraksiyasının təmsilçisi K. Qarabəyov, “Sosialist bloku” fraksiyası təmsilçisi A. Səfikürdski, “Əhrar” fraksiyası təmsilçisi A. Qardaşov və başqaları müqavimətin mənasız olduğunu bildirdilər.

Parlament 7 şərt daxilində hakimiyyəti bolşeviklərə təhvil verməyə razı olmuşdu. Bu şərtlər arasında Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunması, kommunistlərin təşkil edəcəkləri hökumətin müvəqqəti olacağı, milli hökumət üzvlərinə toxunulmazlıq statusu verilməsi vardı. Təslim aktını Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti adından parlament sədrinin müavini ( vitse spiker) Məmməd Yusif Cəfərov və kanselyariya müdiri M. Vəkilov imzaladı. 1 nəfər Parlamentin təslim qərarının əleyhinə   səs vermiş,  3 nəfər bitərf qalmış, 3 nəfər isə səsverməyə qatılmamışdı.  Gecə saat 2-də Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamenti de-yure və de-fakto öz işinə xitam verincə yenicə yaradılmış  Azərbaycan İnqilab Komitəsi İsmailiyyə binasına sahib oldu. Qeyri-məhdud səlahiyyət sahibi olan inqilab komitəsi – “revkom” – 6 nəfərdən ibarət idi: N. Nərimanov ( sədr), M. D. Hüseynov, Q. Musabəyov, H. Sultanov, A. Alimov və  Ə. Qarayev.

28 aprel 1920-ci ildə XI Ordunun “III İnternasional” zirehli qatarı müqavimətlə qarşılaşmadan Biləcərə çatanda Azrevkomun ( Azərbaycan İnqilab Komitəsi ) sədri Nəriman Nərimanov  Moskvaya- V. Leninə teleqram vurdu:

“Не имея возможности собственными силами удержать натиск соединённых банд внешней и внутренней контрреволюции, Временный Революционный Комитет Азербайджана предлагает правительству Российской Советской Республики вступить в братский союз для совместной борьбы с мировым империализмом и просит немедленно оказать реальную помощь путём присылки отрядов Красной Армии”

“Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsi  xarici və daxili əksinqilabi quldurların birgə təzyiqinin qarşısını öz gücü ilə almaq imkanına malik olmadığından, Rusiya Sovet Respublikası hökumətinə dünya imperalizminə qarşı birgə mübarizə aparmaq üçün qardaşlıq ittifaqına girməyi təklif edir və  dərhal Qızıl Ordu dəstələri göndəməklə real yardım göstərməyi xahiş edir” (Bax: История гражданской войны в СССР, М., 1960, c. 5, s.225)

Moskvada nəşr olunan “Pravda” qəzeti 1920-ci ilin 29 aprel tarixli sayında öz oxucularını Bakıda sovet hakimiyyətinin qələbə qazanması münasibəti ilə təbrik edirdi. Elə həmin gün Türküstan cəbhəsinin komandanı M. Frunzenin əmri ilə “Avstraliya” hərbi kreyseri “sosialict Bakısının qəhrəman bolşeviklərinə” yardım üçün yola çıxdı. Onun göyərtəsindəki 24-cü atıcı diviziyasının 244-cü alayı “azərbaycanlı qardaşları”na yardıma çox tələsirdi. Petrovsk ( indiki Mahaçqala) limanından hərəkətə keçən F. Raskolnikovun tabeliyində olan Volqa-Xəzər donanmasının hərbi gəmiləri də “Avstraliya” kreyserindən geri qalmamağa çalışırdı.

Eyforiyada olan bolşeviklər iqtidara gəldikləri ilk andan başlayaraq  Milli Parlamentin irəli sürdüyü 7 şərtin hamısından imtina etdilər.Onların “müvəqqəti iqtidar”larının sonunun gəlməsini Azərbaycan vətəndaşları 72 il gözlədilər. Bolşeviklər müsəlman şərqinin ilk demokratik cümhuriyyətini qurmuş şəxslərin hamısına qarşı xüsusi qısqanclıq, ədavət və sayqısızlıq göstərdilər. Milli hökumət üzvlərinin nəinki özləri, ailə üzvləri, hətta qohumları da təqiblərdən, repressiyalardan qurtula bilmədilər.  Milli hökumətə lazımı dəstək verməyən, Bakıya “Şura hökuməti gətirən” XI ordunu seyirci nəzərlərlə izləyən,  1918-1919 cu illərdə tez-tez küçələrə çıxıb milli hökuməti hər şeyə görə suçlayan xalqa da bolşeviklər dərs verdilər, bu gün dünənkindən, sabah bu günkündən çox işləməyi “öyrətdilər”, səsini çıxarmağa cəsarət edənlərin sorağı Maqadandan, Kolımadan, Kamçatkadan gəldi; fəhlə-kəndli hökumətinin ideologiyasının təməlini “bizim kimi düşünməyənlər bizim düşmənimizdir” prinsipi oldu. Milli hökumətin pluarist, liberal siyasətini bolşeviklərin imperativ düşüncə tərzi əvəzlədi: “Dediyimiz dedikdir”. Yox, Azərbaycanda sovet hökuməti qurulan kimi krantlardan süd, bal axmadı, ərzaq bolluğu da yaranmadı. Adamların xüsusi mülklərini, mallarını zorla əllərindən alıb onları artellərə, kolxozlara üzv yazdılar, üç növbəli məcburi iş sistemi tətbiq etdilər, məscidləri kluba, anbara çevirdilər, müxalif düşünənlər xalq düşməni  adlandırıb cəzalandırdılar.

Uzun müddət mətbuatda, elmi araşdırmalarda, rəsmi sənədlərdə, dərsliklərdə, radio və televiziyada, bədii əsərlərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti, lideri, hökumət üzvləri xalqa mənfi planda çatdırıldi, bizi ciddi cəhdlə inandırmağa çalışdilar ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin  qurucuları “millət xainləri”dirlər. “Yalan ayaq tutar, yeriməz”. Tarixin acımasız küləkləri  hamının əsl iç üzünü müəyyən müddətdən sonra açdı, kimin kim olduğu bəlli oldu. İbrətamiz gerçəklikdir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qənim kəsilənlərin özləri də məfkurə yoldaşları tərəfindən məhv edilmişlər. Azərbaycanın başkəndinin işğalını gerçəkləşdirən M. Tuxaçevski, S. Orconikidzə və Azərbaycan İnqilab Komitəsinin üzvlərinin hamısının həyatı  az sonra faciəvi sonluqla tamamlandı. Məsələn:

Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri N. Nərimanov 1925-ci ildə Moskvada zəhərlənib öldürüldü (rəsmi məlumata görə, ürək tutmasından vəfat etmişdir); Azərbaycanı işğal edənlərə bir müddət siyasi rəhbərlik etmiş, 1921-1926-cı illərdə Azərbaycan SSR KP Mk-nın birinci katibi olmuş S.M. Kirov 1 dekabr 1934-cü ildə öldürüldü; Bakını işğal əməliyyatının ümumi komandanı marşal M. Tuxaçevski 1937-ci ilin iyun ayının 12-də SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyası binasının zirzəmisində güllələndi;  Bakını işğal edənlərə Rusiya bolşevikləri adından siyasi dəstək vermiş S. Orconikidze18 fevral 1937-ci ildə öz mənzilində intihar etdi (oxu: öldürüldü); Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini hərbi yolla devirmiş işğalçı XI Ordunun komandanı M. Levandovski 29 iyul 1938-ci ildə güllələndi; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin devrilməsində, Azərbaycanda sovet hökumətinin qurulmasında  müstəsna xidmətləri olmuş, Azərbaycan SSR Hərbi Dəniz İşləri, Xalq Yollar Komissarı, Sənaye vergisi  yığımı üzrə fövqəladə səlahiyyətli sədr Çingiz İdırım – Sultanov– 1937-ci ildə  həbs olunaraq  27 aprel (bəzi qaynaqlara görə, 25 sentyabr) 1938-ci ildə güllələndi; Azərbaycan İnqilab Komitəsinin üzvü, Azərbaycan SSR-in Xarici İşlər Naziri, Tacikistan SSR Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi  Mirzə Davud Hüseynov ( Fətəli xan Xoyskinin kürəkəni ) 21 mart 1938-ci ildə güllələndi; Azərbaycan İnqilab Komitəsinin üzvü, Azərbaycan milli hökumətinin devrilməsində fəal təşkilatçı, sonralar Azərbaycan SSR Xalq Komissarlar Sovetinin  və Mərkəzi İcraiyyə Komtəsinin sədri Qəzənfər Musabəyov 12 yanvar 1938-ci ildə güllələndi; Azərbaycan İnqilab Komitəsinin üzvü, Azərbaycan SSR Daxili İşlər naziri Həmid Sultanov 3 iyul 1938-ci ildə güllələndi; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini yıxanların ən fəallarından, Azərbaycan İnqilab Komitəsinin üzvü, Azərbaycan SSR Xalq Hərbi Dəniz İşləri komissarı, Bakı Sovetinin başçısı Əliheydər Qarayev 24 aprel 1938-ci ildə güllələndi…

Rənglərini göy qurşağından almış üçrəngli bayrağımızın, gerbində ALLAH adı yazılmış dövlət rəmzimizin daim uca tutulması naminə mübarizədə həlak olanlara rəhmət, şanlı sələflərinin yolunu əzmlə davam etdirənlərə, bu amal uğrunda bütün çətinliklərə mətanətlə sinə gərənlərə, torpaqlarımızın bütünlüyü naminə səy göstərənlərin hamısına uğur diləkləriylə…

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Cümhuriyyət hökumətinin İranla əlaqələri necə idi?

Xural Yazıldığı tarix 29 Aprel 2018

Əvvəlki hissədə göstərildiyi kimi İranın Xəzər sahilinə çıxan bölgələrində Azərbaycan Respublikasını böyük ticari imkanlar gözləyirdi. İran ixracatının 60-70 faizinin istehsalı ənənəvi olaraq məhz həmin regionun payına düşüb. Azərbaycan və xüsusilə Bakı-Batumi dəhlizi isə Avropa bazarına aparan təbii çıxış idi.

Bəs milli hökümət iqtisadi imkanları gəlirli xarici ticarətə çevirə bildimi? Təəssüf ki, o dövrün reallığında ciddi siyasi və iqtisadi problemlər mövcud idi.

İlk əvvəl, Azərbaycanın müstəqilliyini elan etməsi İranı razı salmamışdı. Yeni respublikanın adı İran üçün gözlənilməz olmuşdu. İranlılar bunun Osmanlı imperiyasının hiyləsi olduğunu düşünürdülər.

İran Azərbaycanı yaranmaqda olan bufer zonası kimi görürdü – Azərbaycan faktoru İranı Rusiya ilə ümumi sərhədi bölüşmək ehtiyacından azad edirdi. (Arxiv foto: 1911-ci il Tehran, İran hərbçiləri)

Birinci Dünya Müharibəsi dövründə İran bitərəf ölkə olub. Lakin Osmanlı qoşunları onun sərhədini dəfələrlə adlayıb, şimal istiqamətindən isə eyni hərəkəti Rusiya edib.

Müharibə vaxtı Osmanlı ordusu Təbrizi işğal edib və mərkəzi hökümətə qarşı təbliğat aparıb. Araz çayından şimalda Azərbaycan respublikasının elan edilməsini Tehran Türkiyənin işğalı ilə üst-üstə düşən addım kimi qiymətləndirirdi.

Digər siyasi problem də var idi. 1918-ci ildə İranda mərkəzi hökümət Xəzərin sahilinin özünə aid olan bütün hissəsinə nəzarət etmirdi. Belə bir xaotik vəziyyətdə, qarışıq ideoloji baxışları olan İran millətçisi Mirzə Kiçik Xan Gilana rəhbərlik edirdi.

Müharibə dövründə Kiçik Xan Gilanda Cəngəli tayfalarının İranın mərkəzi hökümətinə qarşı qiyamını təşkil etmişdi. 1918-ci ildə Kiçik Xan öz mövqeyini gücləndirdi. Onun döyüşçülərinə bir neçə alman və türkiyəli zabitlər təlim keçirdi.

Müharibənin sonunda, 1918-ci ildə Britaniya qüvvələri dəniz yolu ilə Bakıya yollanmaq üçün Gilana gəldi. Bu dəfə Kiçik Xan onlarla razılıq əldə etdi. Kiçik Xan Gilan düyüsünün şimala və İranın digər bölgələrinə ixrac edilməsinin əleyhinə idi.

Bakı 1905-ci ilə qədər – Telefon küçəsi. Foto: Dövlət arxivi

Çünki, o, öz nəzarətində saxladığı ərazidə aclığın başlaya biləcəyindən narahat idi. Eləcə də bu yolla, o, düyü və digər ərzaq məhsullarına möhtəkirlər tərəfindən qiymətlərin qaldırılmasının qarşısını almaq istəyirdi.

Belə ehtiyatlılığın səbəbi var idi. 1918-ci ildə aclıq hələ geniş yayılan bir hal sayılırdı. Bununla belə Kiçik xan düyünün şəkərə dəyişdirilməsinə etiraz etmirdi. Bu qida məhsulu İrana keçmiş Rusiya İmperiyasının digər bölgələrindən gətirilirdi və İranda ona böyük tələbat var idi.

Azərbaycan üçün isə daha asan iş kerosin təchizatını təşkil etmək idi. Lakin Gilandakı tacirlər onu almağa hazır deyildi. Ticari əməliyyatdan qazanc əldə etmək üçün onlar bu məhsulu İranın digər regionlarına satmalı idilər, lakin ölkənin daxili yolları, əsasən, bağlı idi və təhlükəsiz deyildi. Odur ki, Ənzəli limanında 1918-ci ildə təxminən 3 aylıq ehtiyat yığılıb qalmışdı.

1919-cu ildə iqtisadi əməkdaşlıq qarşısında duran siyasi əngəllər öz-özünə yox oldu, nəticədə, iqtisadi əməkdaşlığın güclənməsi üçün yol açıldı. Mart ayında İranın kazak qoşunları Britaniyanın havadan göstərdiyi dəstəklə Kiçik Xanın qüvvələrini məğlubiyyətə uğratdı. Mərkəzi hökümət Ənzəli və Gilan üzərində nəzarətini bərpa etdi.

Eyni zamanda İranın müstəqil Azərbaycana müxalifliyi də zəiflədi. Siyasi məsələləri çözmək üçün Aərbaycan və İran arasında 1919-cu ilin yanvar və fevral aylarında bir sıra görüşlər keçirilmişdi.

Paris sülh konfransına Bakıdan keçib gedən İranın xarici işlər naziri Azərbaycanda baş nazir və digər rəsmilərlə danışıqlar keçirdi. Həmin səfər çərçivəsində İran diplomatiyasının başçısı İstanbulda üç dəfə Topçubaşovla görüşüb.

1919-cu ilin baharında İranla Azərbaycan arasında artıq konsensus əldə edilmişdi.

Qoşa Qala Qapısı 1917-ci ilə qədər. Foto: Dövlət arxivi

Bakı Tehranı davamlı olaraq əmin edirdi ki, yeni respublikanın adı mövcud sərhədləri dəyişmək məqsədini güdmür.

Respublikanın rəsmi mətbu orqanı olan “Azərbaycan” qəzetində yazılmışdı ki, “İranın müstəqil və məsud yaşaması bizə əlverişlidir. Dövlətimizin “Azərbaycan” adlandırdığı sui-təfəhhümlərə səbəb oldu. Halbuki Təbriz əyalətinin, yəni İran Azərbaycanının İranın olub-olmaması barədə ortalıqda heç bir məsələ yoxdur. İranın haqqına təcavüz etmək fikrində deyilik, olmamışıq və olmayacağıq, bizim tərəqqi və istirahətimizi təmin edən yalnız qonşularımız ilə dostluğumuz olacaqdır.”

İran höküməti nəzərə alırdı ki, Azərbaycan faktoru İranı Rusiya ilə ümumi sərhədi bölüşmək ehtiyacından azad edirdi. İran Azərbaycanı yaranmaqda olan bufer zonası kimi görürdü, Rusiya isə bunun qarşısını almaq üçün zəif idi.

Bu vəziyyət gələcəkdə Rusiya yenidən güclənərdisə şimaldan müdaxilələrin qarşısını önləyə bilərdi. Azərbaycan nümayəndə heyəti may ayında Parisə gələndə hər iki ölkənin təmsilçiləri əməkdaşlıq edirdi. Onlar razılıq imzalayaraq birgə komissiya təşkil etdilər.

İran nümayəndə heyəti Parisdə müstəqil Azərbaycanın himayəçisinə çevrilmişdi. 1919-cu ilin sonlarına yaxın bolşeviklər güclənəndə isə həm İran, həm də Azərbaycan bir mövgedən çıxış edərək Britaniyadan dəstək almağa çalışırdılar.

Siyasi yaxınlaşma ilə parallel olaraq rəsmi kanallar vasitəsilə iqtisadi inkişafa da diqqət yetirilirdi. Hələ Rusiya İmperiyası dövründən İranın baş konsulluğu Bakıda fəaliyyət göstərirdi. 1918-ci ilin dekabrın 7-də parlamentdə təşkil edilmiş rəsmi açılış mərasimində İranın baş konsulu Səəd-ül-vəzir və Maliyyə agenti Vəkil-ül-mülk də iştirak etmişdilər.

1919-cu ilin mart ayında Bakı ikitərəfli danışıqlar aparmaq üçün səlahiyyətli nümayəndəsini Tehrana göndərdi. Yay və payız aylarında iki ölkə arasında danışıqlar davam etdirildi.

Lakin həmin müzakirələr Ticarət və Sənaye naziri Ağa Əminovun sözlərinə görə, “bir takım texniki cəhətlərə görə arzu edilən nəticəni vermədi”. 1919-cu ilin dekabrında Seyyid Ziyaəddin Təbatəbai başda olmaqla Iran nümayəndə heyəti Bakıya səfər etdi.

Həmin nümayəndə heyəti siyasət və hüquq, gömrük xidməti, tranzit daşımalar, qarşılıqlı ticarət, poçt və teleqraf xidməti kimi sahələrdə əməkdaşlıqla bağlı məsələləri müzakirə etmək üçün Bakıya gəlmişdi.

Adil xan Ziyadxanov başda olmaqla Azərbaycanınm ilk diplomatik nümayəndə heyəti isə Tehrana 1920-ci ilin yanvarında göndərildi.

Iran Azərbaycanı rəsmi sürətdə 1920-ci ilin martın 2-də tanıdı. Nəhayət, qarşılıqlı dostluq, gömrük, poçt və teleqraf, ticarət və konsullar barəsində bir sıra sənədlər paketi Novruz bayramının axşamı, martın 20-də imzalandı, aprelin 4-də isə həmin sənədlər qüvvəyə mindi. Bütün bu sazişlər hər iki Xəzəryanı dövlət üçün böyük həcmli ticarət və rifah vəd edirdi.

Siyasi və hüquqi məsələlər həll olunsa da, həmin dövrə xas bəzi iqtisadi maneələr qalmaqda idi. Onlardan birisi ixracatda tətbiq edilən məhdudiyyətlərlə bağlı idi.

O dövr kəskin qıtlıq və yüksək inlfyasiya ilə müşayiət edilirdi, odur ki, ölkələr heç də həmişə ixracı dəstəkləmək həvəsi nümayiş etdirmirdi. Əksinə, bəzən ixrac edilən mallara rüsum qoyulurdu. Bu yolla ölkə daxilində təchizatı artırmaq və qiymətləri aşağı salmaq məqsədi güdülürdü.

Azərbaycan höküməti də çox vaxt bu mövqedən çıxış edirdi. Bəzi qida məhsullarının ixracı qadağan olunmuşdu. Bu cür şərait təbii olaraq, qaçaqmalçılığı gücləndirirdi. Misal üçün, Muğanın taxılı və pambığı qaçaqmalçılıq yolu ilə İrana daşınırdı.

Digər bir iqtisadi əngəl isə güclü valyutaya kəskin ehtiyac və etibarlı bank sisteminin olmaması idi. Bakıdakı hökümət də daxil, bir çox milli hökümətlər bu problemin öhdəsindən gəlmək üçün barterə üstünlük verirdi.

Bakı, 1 dekabr 1918: Qırmızı, ya Ağ? Rusiya vətəndaş müharibəsinin qalibi gec-tez Bakını ələ almağa çalışacaqdı.

Lakin barter ticarətin heç də sərfəli yolu deyildi. Hər iki tərəf mübadilə üçün uyğun mallar tapmalı idi və onlar eləcə də barterə çıxarılan malların qiyməti və valyuta kurslarına dair razılığa gəlməli idi.

1919-cu ilin martın 16-dan sonra Azərbaycan höküməti xarici ticarətin həyata keçirilməsinə dair müvvəqqəti qaydaları tərtib etdi. Həmin müvəqqəti qaydalara əsasən, xarici ticarət barter yolu ilə aparılmalı idi.

Lakin Azərbaycan höküməti bir istisna hal kimi İranla ticarəti qarşılıqlı olmaq şərti ilə bartersiz aparmağa icazə verdi. İran üçün edilmiş bu istisna siyasəti ticarəti inkişaf etdirmək məqsədi daşıyırdı. Lakin Bakıya çatan məlumata görə, İran tərəfi ticarətin barter yolu aparılmasında təkid edirdi. Bakı isə şikayətli idi ki, bu şərt ticarət həcmlərini azaldır və qiymətlərin qalxmasına gətirib çıxarır.

Lakin iyun ayında İrana ixracın həcmi elə yüksək olmuşdu ki, Bakı yenidən barter üsuluna qayıtmaq qərarına gəldi. Nəticədə İrana məhsul ixrac etmək istəyən tacirlər əvvəlcə İranda Azərbaycana gətiriləcək malları tapmalı idilər.

Burada əlavə etmək lazımdır ki, siyasi və iqtisadi məsələlərə baxmayaraq, 1918-1919-cu illərdə iki ölkə arasında ikitərəfli və tranzit ticarət heç zaman kəsilməmişdi. Xüsusilə, düyü, çay, meyvə qurusu və balıq Azərbaycana İrandan gətirilirdi.

İrana isə şəkər, kerosin və sənaye məhsulları daşınırdı.

Ticarət və Sənaye naziri Ağa Əminovun dediyi kimi “hamıya məlumdur ki, bizim paytaxtımızdan, məmləkətimizdən İranın hesabsız malları və dövləti Avropaya götürülür və habelə Avropa malları məmləkətimizdən keçərək İrana gedir. Həmçinin İran məhsullatına bizim ehtiyacımız olduğu kimi bizim də məhsulatımıza İranın ehtiyası vardır. Bunun üçün bu iki qonşu məmləkətin iqtisadi həyatı və mənafeyidir.”

Dr. Harun Yılmaz,

tarixçi-alim, Britaniya Akademiyasının müxbir üzvü və Queen Mary Universitetinin üzvü

BBC

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

İŞBİLMƏZ NAZİRİN DAĞITDIĞI KƏND TƏSƏRRÜFATI… –Gənc İnam Kərimov ona olan inamı doğrulda biləcəkmi?

Xural Yazıldığı tarix 29 Aprel 2018

Prezident seçkilərindən sonra – hökumətin yenidən formalaşdırılması zamanı istefaya göndərilə biləcəyi fikrini yaxına buraxmayan nazirlərdən biri də Kənd təsərrüfatı naziri Heydər Əsədov olub.

Sabiq nazirə yaxın mənbə “AzPolitika.info”ya bildirib ki, H.Əsədov yenidən təyin olunacağına o qədər əmin idi ki, hətta gözlənilən təyinat xəbərlərinə maraq belə göstərmirdi.

Yaxınlarından birinin təyinatlarla bağlı sorğusuna sabiq nazir təxminən belə reaksiya verib: “A kişi, o məsələlərin bizə aidiyyəti yoxdur!” Yəni, H.Əsədov onun təyinatı məsələsinin müzakirə mövzusu olmadığını bildirmək istəyirdi.

Sabiq nazirin bu özünəminliyi nə ilə bağlı olub, demək çətindir. Zaman sübut etdi ki, o, ciddi şəkildə yanılıb. Yaxud onda bu əminliyi yaradanlar sözlərinin üstündə dura bilməyiblər.

H.Əsədov və onun himayədarlarından fərqli olaraq, cəmiyyətdə onun təyin olunmayacağına inam güclü idi.

H.Əsədovun istefaya göndərilməsini bir neçə faktor şərtləndirirdi: Ziya Məmmədovla qudalıq və sahə üzrə qeyri-peşəkarlıq, eyni zamanda kənd təsərrüfatı sektorunda artan korrupsiya və naşılıq… H.Əsədovu sığındığı qüdrətli dairələr də xilas edə bilmədilər və beləliklə də, kənd təsərrüfatı sektorunda daha bir dövr qapandı.

Əsədovdan boşalan nazir postuna isə Azərbaycan hökumətinin ən uğurlu layihəsinin – Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin (ASAN XİDMƏTin) sədri İnam Kərimov təyin edilib. Bu təyinat ictimaiyyət arasında birmənalı qarşılanmadı. Bir çoxları İnam Kərimovun rəhbərliyi altında ASAN Xidmətdə vətəndaşlara yaradılan şəffaf və keyfiyyətli xidməti əsas götürərək, onun Kənd Təsərrüfatı naziri təyin olunmasını ən doğru seçim kimi dəyərləndirdi (Əlbəttə, istənilən təyinatı alqışlayan məddahları nəzərdə tutmuruq – müəl.). İnam Kərimovun fermerlərin qarşılaşdığı çətinlikləri, süni maneələri tezliklə aradan qaldıracağına və sahənin inkişafına təkan verəcək addımlar atacağına ümid edilir.

Ancaq İnam Kərimovun da Heydər Əsədov kimi aqrar sektor üzrə mütəxəssis olmadığna diqqəti çəkərək, bu təyinatın doğruluğuna şübhə ilə yanaşanlar, tənqid edənlər də az deyil. Bu zaman maliyyəçi Heydər Əsədovun kənd təsərrüfatı naziri işlədiyi dövrdə aqrar sektorda hansı vəziyyəti yaratdığına, yad bir sahədə olduğunu az qala hər bir qərarında, çıxışında nümayiş etdirdiyinə diqqət yönəldilir. Dövlətin böyük dəstəyinə baxmayaraq, kənd təsərrüfatında ciddi irəliləyişin əldə olunmaması, bir çox sahələrdə hətta dərin tənəzzülün baş verməsi məhz Heydər Əsədovla, onun həm özünün, həm də ətrafının sahə üzrə diletantlığı ilə bağlanır. Haqsız da sayılmazlar…

Heydər Əsədov kənd təsərrüfatını inkişaf etdirə bilmədi

Məsələ ondadır ki, son illər, xüsusən də neftin dünya bazarındakı qiyməti kəskin enəndən sonra Azərbaycan hökumətinin inkişaf etdirməyə çalışdığı sahələr arasında kənd təsərrüfatı birinci yerdə dayanıb. Həm ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması, ixrac potensialının artırılması, həm də əhalinin məşğulluğunun təmin olunması və külli miqdarda valyutanın xaricə axmasının qarşısını almaq baxımından, aqrar sektorun inkişafına xüsusi önəm verilib. Buna görə də, Prezident İlham Əliyev keçirdiyi bütün müşavirələrdə aqrar sektora xüsusi yer ayırıb, bu sahənin inkişafı ilə bağlı göstərişlər verib.

Eyni zamanda, kənd təsərrüfatına dövlət dəstəyinin, subsidiyaların artırılması, fermerlərin lazımı texnika və aşağı faizli kreditlərlə təmin olunması istiqamətində geniş tədbirlər həyata keçirilib. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, kənd təsərrüfatında sıçrayışlı inkişafa hələ də nail olmaq mümkün olmayıb. İnkişaf yalnız şişirdilmiş statistik rəqəmlərdə özünü göstərib. Böyük vəsaitlər xərclənsə də, səmərəlilik əldə olunmaması, təbii ki, ilk növbədə idarəetmənin effektsizliyini ortaya çıxarıb. Ancaq yalnız bu da deyil…

Əsədovun ətrafına kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək qabiliyyətində olan mütəxəssisləri deyil, özünə yaxın dost-tanışı toplaması, dövlətin bu sahəyə ayırdığı vəsaitlərin ünvanına çatmaması, subsidyaların “şapkasız”, lizinqlə alınan aqrotexnikanın fermerlərə rüşvətsiz verilməməsi və sair bu kimi hallar aqrar sektora ağır zərbə vurub.

İnam Kərimov ya bacarıqlı bir dövlət xadimi kimi tanınacaq, ya da…

İndi inam Kərimovu çətin bir vəzifə gözləyir. O, ilk növbədə Heydər Əsədovun nazirliyə topladığı korrupsioner və eyni zamanda diletant komandanı ordan uzaqlaşdırmalı, həqiqi mütəxəssisləri iş başına qaytarmalı və ən əsası, korrupsiyanın kökünü kəsməlidir. Yalnız bundan sonra kənd təsərrüfatının həqiqi inkişafından danışmaq olar. Ona görə də, İnam Kərimovun üzərinə böyük məsuliyyət qoyulduğunu, ona sözün həqiqi mənasında çətin bir vəzifə tapşırıldığını söyləyə bilərik.

Bu vəzifənin öhdəsindən necə gəlməsi yalnız kənd təsərrüfatının gələcəyini deyil, elə İnam Kərimovun özünün də, bir növ, imicini, karyerasını müəyyən edəcək. Əgər vəziyyəti dəyişə, nazirliyin fəaliyyətində əsaslı dönüş yarada, aqrar sektorun inkişafına nail ola bilməzsə, bu onun ASAN Xidmətdə qazandığı müsbət reputasiyanı da itirməsinə səbəb olacaq. ASAN Xidmətdəki şəffaflıq və iş keyfiyyətinin onunla bağlı deyil, burada formalaşdırılmış sistemlə bağlı olması fikri yaranacaq.

Yox, əgər gözlənilən dəyişiklikləri sürətlə reallaşdıraraq, kənd təsərrüfatının inkişafına mane olan halları aradan qaldıra, bu nazirlikdə də şəffaf mühit, keyfiyyətli iş rejimi yarada bilsə, İnam Kərimov bacarıqlı bir dövlət xadimi kimi özünü sübut etmiş olacaq.

Əlbəttə, kənd təsərrüfatı kimi mürəkkəb bir sahəni idarə etmək, burada qısa müddətdə uğurlu nəticələr qazanmaq, inkişafa nail olmaq o qədər də asan deyil. Aqrar sektorun hər bir sahəsinin inkişafı uzunmüddətli və ardıcıl zəhmət, düşünülmüş və islahatyönümlü siyasət tələb edir. Bunun üçün isə, fikrimizcə, İnam Kərimovun bəzi istiqamətlərdə təxirəsalınmaz addımlar atmasına ehtiyac var.

Şərabçı İsmət Abbasov və maliyyəçi Heydər Əsədov “pulyığanları” vəzifələrə doldurub!

Birincisi, doğru kadr seçimi həyata keçirilməlidir. Kənd təsərrüfatını güclü bilən insanlar bu gün kənarda qalıb. Nazirliyə kənd təsərrüfatı üzrə mütəxəssisləri cəlb etmək zəruridir.

Həm də vəzifələrə sadəcə aqrar sahədə təhsili olan sıradan birilərini deyil, Azərbaycanda kənd təsərrüfatındakı mövcud vəziyyəti, problemləri dərindən bilən, onların həlli yolları barədə yenilikçi düşüncələrə malik, ölkənin iqtisadi çoğrafiyasından tam məlumatlı, bu sektordan böyük vəsait götürən dövlətlərin təcrübəsini öyrənmiş həqiqi mütəxəssisləri təyin etmək lazımdır.

Çünki kənd təsərrüfatında mövcud vəziyyətin yaranmasının başlıca səbəbi nazirlikdə ixtisaslı kadrların sahə üzrə diletant şəxslərlə əvəzlənməsidir. Əvvəlcə şərabçı İsmət Abbasov, sonra isə maliyyəçi Heydər Əsədov nazirliyi uzun illər ərzində yetişmiş mütəxəssislərdən “təmizləyərək”, əvəzinə “pulyığanları” vəzifələrə doldurublar.

“Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində rəhbər işçilərin heç biri mütəxəssis deyil”

Azərbaycanda aqrar sektorun problemlərini dərindən bilən mütəxəssislərdən biri olan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin sabiq idarə rəisi Sabir Vəliyev bunu dəfələrlə bəyan edib. O, Heydər Əsədovun ixtisaslı kadrları çıxarıb, yerinə institutu yenicə bitirmiş maliyyəçiləri vəzifəyə gətirməklə, kənd təsərrüfatını məhvə apardığını bildirirdi.

Sitat: “Burada adi şöbə müdirləri belə düzgün seçilməyib. Onların bəziləri nazirin qohumlarıdır, çoxu da rüşvətlə işə götürülüb. Bu, kənd təsərrüfatını çox böyük tənəzzülə aparır… Ümumiyyətlə, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində rəhbər işçilərin heç biri mütəxəssis deyil… Heydər Əsədovun müavini İlham Quliyev kiminsə yaxın adamıdır. O, tikinti işçisidir, nazirlikdə təftişi, maliyyəni ona veriblər. Onun kənd təsərrüfatından anlayışı yoxdur, ümumiyyətlə, bu sahədən başı çıxmır.  Kənd təsərrüfatı nazirinin müavini Seyfəddin Talıbova 17 institut tabedir. O, kənd təsərrüfatında elmi-tədqiqat aparılması işlərini nə bilir ki, elmi müşavirə keçirib, istiqamət versin? O, baytarlığın, bitki mühafizəsinin, eləcə də elmin digər sahələri üzrə alimlərə nə deyə bilər? Heç nə bilməyən mütəxəssisləri gətirib nazir müavini qoymağın mənası yoxdur…

Son illər Azərbaycanın Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində nazir olan adamlar qeyri-mütəxəssis olduğu üçün peşəkar adamları oradan uzaqlaşdırır ki, ona maneçilik törətməsin”.

“Biabırçılıqdı, idarə rəislərinin hamısından 60-70 min manat pul alıblar”

““Aqrolizinq” ASC-yə sədri fermer qoyublar. Ora rəhbər olan şəxs hər bir texnikadan xəbərdar olmalıdır, bitki mühafizəsindən məlumatlı olmalıdır. Bunların hamısı ölkə üçün önəmli bir sahədir. Əgər Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə peşəkar adamlar təyin edilsə, dövlət büdcəsinin böyük hissəsini kənd təsərrüfatı məhsulları ödəyərdi… Yerlərdə prezidentin sərəncamı ilə kənd təsərrüfatı idarələri açılıb, amma Heydər Əsədov ora qeyri-peşəkar adamları yığıb… Kadrlar idarəsində işə götürülənlər rüşvətdən başqa heç nə bilmir. İdarə rəislərinin hamısından 60-70 min manat pul alıblar. Ora pul verib girən adamların hamısı da peşiman olub. Əvvəllər belə şey olmamışdı. Bu, biabırçılıqdı. Belə nazirlik olmaz” – bunları da Sabir Vəliyev müsahibələrinin birində deyirdi.

Göründüyü kimi, İnam Kərimovun ilk işi nazirliyi, onun yerli idarələrini “təmizləmək”, mütəxəssisləri vəzifəyə təyin etmək olmalıdır. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə toplanmış qeyri-peşəkarlarla sahəni inkişaf etdirmək olmaz.

“Hər kəsdən “şapka”, hər yerdən rüşvət” prinsipi…

İkincisi, nazirlikdə hələ İsmət Abbasovun zamanından formalaşmış, Heydər Əsədovun dövründə inkişaf etdirilmiş “HƏR KƏSDƏN “ŞAPKA”, HƏR YERDƏN RÜŞVƏT” prinsipinə son qoyulmalıdır.

Daha açıq desək, subsidiyaların, kənd təsərrüfatı kreditlərinin “şapka” ilə, texnikanın “otkat” şərtilə verilməsi təcrübəsi aradan qaldırılmalıdır. Bunu üçün də ilk növbədə həmin sahələrə məsul şəxslərin dəyişdirilməsinə ehtiyac var. Dəyişikliyə, fermerlərin daha çox narazı qaldığı “Aqrolizinq” ASC-dən başlamaq olar. Heydər Əsədovun bu qurumun başına gətirdiyi fermer Elşən Məmmədov da sabiq sədri Əli Bayramovun vaxtından qalan ənənəni dəyişdirə bilməyib, ya da istəməyib. Quruma müraciət edən hər kəsə “bazarlıq” təklif olunub.

Məlum olduğu kimi, Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə təsdiq edilmiş qaydalara əsasən, “Aqrolizinq” ASC dövlət büdcəsi hesabına alınmış texnika və avadanlıqları fiziki və hüquqi şəxslərə dəyərinin 20 faizini qabaqcadan, qalan hissəsini isə 10 il müddətinə qədər (dəyərindən asılı olaraq) ödəmək şərti ilə lizinqə verməlidir. Cəmiyyət həmçinin gübrələri, damazlıq mal-qaranı, məhsuldar toxum sortlarını da alaraq fermerlərə güzəştli şərtlərlə satmalıdır. Ancaq…

“Aqrolizinq” ASC-də fermerlərə texnikanın pulu “otkat” şərtilə verilir

Ancaq “Aqrolizinq” ASC-də 20 faizlə razılaşmırlar. Texnika və avadanlıqlar almaq məqsədilə kənd təsərrüfatı istehsalçılarına ayrılan pulun müəyyən hissəsi geri istənilir. Yəni, fermerlərə texnikanın pulu “otkat” şərtilə verilir. “Otkat”ın faizi isə ayrılan vəsaitin həcmindən asılı olaraq dəyişir.

Məsələn, sahibkar F.Ələsgərov “AzPolitika”ya şikayətində yazır ki, “Aqrolizinq”də ondan 15 faiz “otkat” tələb ediblər. Razılaşmadığı üçün isə nazir Heydər Əsədovun onlarla adamın, o cümlədən jurnalistlərin qarşısında söz verməsinə baxmayaraq, pul ayırmaqdan imtina ediblər: “Oktyabrın 17-də Bərdədə H.Əsədovun fermerlərlə görüşündə iştirak etdim. Bir təhər, xahiş-minnətlə nazirlə görüşə buraxıldım və ondan xahiş etdim ki, mənə Çindən balıq yemi ekstruderinin alınıb gətirilməsinə kömək etsin. Ətraflı izah etdim ki, iki devalvasiyadan sonra xaricdən balıq yemi çox baha başa gəlir, ona görə də bu sahə iflas etmək ərəfəsindədir. Əgər kiçik istehsal sexlərinin qurulmasına yardım edilərsə, həm sahə iflasdan qurtarar, həm də hər il külli miqdarda valyutanın xaricə axmasının qarşısı alınar.

H.Əsədov çox diqqətlə dinlədi, əlavə suallar verdi. Sonda da 20 faizinin mənim tərəfimdən ödənilməsi şərtilə təxminən 50 min dollarlıq avadanlığın Çindən alınıb-gətirilməsi barədə “Aqrolizinq” ASC-nin görüşdə iştirak edən sədr müavininə göstəriş verdi. Görüşdən dərhal sonra isə mən tədbiri izləyən telekanallara müsahibə verib, nazirə təşəkkür etdim. Lakin “Aqrolizinq”də məni 3 ay get-gələ saldıqdan sonra telekanallara müsahibədə təriflədiyim nazirin adından 15 faiz “otkat” istədilər. Mən razılaşmayanda isə, nazirin onlarla adamın, o cümlədən jurnalistlərin qarşısında söz verməsinə baxmayaraq, müxtəlif bəhanələrlə pul ayırmaqdan imtina etdilər. Mən Heydər Əsədova məktub yazıb verdiyi sözü xatırlatsam da, heç bir xeyri olmadı. Əmin oldum ki, 15 faizlik “otkat” şərti həqiqətən də elə nazirin özü tərəfindən qoyulub”.

ASC-nin özü tərəfindən alınaraq fermerlərə təklif olunan texnikanı, avadanlıqları, gübrələri, damazlıq mal-qaranı, məhsuldar toxum sortlarını da güzəştli şərtlərlə əldə etmək pulsuz deyil. Bu da fermerlərin çoxunda “Aqrolizinq”lə əməkdaşlığa marağı azaldır.

Ona görə də, son illər dövlət bu sahəyə 100 milyonlarla manat vəsait ayırsa da (təkcə bu il üçün 160 milyon ayrılıb-müəl.), lazımı nəticə əldə olunmayıb. Dövlətin ayırdığı vəsait kimlərinsə varlanmasına xidmət edib. Məsələn, mətbuatda yayılan məlumatlara görə, “Aqrolizinq” ASC-nin xətti ilə fermerlərə təklif olunan təkcə bir növ avadanlıqdan – taxilsəpən aqreqatından sabiq nazir Heydər Əsədovun qardaşı 5 milyon qazanc əldə edib. 6100 manata alınan həmin aqreqatı “Aqrolizinq” ASC fermerlərə 9600 manata satıb.

Belə faktlar kifayət qədərdi. Bu haqda mətbuatda yazıldığından təkrarlamaq istəmirik.

Ortaya çıxan nəticə budur ki,“Aqrolizinq” ASC-nin fəaliyyətində qeyri-şəffaflığı aradan qaldırmadan, qurumun rəhbərliyinə peşəkar və rüşvətdən uzaq şəxslər gətirilmədən, korrupsiyanın kökünü kəsmədən sahəni inkişaf etdirmək mümkün olmayacaq. “Aqrolizinq” sistemində korrupsiyanın kökünü kəsmək və fermerləri buna inandırmaq üçün həm də ictimai nəzarət təşkil edilməli, media və QHT-lər kənd təsərrüfatı texnikasının bölüşdürülməsi prosesinə buraxılmalıdırlar.

Kənd təsərrüfatı kreditləri 15 faizi “şapka” ilə verilir!

Üçüncüsü, kənd təsərrüfatı kreditlərinin və subsidiyaların verilməsi qaydaları dəyişdirilməlidir. Kreditləşmə kənd təsərrüfatının inkişafı üçün çox vacibdir.

Ancaq, əvvala bu kreditlər konkret layihələrə yönəldilməli, təyinatı üzrə xərclənməsinə çox ciddi nəzarət olunmalıdır. Aşağı faizlə kənd təsərrüfatı krediti götürənlərin bir çoxu bu vəsaiti əmlaka, tikintiyə, ticarətə yönəldiblər. Nəticədə, həqiqətən, kənd təsərrüfatı ilə məşğul olanlar maliyyə vəsaitləri əldə edə bilmir.

Digər tərəfdən də kənd təsərrüfatı kreditlərinin verilməsindəki “şapka” aradan qaldırılmalıdır. Hamıya məlumdur ki, bu kreditlərin 15 faizi “şapka” kimi geri alınır. Nəticədə dövlətin kənd təsərrüfatının inkişafına ayırdığı güzəştli kreditlər müəyyən səlahiyyət sahiblərinin varlanmasına xidmət edir.

Subsidiyalar korrupsiyanın “yeminə” çevrilir!

Eləcə də, subsidiyaların verilməsi mexanizmini dəyişmək lazımdır. Məsələ ondadır ki, Azərbaycanda əkin sahəsinə görə subsidiyalaşma kənd təsərrüfatı istehsalında ciddi kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyinə gətirməyib. Ona görə də, fikrimizcə, ekspertlərin təklif etdiyi kimi, dövlətin dəstək verdiyi bütün növ bitkilər üzrə subsidiyalar əkin sahəsinə görə deyil, son məhsula görə verilməlidir. Subsidiyaların əkin sahəsinə görə verilməsi, sadəcə korrupsiya üçün şərait yaradır.

Nazirlikdə bu sahəyə nəzarət edənlər işbazlarla əlaqəyə girərək, 1000 hektarlarla boş ərazini əkin sahəsi kimi qeydiyyata alaraq, subsidiya ayırırlar. Bir müddət sonra isə, olmayan əkin sahəsini ya quraqlıqdan, ya da təbii fəlakət nəticəsndə guya məhv olmuş kimi sənədləşdirirlər. Ayrılan pul isə bölüşdürülür.

Bir çox hallarda nazirliyin yerli idarələri kəndlərdəki icra nümayəndələri və bələdiyyə sədrləri ilə birləşərək bu saxtakarlığı həyata keçirirlər. Təbii ki, “yuxarıların” haqqını verməklə. Təsadüfi deyil ki, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin internet saytında əkinlərə görə subsidiyaların verilməsinə dair cədvəllərə baxdıqda, açıq görünür ki, hər kənddə ən çox subsidiya məhz icra nümayəndələri və bələdiyyə sədrlərinə verilir. Məhz buna görədir ki, 10 ildən yuxarıdır Azərbaycanda taxıl əkinlərinin sahəsinə görə istehsalçılara subsidiya ödənsə də, əkinlərin sahəsi az qala 1 milyon hektara çatsa da, ölkə ərzaq buğdasının böyük hissəsini xaricdən idxal edir. Hər il Rusiya və Qazaxıstandan təxminən 300 milyon dollarlıq buğda alınır.

Yəni, subsidiyalar gözlənilən nəticəni verməyib. Nəticədə dövlətin yenə kənd təsərrüfatının inkişafına ayırdığı vəsait müəyən şəxslərin cibinə axıb. Bunu aradan qaldırmaq üçün subsidiyaların verilmə mexanizmi dəyişilməli, şəffaflıq təmin edilməlidir.

İnam Kərimov ona olan inamı doğruldacaqmı?

Əlbəttə, ölkədə aqrar sektorun sürətli inkişafını təmin etmək üçün görülməsi zəruri olan işlər bunlarla yekunlaşmır. Ancaq kənd təsərrüfatında dönüş yaratmaq, necə deyərlər, sahəni “yerindən tərpətmək” üçün ilk növbədə bu 3 problemi həll etmək lazımdır. 

Bunun üçün müəyyən vaxt lazım olsa da, bəzi addımların atılmasını ləngitmək olmaz. Xüsusən kadrlarla bağlı qərarlar və vəsaitlərin paylanması mexanizmlərinin dəyişdirilməsi ən qısa müddətə həyata keçirilməlidir. Təcrübə göstərir ki, vaxtında atılmayan addımların səmərəsi də çox az olur.

İnam Kərimov nəzərə almalıdır ki, ASAN Xidmətin fəaliyətinə görə, onun nazir təyin edilməsi kənd təsərrüfatı istehsalçılarında, fermerlərdə qarşılaşdıqları problemlərin aradan qaldırılacağına müəyyən ümid, inam yaradıb. Müəyyən zəruri qərarları verərək, sadəcə onlara bu inamlarında yanılmadıqlarını göstərməklə, aqrar sektorda sıçrayışlı yüksəlişə nal olmaq olar. 

İnam Kərimov bunu bacaracaqmı, izləyib, görəcəyik!

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Putin Paşinyanın hakimiyyətə yolunu kəsmək üçün hərəkətə keçdi

Xural Yazıldığı tarix 27 Aprel 2018

Ermənistanda Serj Sərkisyanın istefası ilə nəticələnən etiraz hərəkatının lideri Nikol Paşinyan baş nazir olana qədər aksiyaları davam etdirəcəyini deyir. Lakin belə görünür ki, Moskvanın başqa planları var. Serj Sərkisyanı istefaya məcbur edən və sürətlə böyüyən etiraz hərəkatına qəfil yaxalanan, nəticədə sadiq müttəfqini qorumaq üçün heç nə edə bilməyən Kreml fanatik və avantürist siyasətçi saydığı Paşinyanı ən azı baş nazir postuna buraxmamaq üçün hərəkətə keçib.

Doğrudur, Nikol Paşinyan özünü əvvəllər Rusiyanın qatı tənqidçisi kimi tanıdıb. Lakin o, Sərkisyana qarşı etiraz hərəkatını başladanda bir dəfə də olsun antirusiya şüarları səsləndirməyib, ümumiyyətlə geosiyasətdən uzaq durub və baş verənləri “ermənilərin daxili işi” kimi təqdim edib. Lakin bu yaxınlara qədər heç kimin ciddi siyasətçi kimi qəbul etmədiyi, kifayət qədər siyasi resurslara malik olmayan bu 42 yaşlı keçmiş qəzet müxbiri cəmi 10 günə Serj Sərkisyanı istefaya məcbur edə bilibsə deməli Moskvada narahat olmaqda haqlıdırlar. Çünki Paşinyandan nə desən gözləmək olar (Nikol bunu artıq sübut edib) və deməli Kreml Qafqazdakı forpostunda bu cür siyasətçinin rəhbər olmasını qəbul edə bilməz.

Məhz bu səbəbdən Nikol Paşinyan Serj Sərkisyanın istefası ilə qane olmayıb onun səlahiyyətlərini icra etməyə başlayan Karen Karapetyanı-“Qazprom”un keçmiş menecerini də devirmək üçün küçələrə çıxanda Moskva ilk dəfə proseslərə müdaxilə etməyə başladı. Əvvəlcə baş nazir Dmitri Medvedyev Karen Karapetyanla telefon danışıqları apardı. Ardınca prezident Vladimir Putin prezident Armen Sərkisyana zəng vurdu. Bunun ardınca Ermənistan xarici işlər naziri Edvard Nalbəndyan və baş nazirin müavini Armen Gevorkyan təcili Moskvaya yolandılar.

Xəbərlərə görə Edvard Nalbəndyanın ancaq xarici işlər naziri Sergey Lavrovla qısa görüşü açıqlanıb. Guya tərəflər Qarabağda, təmas xəttində yaranmış vəziyyəti müzakirə ediblər, vəssalam. Amma tamamilə aydındır ki, Nalbəndyan Moskvaya təmas xəttindəki vəziyyəti, hansı ki, bu vəziyyətdə xüsusi dəyişiklik baş verməyib, müzakirə etmək üçün deyil, Ermənistanda yeni hakimiyyət məsələsini müzakirə etmək üçün gedib.

Yaxud baş nazirin müavini Armen Gevorkyanın Avrasiya İqtisadi Birliyinin toplantısı üçün Moskvaya yollandığı deyilsə də onun Rusiya prezidenti Admnistrasiyasının rəhbəri Anton Vayno ilə görüşdüyü açıqlanıb. Tərəflər Ermənistandakı daxili siyasi vəziyyəti müzakirə ediblər. Gevorkyanın başqa rusiyalı rəsmilərlə də görüşdüyü xəbər verilir.

Ötən gün axşam isə prezident Putin baş nazirin səlahiyyətlərini icra edə Karen Karapetyana zəng vurub. Kremlin rəsmi məlumatına əsasən tərəflər Ermənistandakı proseslərin konstitusiya məcrasından kənara çıxmamasının vacibliyi və mayın 1-də parlamentdə yeni baş nazirin seçilməsi barədə danışıblar.

Rusiya nümayəndələri Paşinyanla da təmas qurublar, ancaq bu İrəvandakı səfir səviyyəsində olub. Və məlumatlara görə indiyə qədər Ermənistan hakimiyyətinin “səhmdarları” qismində çıxış edən erməni mənşəli rusiyalı oliqarxlar ona müəyyən mesajlar göndəriblər, Paşinyana çatdırıblar ki, Moskva onun baş nazir olmasına icazə verməyəcək.

Lakin Paşinyan güzəştə getmək niyyətində deyil. Bu gün o, Karen Karapetyanla görüşməyə hazır olduğunu bildirib, amma jurnalistlərin iştirakı ilə. Karapetyan isə bu formatda Paşinyanla görüşə razı deyil. Nikol etiraz hərəkatını baş nazir olana qədər davam etdirməkdə qərarlıdır və Karapetyanla danışıqları ancaq bu mövzuda aparacağını deyir.

Son məlumata görə Karen Karapetyan Paşinyanla jurnalistlərin gözü qarşısında danışıqlar aparmayacağını bildirib. Onun mətbuat katibi deyib ki, Paşinyanın son təklifi də əvvəlkilərdən fərqlənmir, nəticədə danışıqlara getməyin mənası yoxdur.

Paşinyan artıq hakim koalisiyanın dağılmasına nail olub. Daşnaklar Respublika partiyası ilə koalisiyadan çıxıblar və baş nazir seçkisində Paşinyanın namizədliyinə səs verməyə hazırdırlar. 105 yerlik parlamentdə 31 mandata sahib olan “Çiçəklənən Ermənistan” partiyası və onun lideri, oliqarx Qaqik Tsarukyan da xalq hərəkatına qoşulub. Amma Tsarukyan hələlik Paşinyanın namizədliyinə səs vermək barədə qərar qəbul etməyib. Hərçənd Paşinyanın sözlərinə görə, onun namizədliyini azı 40 deputat dəstəkləməyə hazırdır.

Məsələ burasındadır ki, respublikaçıların sıralarında da ciddi çatlar yaranıb. Parlamentdə səs çoxluğuna malik olan partiyanın üzvlərinin bir çoxu Karen Karapetyana dəstək vermir. Bu baxımdan Karen Karapetyanın baş nazir postuna namizədliyinin irəli sürülməsi ilə bağlı tərəddüdlər var. İstisna deyil ki, Kreml yeni baş nazir kimi ya Nalbəndyanın, ya Gevorkyanın namizədliyini nəzərdən keçirir və onların Moskvaya çağırılması da bununla əlaqəlidir.

Paşinyan da nəzərə alır ki, sürətlə artan populyarlığını, küçənin dəstəyini qazanmasını tezliklə siyasi kapitala çevirməlidir. Çünki ictimai dəstək müvəqqəti ola bilər və bir neçə gün sonra küçələrə Paşinyanın çağırışı ilə çıxanların sayı sürətlə azalacaq. Kütlə yorulacaq və insanlar Paşinyanı baş nazir kürsüsünə oturtmaq üçün həftələrlə küçələrdə dolaşmağa hazır olmayacaq.

Amma Paşinyan  bunu da nəzərə alır ki, Rusiyanın dəstəyini almadan baş nazir postunda çətin otura bilər. Nəticədə o bir tərəfdən əvvəlki qərbmeylli mövqeyini ört-basdır edib Rusiya ilə münasibətlərdə heç bir dəyişiklik olmayacağını deyir, hərəkatın qətiyyən antirusiya xarakterli olmadığını bildirir. O biri tərəfdən küçənin təzyiqini maksiumum artırmağa çalışır ki, Kreml fakt qarşısında qalıb Sərkisyanın istefasına razılaşdığı kimi onun hakimiyyətə gəlişi ilə də barışsın. Bu baxımdan qarşıdakı 3 gün Ermənistandakı proseslərin hansı səmtə yönələcəyi baxımından həlledici olacaq.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

YAXIN ŞƏRQDƏ BÖYÜK MÜHARİBƏ RİSKİ:İsrail-“Hizbullah” qarşıdurması hər an ABŞ-İran müharibəsinə çevrilə bilər – TƏHLİL

Xural Yazıldığı tarix 26 Aprel 2018

Dennis ROSS, Vaşinqton İnstitutunun məsləhətçisi

“The Wall Street Journal”

Yaxın Şərqdə müharibə geniş miqyas ala bilər. İsrail İran, “Hizbullah”, həmçinin Suriya və Livanda şiə döyüşçülərinə qarşı çıxa bilər. Hamısı da Rusiya sayəsində. Məhz ruslar aprelin 9-u Suriyanın mərkəzində yerləşən “T-4” İran bazasına İsrailin hücum etdiyini “xəbər” ediblər.

İsrail İrandan “Hizbullah”a keyfiyyətli yeni silah tədarükü ilə əlaqəsi olan hədəflərə zərbə endirməyi təcrübədən keçirsə də, heç vaxt bunu etiraf etməyib. Beləliklə, İsrail məsələni ictimailəşdirmədiyi üçün İran və “Hizbullah” nüfuzunu xilas etmək naminə cavab zərbələri endirmək məcburiyyətində qalmayıb. Lakin indi, İsrailin həyata keçirdiyi hücum nəticəsində İran xüsusi təyinatlı “Qüds” bölməsinin ən azı 8 zabitini itirdikdən, ruslar isə hücuma görə İsrailin məsuliyyət daşıdığını bildirdikdən sonra İran çox həssas vəziyyətə düşüb. Ölkənin kütləvi informasiya vasitələri indi nəinki hücum, həmçinin Əli Əkbər Velayati kimi yüksək vəzifəli məmurların bəyanatları haqqında yazırlar. Qeyd edək ki, Velayati İranın cavab verəcəyini bildirib.

Niyə ruslar İsraili satıb?

İki səbəb var. Birincisi, bu bazada ruslar da olub. İsrailin zərbəsi dəqiq olsa da, hücum Rusiya qüvvələrinin yaxınlığında baş verib. Vladimir Putin bunun yolverilməz olduğunu İsrailə mesaj vermək qərarına gəlib.

İkincisi, İsrail Əsəd rejimi Dumada kimyəvi silahdan istifadə etdikdən sonra zərbə endirib və Putin İran bazasına Amerikanın zərbə endirmədiyini göstərmək istəyib. “Amerikanın gücü Suriyadakı hadisələrə təsir edir” – onun bu tip xəbərlərə allergiyası var. Bu ölkədə hakim qismində Rusiya çıxış edir.

Ümumi götürəndə, Amerika, Britaniya və Fransa qoşunlarının Suriyada kimyəvi silaha aidiyyəti olan üç obyektə endirdiyi zərbələrin məhdud xarakter daşıması Putinin haqlı olduğunu sübut edib. Bu zərbələr kəşfiyyatı, Əsədin idarəetmə sistemini zəiflətməyib, Suriyada qüvvələr balansına və ölkədə Rusiya ilə İranın mövqeyinə təsir etməyib. Koalisiyanın Rusiya və İran qüvvələrinə yaxın hədəflərdən hər vəchlə yan keçən zərbələrin miqyası Rusiya hücumlara cavab verəcəyini elan etdikdən sonra məhdudlaşdırılıb. Əslində, Moskva Tramp administrasiyasının qarşısını almaq iqtidarında olduğunu göstərib.

“Qoy, bu işlə başqaları məşğul olsun” deyən ABŞ prezidentinin açıq şəkildə Suriyanı tərk etmək istəyi, şübhəsiz, Rusiya və İranı cəsarətləndirəcək. Bu, İsrailin tək qaldığını göstərir. Bəlkə də, İran İsrailə qarşı cavab tədbirlərini məhdudlaşdıracaq, ancaq onlar əvvəlki kimi Suriyada iştiraklarını artıracaq və davam edən üsyançı hərəkat ilə mübarizəni davam etdirməli olacaqlar. Bu, ondan xəbər verir ki, İranın cavab zərbəsi (istər birbaşa İsrailə olsun, istərsə də İsrail hüdudları xaricində həssas hədəflərə olsun) o qədər məhdud olacaq ki, İsrail də öz cavabını məhdudlaşdıracaq. Lakin bu, ehtimaldır. Səhv imkanı çoxdur.

Hətta bu toqquşmanı məhdudlaşdırmaq və ya qarşını almaq mümkün olsa belə, İran və İsrail onsuz da qarşıdurma kursu ilə irəliləyir. İran Suriyada özü və “əlaltıları” üçün geniş hərbi infrastruktur yaratmaq və İsrailə qarşı yeni cəbhə açmaqda qərarlıdır. İsrail də eynilə bu şəkildə İrana mane olmağa və ona Suriyada “Hizbullah”a oxşar təşkilat yaratmasına əngəl olmağa çalışacaq.

Gərginlik riskini başqa bir amil də artırır. İranın İsrailə qarşı Suriya cəbhəsi yaratmaq qətiyyəti onun Avropa ölkəsi üzərində asimmetrik üstünlük əldə etməyə çalışdığını göstərir. Hazırda 120 min idarə edilməyən raketə malik “Hizbullah” vasitəsilə fəaliyyət göstərən İran həm Livandan, həm də Suriyadan İsrailə təhlükə yarada biləcək. İsrailin imkanları isə çox məhduddur və o, İranı birbaşa təhdid edə bilər. Ən azından, İran belə düşünür.

İran yəhudi dövlətinə qarşı müharibə başladacağını və cəzasız qalacağını düşünəcək, ancaq İsrail belə bir vəziyyətlə heç cürə razılaşa bilməz. İsrail İranın təhrik və təşkil etdiyi raket zərbələrinə, gündə 1000-200 raketə tab gətirə bilibsə, onda İranın ona maksimal ağrı yaşadan hədəflərini də dəf edə bilər. İranın neft hasil edən obyektləri və neft emalı ilə məşğul olan müəssisələri İsrail üçün belə hədəflərdən biri ola bilər.

Bəs İran buna necə cavab verəcək? “Hizbullah”ın raketləri İranın İsrailə qarşı əl ata biləcəyi maksimum vasitədir. Əgər İranın neft obyektləri hədəfə çevrilsə, Tehran buna Səudiyyə Ərəbistanının neft müəssisələrinə hücumla cavab verə bilərmi?

Məsələnin mahiyyəti bundan ibarətdir: İsrail-İran müharibəsinin necə başlaya biləcəyini başa düşmək asandır, ancaq heç kim onu başa çatdırmağın yollarını bilmir. Tramp administrasiyası bəlkə də Suriyadan getmək istəyir, amma Birləşmiş Ştatlar uzaqlaşan kimi, regional müharibə təhlükəsi güclənir.

Hazırda Amerikanın çəkindirici amili gərəkdir. Putin başa düşməlidir ki, ABŞ İsraillə genişmiqyaslı müharibə təhlükəsi yaradan İranın Suriyadakı ekspansiyasını izləyib, fəaliyyətsiz qalmaycaq. O, İranın və şiə döyüşçülərinin genişlənən iştirakının qarşısını almaq üçün müəyyən addımlar ata bilər. Əks təqdirdə, bunu Amerika edəcək, özü də hərbi hava qüvvələrindən istifadə edərək.

Suriya açıq-aşkar Trampa maraqlı deyil. O, həmçinin Amerikanın cəlb edilə və qlobal iqtisadiyyata ziyan vura biləcək genişmiqyaslı regional müharibədə də maraqlı deyil. İndi arxadan rəhbərlik etmək zamanı deyil.

Xpressa.net

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Türklər deyil,Ermənilər soyqırım etdi

Xural Yazıldığı tarix 24 Aprel 2018

(Türklərə qarşı həyata keçirilən 100 illik soyqırımların Xocalı soyqırımı kontekstində təhlili. Türk soyqırımlarının tarixi-siyasi səbəbləri)

1988-ci ildən başlamış Ermənistan – Azərbaycan müharibəsi dövründə ən müdhiş, faciəli, tarixdə analoqu çox az olan hadisələrdən biri Xocalıda baş vermiş soyqırım olmuşdur. Xocalı faciəsi XX esrin ən dəhşətli və ən qəddarcasına törədilmiş Xatın, Xirosima faciələri ilə eyni səviyyədə durur.

Azərbaycan mətbuatında və internet saytlarında  Xocalı soyqırımı haqqında rəsmi məlumatlar belə əks olunmuşdur.1992-ci il fevralın 25-dən 26-sına keçən gecə erməni silahlı dəstələri Xankəndi şəhərində yerləşdirilmiş keçmiş SSRİ-nin 366-cı motoatıcı hərbi alayının köməyi ilə silahsız və köməksiz Xocalı şəhərinə hücum etmişlər. Fevralın 26-sı səhər saat 5-ə kimi şəhər erməni işğalçıları tərəfindən zəbt edilmişdir.

Şəhərdə qalmış təqribən 2500 nəfər əhaliyə erməni silahlı destələri ve motoatıcı alayın hərbiçileri  tərəfindən divan tutulmuşdur. Bu qırğının nəticəsində 613 nəfər helak olmuşdur, onlardan: uşaqlar – 63 nəfər; qadınlar – 106 nəfər; qocalar – 70 nəfər; 8 ailə tamamilə məhv edilmişdir; 25 uşaq her iki valideynini itirmişdir; 130 uşaq valideynlərindən birini itirmişdir; 487 nəfər yaralanmışdır, onlardan: uşaqlar – 76 nəfər;  1275 nəfər əsir götürülmüşdür: 150 nəfər Itkin düşmüşdür.   Bu cinayətdə 56 nəfər xüsusi qəddarlıqla və amansızlıqla qətlə yetirlimişdir. Onlar diri-diri yandırılmış, başları kəsilmiş, üzlərinin dərisi soyulmuş, körpə uşaqların gözləri çıxarılmış, süngü ilə hamilə qadınların qarınları yarılmışdır. Ermənilər hətta meyitləri də təhqir etmişlər…

Xocalıda Türklərə qarşı həyata keçirilən bu qırğınlar – Xocalı faciəsi əslində XIX-XX əsrlər boyu İran-Anadolu-Azərbaycan coğrafiyalarının hər tərəfində  həyata  keçirilmişdir ki, biz   bunu  Türk soyqırımı adlandırırıq. Əslində Türk dövlətləri içində, Türk coğrafiyasında “Dənizdən dənizə Böyük Ermənistan” qurmaq istəyən  Ermənilər tərəfindən  Türk soyqırımları həyata keçirilmişdir ki, Xocalı soyqırımı bunlardan yalnız biridir.

Ermənilər Türk torpaqlarını işgal edərək böyük Ermənistan qurmaq planlarını  iki  ideyadan istifadə etməklə həyata keçirmişlər.

1. 1.   Xristian kimliyi.

Ermənistanın 1919-cu il sentyabrın 12-də ABŞ-da “Ermənistanın Amerikaya çağırışı” adlı ilk dəfə nəşr olunan fəryadına nəzər salaq. İngilis, erməni, fransız və ivrit dillərində yazılmış bu sənəddə oxuyuruq: “…Bizim xaç qardaşlarımız, mütləq məhv olmaq təhlükəsi Ermənistanı yaxalayıb, cənginə alıb. Ermənistan xristian Amerikasına sonuncu yalvarışını göndərir ki, Ermənistanı xilas etsin… Əgər erməni xalqı məhv edilərsə xristian kilsəsi əbədi rüsvay olacaq. Olmazmı ki, bunu dərhal kilsə icmaları təşkilatınızın nəzərinə çatdırasınız və hər bir kişidən, hər bir qadından xahiş edəsiniz ki, ştatların prezidentinə və senatorlarına teleqram göndərib, Ermənistanı xilas etmək üçün zəruri tədbirlər görməyi rica etsinlər… Ermənistan ölür. Amerika sözünü deməlidir…”

Bu hiyləgərcəsinə yazılmış tarixi sənədin üstündən təqribən 100 il ötməsinə baxmayaraq, hələ də müasirdir və elə bil dünən yazılıb. Fransa tarixçisi Pyer Loti yazır. “Ermənilər xristian kimliyindən yetəri qədər faydalandılar və hər kəsi bununla  aldatdılar” .

1. 2.     Hind-Avropa- Ariya  irqi kimliyi.

Paris Sülh konfransına hazırlıq ərəfəsində  İttihad və Tərəqqi höküməti tərəfindən Osmanlıda Ermənilərin xəyanətlərini, türklərə qarşı törətdikləri soygunçuluq və qətlləri əks etdirən “Bəyaz Kitab”  (Erməni Komitələrinin Amal ve Harakati-i İhtilaliyesi) kitabı çap etdirdi. Erməni Qriqor Çalquşyan bu kitaba cavab olaraq daşnaqlar tərəfindən yüksək qiymətləndiriln  “ Qırmızı kitab”ı  yazdı. Kitabda Türk irqi aşagılanır,onların Hind-avropa kökənli olmadıgı, monqollarla qohum olduqları,bu üzdən aşagı  mədəniyyətli bir millət oldugu əsaslandırılır, Hind-Avropa  kökənli irqlərin üstünlüyü iddia edilir, bu irqdən olan Ermənilərin Avropa mədəniyyətinin davamı oldugu və qafqazda  sivil toplum kimi yalnız ermənilərin dövlət qurma haqqının oldugu  əsaslandırılırdı. “Ermənilər ən qədim xalq,ən sülhsevər, ən ali irqlərdən birinin təmsilçiləridir.Şərqi Avropanın əzəmətli şəhəri Konstantinapola gələn ermənilər 1453-cü ildən bu yana acılar içərisindədir.Türk qəfəsə salınası bir vəhşidir”.., “Xristian bir toplum üçün müsəlman boyunduruguna baglı idarəçiliyin təsiri altında qalmaq olduqca təhlükəlidir”, “Türk irəliləməyə niyə bu qədər can atır?”, “Türk ən yaxşı insan irqinin-ermənilər kimi hind-Avropa və ya Ari irqinin bir qolu deyildir.Türk irqlər arasında ikinci ən yaxşıdan-yəhudilər,ərəblər kimi semit irqdən də deyildir.Mogol irqinin bir qolundan gəlir ki,buna görə də qarmaqarışıq düşüncələrin və ən əsası yüksək əxlaqa söykənən dəyərlərin kasadlıgı ilə tanınır.türkün düşüncə səviyyəsinin geriliyi…ən aşagı səviyyəli dinə tapınması onu bu gün …aşagı səviyyəyə salmışdır. Müsəlman əxlaqsız yaratılış olmaqla.. şəxsiyyət və iradə baxımından daha çox zəifliyi ilə diqqəti cəlb edir.Xristian olan şəxslər ruh yüksəkliyi və iradə baxımından daha çox İsa peygəmbərə məxsus əxlaqa sahibdir….”.

Rusiyanın Qafqazı işgal etməsindən, I dünya müharibəsi zamanı Antanta Dövlətlərinin osmanlı İmperiyasını bölmək məqsədilə Osmanlıya qarşı apardıqları müharibədən, SSRİ-nin qurulması prosesindən istifadə etməklə  “Dənizdən Dənizə böyük Ermənistan”ın qurulması planını addım- addım həyata keçirmək istəyən ermənilər  Anadolu və Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində Erməni dövlətlərinin qurulması məqsədilə kütləvi qırğınlar törətmişlər.  Etnik təmizləmə və soyqırım həyata keçirilməklə Erməni dövlətinin qurulması planlaşdırılan bölgələr aşağıdakılardır.

1.Cənubi Qafqaz Erməni dövləti –Ermənistan

2.Şərqi Anadolu Erməni dövləti.

3.Adana-Çuxurovada qurulan erməni dövləti-Kilikiya

4.Urmiyada  cilovluq hərəkatı ilə qurulan -Kiçik Ermənnistan dövləti

5.Bakıda Şaumyanın rəhbərliyi ilə qurulan Sentrokaspi höküməti-Bakı erməni dövləti

Daşnaksütun partiyasının lideri Hovhannes Kaçaznuninin rəhbərliyi dövründə 1919-cu  ildə “böyük Ermənistan” ideyasını gerçəkləşdirmək məqsədilə  Ermənilər Paris sülh konfransına  momerandum teqdim etmişdilər. Momerandumda  Qara dənizdən Aralıq dənizinə,Qarabağ dağlarından Ərəb səhralarına qədər  olan torpaqlarda qurulmuş Ermənistan dövləti” tələb edilirdi. Həmin  Momerandumda

1.Sərhədləri genişləndirilmiş Cənubi Qafqaz respublikası

2.Türkiyənin yeddi vilayəti

3.Kilikiyada dörd sancaqdan ibarət ərazilər Ermənistan əraziləri  kimi  təqdim olunurdu.

Erməni  müəllifi S.Q.Pirumyan “Daşnaki za rubejom” kitabında yazır. “Qara dənizdən Aralıq dənizinə,Qarabağ dağlarından Ərəb səhralarına qədər  olan torpaqlrda neçə-neçə milyon türkün və digər erməni olmayan xalqların arasında bircə nəfər erməni yoxsa, ermənistan dövləti yaratmaq kimi başqa gülünc ideya ola bilərmi ?”.  Birinci dünya müharibəsi illərində antanta ölkələri Osmanlını bölmək  siyasəti yürütdülər.  Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya  dövlətləri Osmanlı imperiyasını bölmək məqsədilə öz aralarında gizli müqavilə baglamışdılar.  Bu ölkələrin xarici işlər nazirlri Sayks-Piko-Sazonov  yaxın Şərqin cografiyasını bölmüşdülər.Fransa Cənubi Anadolunu, Kayserini, İngiltərə Osmanlının Yaxın şərq(Ərəb torpaqları) ərazilrini, Rusiya İstanbul, Muş və Trabzon arası bütün ərazilri ,İtaliya Antalya, Konya və Egey dənizi sahillərini alacaqdı. Müharibənin sonuna yaxın İtaliyanın iddia etdiyi bu torpaqlar Yunanıstana vəd edildi. Bundan ruhlananYunanıstan 1919-cu ilin 15 mayında İzmiri işgal etmişdi. İngilislr Yaxın Şərqi-Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya və İraqı  işgal etmək məqsədilə Ərəbləri Osmanlıya qarşı üsyana qaldırdılar.

Adana- Kozan-Cuxurovada qurulan  Kilikiya Erməni dövləti.

1918-ci ildə İngiltərə  Xarici işlər nazirliyinin planı əsasında Fransa və İngiltərənin işgalı altında olan Adana-Çuxurova  və Şimali Suriya bölgəsində  Türkiyə və Ərəbistan arasında forpost Erməni dövlətinin qurulması  planlaşdırıldı.  Bu plana uygun olaraq  Amerika, Misir, Suriya Fransadan  gələn ermənilər sürətlə bu bölgəyə yerləşdirildilər. Tezliklə bu bölgədə 100 minə yaxın erməni yerləşdi. Lakin ermənilərin sayı az oldugundan  burda dövlət qurmaq məqsdilə yerli türklərə qarşı  soyqırım və etnik təmizləmə həyata keçirməyə başladılar. 10 min erməni əsgəri fransız hərbi paltarı geyinərək Fransız adı altında Türklərə qarşı soyqırıma başladı. Bu soyqırımda Çuxurova və Adanada qurulmuş “Kamavor”, “Erməni İntiqam Alayı” da erməni əsgərlərinə yardım etdi. Fransız tarixçisi  Pyer Loti Fransanın dəstəyi ilə Ermənilərin Türklərə qarşı həyata keçirdiyi bu soyqırımı “mədəni bir xalqa yaraşmayan barbarlıq” adlandırmışdı.

Şərqi Anadoluda qurulanTürkiyə Ermənistanı.

1807-1917-ci illər arasında 5 rus-türk müharibəsinə səhnə olan Qars üç dəfə rus işgalı altına düşmüşdü(1828,1877,1915). 1917-ci ilin fevralında və oktyabrında  Rusiyada baş verən inqilablar    birinci dünya müharibəsinin nəticələrini dəyişdi. 3 mart  1918-ci ildə Brest-Litovsk müqaviləsi ilə Rusiya müharibədən çıxdı. Brest-Litovsk müqaviləsinə əsasən Rusiya  işgal etdiyi Şərqi Anadolu vilayətlərini tərk edib Türkiyəyə geri verməli idi. Şərqi Anadolunu tərk edən  Rus Orduları geri dönərkən bütün silahlarını  Türkiyəyə qarşı vuruşan ermənilərə  təhvil verdilər. Ermənilər bu silahlarla Şərqi Anadoluda və cənubi Qafqazda Türklərə qarşı soyqırıma başladılar. Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi və Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərinə əsasən Rus qoşunları Şərqi Anadolunu tərk etsədə Lenin və Milli məsələlər üzrə komissar İ.Stalin Şərqi Anadolunun  erməniləşdirilməsi siyasətini dvam etdirdilər. Şərqi Anadoluda etnik demoqrafik  status-kvonun ermənilərin xeyrinə dəyişdirilməsi (Ermənilərin bu bölgəyə köçürülməsi və yerli türklərin soyqırıma ugradılması) və referondum keçirməklə  Şərqi Anadolunun Rus Bolşevik imperiyasına (Ermənistana) birləşdirilməsinə nail olmaq siyasətini yeridirdilər. Bu məqsədlə  Şərqi Anadoluda yerli türkləri soyqırıma uğratmaq və 1915-ci ildə köçürülən erməniləri  yerli türklərin yerinə köçürməklə  burda erməni dövləti qurmağa çalışırdılar.   Rus ordusu geri çəkilsə də Erməni ordusu geri çekilməmişdi və türk ordusu 1918-ci ildə fevralın 12-də Ərzincanı, Ərzurumu erməni işgalından azad etdilər, 5 apreldə Qarsın girişi olan Sarıqamış ermənilərdən təmizləndi, 25 apreldə  Qars, Ərdəhan, Batum ermənilərdən təmizlənərək Osmanlıya qatıldı. 1918-ci ilin 11 mayında Batum konfransı oldu. Batum müqaviləsində Ahıska, Axırkələk, Gümrü  Osmanlı tərəfindən tələb edilməkdə idi. 4 iyun Batum müqaviləsi ilə İrəvan bölgəsi Ermənilərə güzəştə gedildi bununla Cənubi Qafqazda Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan  və Dagıstan dövlətləri arasında sülh elan olundu.

Bu dövrdə ABŞ və İngiltərə “Vilson prinsiplri” əsasında Osmanlı imperatorlugunun bölünməsi və bu prinsiplr əsasında hansısa böyük dövlətin protektoratı altında  Osmanlı torpaqlarında “Müstəqil Ermənistanın yaradılması”planını dəstəkləyirdilər. Osmanlıda Tələt Paşa höküməti Vilson Prinsiplərini qəbul etmədi və istefa verdi(8 oktyabr 1918-ci il).Onun yerinə keçən Əhməd İzzət Paşa höküməti  birinci Dünya müharibəsində Osmanlı dövlətinin məglubiyyətini faktiki olaraq qəbul etdi. 1918-ci ilin 30 oktyabrında Osmanlı dövləti ilə Müttəfiq dövlətlər arasında təslimçi Mudros müqaviləsi baglandı. Bu müqaviləyə görə Osmanlı dövləti öz məglubiyyətinə imza atır və türk torpaqlarının bölünərək bir qisminin ermənilərə bir qisminin isə  yunanlara verilməsinə şərait yaradırdı. Bu müqaviləyə görə Osmnlı torpaqları müttəfiq dövlətlərin əlinə keçirdi. Bu müqaviləyə əsasən İranın  Şimal-qərbindəi (Güney Azərbaycanın Urmiya bölgəsində Kazım Qarabəkir paşanın qoşunları Ermənilərin qurduqları  kiçik Ermənistan dövlətini dağıtmışdı, Osmanlı ordusu Urmiya bölgəsində Yerli əhalini erməni quldur dəstələrindən qorumaqda idi) və Cənubi Qafqazdakı ( Qafqaz Seymində fəaliyyət göstərən Azərbaycan Mili Şurasının rəhbəri M.Ə.Rəsulzadə başqanlıgı ilə Osmanlı Höküməti arasında baglanmış müqaviləyə əsasən  Azərbaycana  gələn Nuru Paşa rəhbərliyindəki  Qafqaz İslam Ordusu  türklərə qarşı soyqırım həyata keçirən Erməni quldurlarını dagıtmış, Bakını Ermənilərdən azad etmişdi.) Osmanlı ordusu 1-ci dünya müharibəsindəki sərhədlərə çəkilməyə məcbur edildilər. Mudros müqaviləsini imzalayan dövlətlər Rusiya və Osmanlı dövlətləri arasında baglanmış Brest-litovsk müqaviləsini tanımadıqlarını bildirdilər. Brest Litovsk müqaviləsinə görə Rusiya Şərqi Anadolu bölgəsindən çıxmalı və bu bölgəni Osmanlıya qaytarmalı idi. Lakin Mudros Müqaviləsi əsasında Şərqi Anadolu yenidən Osmanlının nəzarətindən çıxaraq İngilislərin nəzarətinə keçirdi.  İngilislər Batumu,Gürcülər Ahıska və Ərdahanı, Ermənilər Qarsı tutmaq məqsədilə hərbi işgallara başladılar.  Bu dövrdə 1918-ci ildə  Qarsda “Qars Milli Şurası Mərkəzi Ümumisi” adlı məhəlli hökümət qurulmuşdu . 1918-ci il dekabrın 1-də Milli Şura “Cənub –Qərbi Qafqaz(Qars) Cümhuriyyəti”ni qurdu. Cənub-Qərbi Qafqaz Cümhuriyyətinin ərazisinə  Qars və Batum Vilayətləri, Ahıska, Axırkələk, Şərur, Naxçıvan, Sürməli , İrəvan quberniyasının cənub –şərq bölgələri daxil idi. Cənub-qərbi Qafqaz respublikası Parlamentinin  sədri Əsəd Bəy Hacıyev,  nazirlər Şurasının sədri ibrahim bəy Cahangirov, hərbi nazir Həsən bəy Cahangirov ,daxili  işlər naziri Rza bəy, Xarici işlər naziri Fəxrəddin bəy,maliyyə naziri Məmməd Bəy Sultanov, təhsil naziri Andrianov təyin edildilər.Cənubi –qərbi Qafqaz Cümhuriyyətinin 15 minlik ordusu yaradıldı və bu ordu Erməni quldur dəstələrini Şərqi Anadoludan təmizləyəcəkdi.  Türkiyə hərbi komandanlığı  və  Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti  ikinci Azərbaycan cümhuriyyəti olan Cənubi-qərbi Qafqaz cümhuriyyətini dəstəkləyirdi, Lakin Amerika və İngiltərə Vilson müqaviləsi şərtlərindən çıxış edərək Cənub-Qərbi Qafqaz(Qars) cümhuriyyətinin yerində Şərqi Anadolu erməni dövləti qurmaga çalışırdı. Bu məqsədlə 12 aprel 1919-cu ildə Cənubi-Qərbi Qafqaz Cümhuriyyətinin parlamenti ingilis ordusu tərəfindən mühasirəyə alındı və 30 millət vəkili, hökümət üzvləri həbs edilərək Batuma, oradan da Maltaya sürgün edildilər.Qars cumhuriyyətinin süqutundan sonra Erməni Osipyans komandanlıgında Erməni hərbi hissələri Qarsa daxil oldu. İngilislər  qatı daşnak milliyətçi Korqanovu Qars vilayətinin qubernatoru təyin etdilər. Qars bölgəsi İngilislər tərəfindən ermənilərə təhvil verildi və ermənilər yerli əhaliyə qarşı soyqırıma başladılar. Sarıqamış  faciəsindən sonra  Ruslara əsir düşn 1800 türk əsgəri ermənilərin əlinə keçmişdi. Bu əsgərləri bir gecədə qətl etmişdilər. Ermənilər Qars, Gümrü, Kagızman, Ərdəhan,  Axırkələk bölgələrində, İrəvan bölgəsində soyqırıma başladı. Şörəyel-Agbaba bölgəsinin (indiki Amasiya) əhalisi, Zarşad, Çıldır bölgəsinin əhalisi, İrəvan vilayətində 30-dan çox kəndin əhalisi bütünlüklə, Qarsın  Subatan, Şiştəpə, Düzkənd, Malazbert, Alaca,Təkkli, Hacıxəlil, Kalaköyü, Külverən, İlanlı,Yalçınlar kəndlərinin, Arpaçayı üstündə olan bütün kəndlərin əhalisi kütləvi şəkildə yandırılmış, qətl edilmişdi. Eyni qətliam Axırkələk, İqdır, Agrı bölgələrində  də davam etdirildi. Beləliklə  1878-ci ildən etibarən rus işgalında aclıq və səfalət içində yaşayan şərqi Anadolu –Qars bölgəsinin yerli türk-müsəlman əhalisi  kütləvi şəkildə ermənilər tərəfindən soyqırıma ugradıldı.  Azərbaycan alimi Oktay Hacımusalı “Hocalı 1992” adlı kitabında  Şərqi Anadoluda dörd milyon Türkün etnik təmizləmə siysətinin qurbanı olduğunu yazır.  XV Ordu Komutanı Kazım Qarabəkir Paşanın Ermənistan Respublikasının Hərbi Komandanlıgına göndərdiyi 21 mart  1920-ci il tarixli məktubunda qeyd edilmişdir ki, İrəvan  quberniyasında və  Qarsda Ermənilərin Türklərə qarşı  törətdikləri soyqırıma Ərzurumdakı İngilis Nümayəndəliyinin təmsilçisi  Ravlinson və Amerikanın generalı Harbort  da şahidlik etmişlər.  23 aprel 1920-ci ildə Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılması və Milli hökümətin qurulması dönüş nöqtəsi oldu. Ermənilər Türkiyə ərazisində dövlət qurmaq planlarından məhrum oldular. Atatürk öndərliyində  Türkiyənin istiqlal mübarizəsi nəticəsində Şərqi Anadoluda erməni dövlətinin qurulması planı iflas oldu.  Daşnaksütun Partiyasının lidrlərindən biri Hovhannes Kaçaznuni Daşnaksütun Partiyasının XI Konqresində demişdir. “Türkiyə Ermənistanı deyilən bir şey yoxdur.Bu mövzu Lozannada dəfn edilmişdir”.  Lakin ermənilr bu siyasətlərindən əl çəkmədilər.Şərqi Anadoluda erməni dövləti qurmaq məqsədilə 4T planı quraraq 1950 ci illərdən etibarən Türkiyə Dövlətinə qarşı “Erməni soyqırımı” iddiası ilə  təzyiqlərə başladılar.

Erməni soyqırımı iddiası və ya Qondarma “erməni soyqırımı” — birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Anadoluda yaşayan ermənilərin sistemli şəkildə məhv edildiyini irəli sürən iddiadır.  Qeyd edək ki, Rusiya öndərliyində güclənən erməni millətçiliyi Anadolunun şərqində və Kilikya adlanan cənub bölgələrində kütləvi şəkildə yaşayan ermənilərdə separatçı meyli gücləndirdikcə  silahlı erməni üsyanları artmağa başlamışdı. İlk üsyan 1890-cı ildə Ərzurumda gerçəkləşmiş daha sonra Van, Sason, Adana üsyanları bir-birini izləmişdir. Bu hadisədən sonra 1905-ci ildə sultana suiqəsd cəhdi olsa da uğursuzluqla nəticələndi. Gerçəkləşdirilən üsyanlar və Birinci Dünya Müharibəsi ərəfəsində ruslara qoşulan ermənilərin türklərə qarşı savaşması nəticəsində Osmanlı Dövləti 27 may 1915-ci ildə “Köç” qərarı çıxartdı. Bu qərar öncəsində isə bugün ermənilərin soyqırım günü kimi qəbul etdikləri 24 aprel günü 2345 erməni lider həbs edilmişdir. Bunların birçoxu kəndlərə hücum edərək silahsız əhalini qıran cinayətkarlar idi. “Erməni soyqırımı” iddiaları 1950-ci illərdən – yəni “soyqırım” ifadəsi rəsmən beynəlxalq hüquqi status alandan cəmi iki il sonra gündəmə gəlib. Kilsənin irəli sürdüyü iddialar Amerika və Avropada erməni lobbisinin dəstəyilə böyük bir kampaniyaya çevrilib. Beləliklə, 1950-ci illərdən kampaniya başladan, 1965-ci ildə ilk rəsmi qərarın qəbuluna nail olan ermənilər  Latın Amerikası, ABŞ, AB ölkələrində,”Erməni soyqırımı” iddialarını tanıtmağa nail olublar. Soyqırım iddiasının yayıldığı areal isə əsasən Avropa və Amerika ölkələridir. Avropada qərar qəbul edən ölkələrin çoxu Türkiyənin qapısını döydüyü Avropa Birliyinin üzvüdür. Türkiyənin “strateji müttəfiqi” ABŞ-da “soyqırım”ı tanıyan ştatların sayı 30-a çatıb. ABŞ Konqresinin gündəliyində “soyqırım”la bağlı iki layihə daim gündəmə gətirilir. ABŞ prezidentləri isə hər il aprelin 24-də “soyqırım” sözünü təkrar edirlər. Amerika və Avropadan kənarda “soyqırım”ı tanıyan cəmi iki ölkə var:  Rusiya və Livan.  “Erməni soyqırımı”nı tanıyan beynəlxalq təşkilat isə Avropa Parlamentidir. Bu təşkilat 1987-ci ildə “erməni soyqırımı” nın tanınması haqqında qərar çıxarmış, Türkiyənin  Avropa Birliyinə üzvlüklə bağlı müraciətindən əvvəl,  2005-ci ildə bu qərarını təzələmişdir.   Həmin qərarda Türkiyənin 1915-ci ildə baş verənləri “soyqırım” kimi tanıması Avropa Birliyinə üzvlüyün əsas şərtlərindən biri olaraq göstərilir. Erməni İnqilab Federasiyası “Daşnaksütyun”un liderlərindən Hrant Markaryan etiraf edir ki, “soyqırımı” tanıtma fəaliyyətləri Qərbi Ermənistanı (Şərqi Anadolu nəzərdə tutulur-Y.Q) xilasetmə məramının bir hissəsidir. Ümumiyyətlə ermənilərin və erməni lobbisinin hədəfi “4 T” adlanan tələblərinin yerinə yetirilməsidir. “Erməni soyqırımı” siyasəti ilə  Ermənilər Türkiyənin Şərqi Anadolu bölgələrini və Naxçıvanı da Ermənistana birləşdirmək məqsədi ilə 4T adlı strateji siyasi proqram qəbul etmişlər.

4T proqramına daxildir:

a) erməni spyqırımının dünyada tanınması,

b) Türkiyənin soyqırımı tanıması,

c) Türkiyənin soyqırım əvəzinə təzminat ödəməsi,

d) Türkiyənin şərqində–doğu Anadolu bölgəsində Naxçıvan da daxil olmaqla ermənilərə torpaq verilməsi.

4T proqramı vasitəsilə Türkiyənin bölünməsi və ərazilərinin Ermənistana birləşdirilməsi planlaşdırılır. Bu Plan əsasında Türkiyə və Azərbaycan arasında quru sərhədlərin aradan götürülməsi, bir-birindən təcrid edilməsi nəzərdə tutulur. 4T proqramına uyğun olaraq dünyanın 20-dən çox ölkəsi, ABŞ-ın 30 ştatı, Vatikan,  Avropa Parlamenti “Erməni soyqırımını” tanımaqla Türkiyə ərazisini parcalamaq ideyasını gerçəkləşdirməkdədirlər. Hələlik İran parlamenti yerli Türklərdən çəkindiyi üçün  soyqırımı tanımaq haqqında qərar çıxarmasa belə, soyqırım abidəsinin ucaldılmasına nail olmuşdur  və İran Ermənistanın ən yaxın strateji müttəfiqidir.  “Erməni soyqırımı” nı dünyada tnıtdırmaq   məqsədlə 45000 sayt yaradılmış, çoxlu əsərlər yazılmış, rəsmlər və filmlər yayılmışdır. Bununla bərabər Rusiya və İran strateji müttəfiqi kimi Ermənistanı gücləndirməkdə, Azərbaycan və Türkiyəyə qarşı silah kimi istifadə etməkdədir.

         Beləliklə qeyd etməliyik ki, Türkiyə ərazisində  “Türkiyə Ermənistanı”   qurmaq planı baş tutmasa da Ermənilər  mənfur siyasətlərindən vaz keçməmişlər, 100 ilə yaxındır ki, SSRİ-Rusiya-Qərb-Fars İranı havadarlığı ilə PKK, ASALA kimi təşkilatlar vasitəsilə Türkiyə dövlətinə qarşı müharibə elan edib,terror həyata keçirməklə bu planlarını reallaşdırmağa çalışırlar.

Cənubi Qafqaz Ermənistanı.

Ermənilər Cənubi Qafqazın bir çox bölgələrində  İrəvan-Naxçıvan,  Qarabag, Tibilisi-Borçalı-Loru -Pəmbək- Mesxetiyada, Bakıda  Erməni Vilayəti təşkil etməyə  çalımışlar. Cənubi Qafqazda Ermənistan dövlətinin yaradılması üç mərhlədə həyata keçirilmişdir.

1.Azərbaycanın Qərb torpaqlarında ( tarixi İrəvan xanlıgı) yerli Türklərə qarşı  etnik təmizləmə, soyqırım, siyasəti həyata keçirilərək Ermənistan dövlətinin yaradılması;

2.SSRİ  dövründə Azərbaycan torpaqlarının Ermənistana birləşdirilməsi;

3.Qarabag və ətraf rayonların işgal edilməsi və Ermənistana birləşdirilmsinə cəhd edilmsi.

1-ci mərhələ; Rusiyanın İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarından ibarət “Erməni vilayətinin” yaradılması, Yerli Turklərin İrəvanda soyqırıma ugradılması, Ermənilərin İrəvan bölgəsinə köçürülməsi ,Batum konfransında İrəvanın müəyyən şərtlərlə ermənilərə güzəştə gedilməsi prosesi baş vermişdir. Bu dövr 1828- 1918-ci illəri əhatə edir.

Kitabi Dədə qorqud dastanlarında türk yurdu kimi adı çəkilən İrəvan bölgəsi   Anadolu-Azərbaycan cografiyalarını və Türk kültürünü bir birinə baglayan körpü kimi strateji əhəmiyyətə malikdir.Uzun illər Osmanlı idarəçiliyinə tabe olmuş İrəvan bölgəsi 1600-cü illərdən başlayaraq gah Səfəvi gah da Osmanlıya tabe olmuş,1639-cu ildə Osmanlı-Səfəvi arasında baglanan Qəsri-Şirin  müqaviləsinə görə İrəvan Səfəvilərə verilmişdir.1722-ci ildə təkrar Osmanlı dövlətinin ərazisi içində olan İrəvan 1746-cı ildə Nadir Şahla imzalanan müqavilə əsasında təkrar Səfəvilərə keçmiş, Nadir Şahın ölümündən sonra İrəvanda müstəqil türk xanlıgı yaranmışdır.1800-cü illərdə İrəvan  xanlıgına –Qırxbulaq, Zəngibasar, Gərnibasar, Vedibasar, Şərur, Sürməli, Dərəkənd, Körpübasar, Abaran, Dərəçiçək, Basarkeçər (Göyçə gölü də daxil olmaqla) kimi mahallar daxil idi. Rus-Qacar, Rus-Osmanlı müharibələrinin  Rusların qələbəsi ilə başa çatmasından sonra Buxarest sülhü(1812), Gülüstan sülhü(1813) baglanarkən İrəvan və Naxçıvan xanlıqları Qacarların himayəsi altında müstəqilliklərini mühavizə etdilər.1826-1828-ci illərdə Rusiya-Qacar dövlətini məglubiyyətə ugratdı. Rus işgalına qarşı  baş qaldıran Gəncə üsyanını(1827) yatızdırdı və 10 fevral 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi baglndı. Bu müqaviləyə görə Quzey Azərbaycan, İrəvan, Naxçıvan xanlıqları  Rusiyanın tabeliyinə keçdi. 1828-ci ilin 21 martında çar I Nikolay İrəvan, Naxçıvan  və Ordubadın “Erməni vilayəti” adlandırılması  haqqında  fərman imzaladı. Bu qondarma erməni vilayətinin qubernatoru isə gürcü Aleksandr Çavçavadze təyin edildi. Elə həmin dövrdən etibarən Cənubi Qafqaza, İrəvan və Qarabağ  bölgəsinə erməni əhali köçürülməyə başladı. Ermənilərin Azərbaycanın tarixi ərazilərinə köçünü S.Mehdiyev aşağıdakı kimi qruplaşdırıb .

1 . 1928-ci ildən başlayaraq: – İrandan 40.000 , Türkiyədən 84.600, Suriyadan 30.000 nəfər.

2. 1914-1922-ci illərdə: – Türkiyədən 70.000, Fransadan 30.000 nəfər.

3. 1946-cı ildən başlayaraq: – İran, Suriya, Livan, Bolqarıstan, Yunanıstan, Rumıniyadan 409.000 nəfər.

4. 1947-ci ildə: – ABŞ, Fələstin, Suriya, Livan, Fransa, Misir, Bolqarıstan və Rumıniyadan 35.000 nəfər.

5.1948-1953-cü illərdə: – ABŞ, Suriya, Livan, Fransa, Misir, Bolqarıstan və Rumıniyadan 100.000 nəfər.

Zaqafqaziya Statistika komitəsinin 1886,1897,1902,1915,1917-ci illərdə verdiyi məlumata görə yüz ilə yaxın bir dövrdə  buraya köçürülən ermənilər artıb çoxalmışdır. Lakin nə qədər artsalar da yenə də yerli türklərdən sayca azlıqda qalırdılar. Erməni kahin Hovannes Şahxatunyanın tərtib etdiyi siyahıda  göstərilir ki, 390 il (1441-1828) İrəvan xanlığını idarə edən 49 xanın hamısı Azərbaycan türkü olmuşdur. Hətta İrəvan xanlığının ərazisində yerləşən, bu gün də quldur yuvası kimi fəaliyyət göstərən erməni katolik kilsələrinin keşişlərini də İrəvan xanları təyin edirdilər. Xanların adları olan siyahı  “Erməni Sovet  Ensiklopediyası”nda öz əksini tapmışdır”.  Erməni yazarları Z.Lalayanın “Tarixi xatirələr” kitabında  X.Hakopyan, S.Melikbaxşıyan və X.Barseğiyanın “Ermənistanın və ətraf rayonların toponimlər lüğəti” əsərində və Ermənistan Sovet Ensiklopediyasında birmənalı şəkildə təsdiq olunur ki, İrəvan xanlığının və ətraf rayonların əhalisinin 76%-dən çoxu  Azərbaycan türkləri və müsəlmanlar olmuşdur.

Məhz buna görədə Erməni dövlətinin qurulması məqsədilə yerli türklər etnik təmizləmə və soyqırıma ugradılmışdı. “Kavkazski Kalendar”da əks olunmuş məlumata görə “1918-20-ci illərdə  Ermənistanda terrorçu Daşnak höküməti  Türk- Müsəlman əhaliyə qarşı soyqırım törətmişdir, indiki Ermənistan ərazisində yaşayan 575 min türkdən 565 mini sürgün və soyqırıma məruz qalmışdır.”   Erməni tarixçisi Zaven Qordoyan”Sovet Ermənistanının əhalisi son yüz ildə 1831-1931” adlı əsərində yazır ki, daşnaklardan Sovet Ermənistanına 10 mindən bir az çox türk qalmışdır”.  Beləliklə Rusiya-Erməni birləşmləri tərəfindən türk yurdu İrəvanın etnik-demoqrafik vəziyyəti  Türkləri soyqırıma ugratmaqla Ermənilərin xeyrinə dəyişdirildi . Azərbaycan Cümhuriyyəti  İrəvan bölgəsini ermənilərə güzəştə getmək məcburiyyətində  qaldı.

İrəvan xanlıgından yerli Türklərin etnik təmizlənməsi prosesi beş mərhələdə həyata keçirilmişdir;

1-ci mərhələ 1828-1905-ci illəri əhatə edib və 595.000 nəfər soydaşımız deportasiya edilib. 2-ci mərhələ 1905-1907-ci illərə təsadüf edib ki, bu zaman 275.000 türk yurdundan qovulub. 3-cü mərhələ 1914-1920-ci illəri (575.000 qovulub), 4-cü mərhələ 1948-1953-cü illəri (105.000 türk deportasiya olunub), 5-ci mərhələ isə 1988-1990-cı illəri əhatə edib və nəticədə Qərbi Azərbaycandakı 250.000 türk son nəfərinədək deportasiyaya məruz qalıb. Bu illərdə türklərə  qarşı saysız-hesabsız qırğınlar törədilib, təxminən 900 minə qədər qərbi azərbaycanlı öldürülüb, yerli əhaliyə məxsus bütün əmlakları talan edilib, yurd-yuvası dağıdılıb, Təkcə 1918-1920-ci illərdə daşnak Andronikin başçılığı ilə törədilmiş soyqırım zamanı 50 mindən çox Azərbaycan türkü və müsəlman əhali öldürülüb. 1948-1953-cü illər deportasiyası zamanı köçürülən 105 min əhalinin yarıdan çoxu  aclıqdan qırılıb.

Bakıda Şaumyanın qurdugu Sentro Kaspi hökümətinin əmrində olan 20 minlik bolsevik-daşnak ordusunun Azərbaycanın muxtəlif bölgələrində həyata keçirdiyi soyqırımın qarşısını almaq, Qafqazda Erməni dövləti qurmaq istəyən erməni hərəkatını zərərsizləşdirməklə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin quruculuguna başlamaq məqsədilə  Milli Şura  Batum danışıqlarında İrəvanın  ermənilərə güzəştə gedilməsi məcburiyyətində qaldı.

Batum danışıqları zamanı İrəvan və ətrafındakı Azərbaycan topraqlarının ermənilərə verilməsi barədə Batum müqaviləsi (11 may – 04 iyun 1918-ci il) imzalanmışdır. Müqaviləyə əsasən İrəvan və ətraflarındakı Azərbaycan torpaqlarının Ermənilərə güzəştə gedilməsi) haqqında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının 29 may 1918-ci il tarixli qərarı qəbul edilmişdir. Batum danışıqları zamanı Azərbaycan ərazisində dövlət yaratmaq üçün ermənilərə torpaq veriləcəyi halda erməni tərəfi Azərbaycan və Türkiyə dövlətləri qarşısında bir sıra öhdəliklər yerinə yetirməyi üzərinə götürmüşüdür. Həmin öhdəliklər aşağıdakılardır.

1. Ermənilərlə müsəlmanlar arasında düşmənçilik aradan qaldırılacaq və erməni tərəfi S.Şaumyanla əlaqəyə girib Bakının müsəlman əhalisinin təhlükəsizliyini təmin edəcək, bununla azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınların qarşısı alınacaqdır. Erməni tərəfinin üzərinə götürdüyü bu öhdəlik Osmanlı imperiyası ilə yenicə yaradılmış Ermənistan Respublikası arasında 1918-ci il iyunun 4-də Batumda bağlanmış “Sülh və Dostluq” müqaviləsində təsbit olundu. Batum müqaviləsinin 11-ci maddəsinə əsasən, Ermənistan Respublikası hökuməti erməni silahlı qüvvələrinin ən tez bir zamanda Bakıdan çıxarılması üçün bütün qüvvələrini səfərbər edəcəyini öhdəsinə götürdü.

2. Erməni tərəfi öhdəsinə götürdü ki, Azərbaycan qəzalarında erməni silahlı birləşmələri tərəfindən müsəlmanlara qarşı həyata keçirilən kütləvi qırğınlar dayandırılacaq.

3. Ermənistan hökuməti İrəvanda və yeni yaradılan erməni dövlətinin digər ərazilərində müsəlmanların sərbəst dini ibadət, mədəniyyət, siyasi və ana dilində təhsil almaq hüquqlarını təmin etməyi öhdəsinə götürdü.

4. Batum danışıqları zamanı əldə olunmuş razılığa əsasən ermənilər Azərbaycana qarşı ərazi iddialarından imtina edəcəkdilər.

5. Bundan başqa, İrəvan və ətrafındakı torpaqların verilməsi müqabilində ermənilər Azərbaycanla vahid konfederativ dövlətdə birləşməli idilər.

Beləliklə, Batum danışıqlarında yuxarıda göstərilən məsələlərlə bağlı ilkin razılaşma əldə olunmaqla 1918-ci il mayın 29-da Azərbaycan Milli Şurasının qərarı ilə qədim Azərbaycan şəhəri İrəvan və ətrafındakı 9 min kv.km ərazisi Azərbaycanla konfederativ şəkildə birləşmək şərti ilə  ermənilərə güzəştə getmək məcburiyyətində qalınıb. Belliklə Cənubi Qafqazda İrəvan bölgəsində Rusiyanın yaratdıgı Erməni vilayətində  ermənilrin köçürülməsi, yerli türklərin soyqırıma ugradılması ilə Ermənistan dövlətinin yaradılmasına nail olundu.

1. 2.       İkinci mərhələ; SSRİ dövründə Azərbaycan torpaqlarının Ermənistana birləşdirilməsi.

Bu dövr 1920-1985-ci illəri əhatə edir. Müstəqil Azərbaycan Demokrtik Cümhuriyyəti  Rus Bolşevik Qızıl Ordusu tərəfindən 1920 –ci ilin aprelin 27-də işgal edildikdən sonra Rus Sovet imperiyasının 1 dekabr beyanatına əsasən, Zəngəzurun bir hissəsi (4505 kv.km)- Qafan ,Gorus, Sisyan və  Mehri bölgələri Ermənistana birləşdirildi. 1920-ci ildə Naxçıvanın Ordubad, Şahbuz, Şərur rayonlarının bir hissəsi Ermənistana birləşdirildi. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının ümumi ərazisi  114 000 kv.km olmuşdur. 1922-ci ildə Goyçə gölü hövzəsindəki Dərəçiçək, Kəvər və Basarkeçər  bölgələri Ermənistana qatılıb. 1922-ci ildə Dərələyəz ərzisi ermənilərə verilib. 1929-30-cu illərdə  Əldərə,  Lehvaz, Astazur, Nüvədi və. s. kəndlərin Ermənistana verilməsi və bu ərazidə Mehri rayonunun yaradılması nəticəsində  Naxçıvan bölgəsi Azərbaycandan qoparılıb. Hazırda Ermənilər və  Kürdlər Naxçıvana sahiblənmək üçün mübarizə aparmaqdadırlar. 1938-ci il martın 5-də Sədərək və Kərki ətrafındakı ərazilər Ermənilərə verildi. 1946-cı ildə M.C.Bagırov tərəfindən 40 kv.kmlik meşə sahəsi Ermənilərə verilmişdir. 1969-cu ildə Vəli Axundov tərəfindən 7,6 kv.km-lik ərazi ermənilərə verilib. 1980-ci ilin ortalarında Ordubadın Kotam və Kilid kəndlərinin bəzi hissələri Ermənistana verildi.  1982-ci ildə Qazağın Kəmərli, Aslanbəyli və Qaymaqlı kəndlərinin örüşlərinin bir qismi Ermənistan ərazisinə qatılıb.  XI rus ordusu  Qərbi Azərbaycanda Ermənistan SSR qurduqdan sonra 1920-ci ildə Göyçə və Qaraqoyunlu mahalları da Azərbaycandan alınaraq Ermənistan SSR-ə verildi. Bu 6000 kv km-lik bir ərazi idi. Ermənilər Qaraqoyunlu bölgəsini Çəmbərək, Göyçəni Basarkeçər rayon mərkəzlərinə ayırdılar. Çəmbərəkin Azərbaycandan qoparılması Ermənistanda SSR-in qurulması ilə bağlıdır. Çəmbərək 1937-ci il dekabrın 31-də yaradılıb. Həmin ilə qədər Dilican rayonunun tərkibinə daxil olub. Ərazisi 697 kv km-dir. Rayon mərkəzi Ağstafaçay çayının qolu olan Getik çayının sahilində yerləşən Qırmızıkənd (dəyişdirilmiş adı Mixaylovka, Krasnoselk) qəsəbəsidir. Rayon mərkəzindən İrəvan şəhərinə olan məsafə 125 km-dir. 1920-ci iln sonuna kimi Gəncə (Yelizavetpol) quberniyasının Qazax qəzasının Çəmbərək nahiyyəsi kimi Azərbaycanın tərkibində mövcud olan Çəmbərək rayonunun ərazisində o vaxtlar cəmi iki erməni kəndi vardı: Çəmbərək və Qoturbulaq. Bu ermənilər də İrəvan xanlığı Çar Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra Anadoludan köçürülmüşdür. SSRİ dövründə isə erməniləri bu yerlərə köçürməklə daha üç erməni kəndi yaradıldı: Yeni Başkənd, Martuni və Orconokidze.

Çəmbərək rayonunun bir hissəsini Göyçə, bir hissəsini də Qaraqoyunlu ərazisi təşkil edir. Əsas hissəsi Çəmbərək rayonunun tərkibinə daxil olan Qaraqoyunlu dərəsi Dilican dərəsi ilə Soyuqbulaq yaylasının arasında yerləşir. Çar Rusiyası dövründə buralar da Gəncə (Yelizavetpol) quberniyasının Qazax qəzasına daxil olub. Çəmbərək rayonu Murğuz və Şahdağ silsilələri ilə əhatə olunub. Adatəpə (h.2427m), Çaldaş (h.2743m), Qoşadağ (h.2901m) zirvələri də rayonun ərazisində yerləşir. 1988-ci ilə qədər azərbaycanlıların yaşamaqda davam etdikləri və həmin il tərk etməyə məcbur olduqları yaşayış məntəqələri: Çil, Ardanış, Şorca, Toxluca, Gölkənd, Çaykənd, Əmirxeyir, Bəryabad,Yanıqpəyə, Ağbulaq, Cıvıxlı, Qaraqaya, Qırmızıkənd və s. 1938-ci ildə Azərbaycanın Gədəbəy rayonunun Köhnə Başkənd kəndi də yenicə rayon statusu almış Çəmbərək rayonuna tabe edildi. Göyçə mahalının mərkəzi Basarkeçər rayonu 1930-cu il sentyabrın 9-da yaradılıb. 1969-cu il iyunun 11-nə kimi Basarkeçər, həmin tarixdən sonra isə Vardenis rayonu adlandırılıb. Ərazisi 1151 km²-dir. Rayon mərkəzi Basarkeçər (dəyişdirilmiş adı Vardenis) rayonudur. Rayon mərkəzindən İrəvan şəhərinə olan məsafə 168 km-dir. Rayon ərazisində irili-xırdalı çoxlu dağ zirvələri və Göyçə gölünə tökülən çaylar vardır. Onlardan ən böyüyü Məzrə (dəyişdirilmş adı Masrik) çayıdır. Çaxırlı yaylası da bu rayon ərazisindədir. 1948-1951-ci illərdə rayon əhalisinin bir qismi Azərbaycan SSR-in ərazisinə köçürülmüşdür. Təkcə Zod kəndindən 100 ailə Xanlar (indiki Göygöl rayonu) rayonunda məskunlaşdırılmışdır. Bu vaxt Basarkeçərin 37 kəndində 30-u azərbaycanlı, 5-i erməni, 2-si isə qarışıq kəndlər idi. Basarkeçər rayonu həmçinin məşhur Azərbaycan el sənətkarı Aşıq Ələsgərin vətənidir. Aşığın məzarı və büstü onun doğma kəndi Ağkilsədə idi. 1988-ci ilə kimi azərbaycanlıların yaşadıqları və həmin il tərk etməyə məcbur olduqları yaşayış məntəqələri: Qaraqoyunlu, Hüseynquluağalı, Aşağı Şorca, Yuxarı Şorca, Daşkənd, Sarıyaqub, Qayabaşı, Qoşabulaq, Zərkənd, Ağkilsə, Zod, Babacan, Pəmbək, Dərə, Şişqaya, Göysu, Kiçik Məzrə, Oğruca, Kəsəmən, İnəkdağı, Qanlı, Kərkibaş, Subatan, Sultanəliqışlaq, Ağyoxuş, Sətənəxac, Yuxarı Zağalı, Çaxırlı, Tüskülü, Böyük Məzrə, Qızılvəng, Torfavan. Beləliklə bütün bu faktlar göstərir ki, tarixən Qafqazda  nə dövlət qurmaga qadir olan Erməni milləti, nə də Ermənistan adlı dövlət mövcud olmayıb. Azərbaycan torpaqları hesabına yerli türklər etnik təmizləmə və soyqırıma ugradılmaqla bu dövlət Rus Sovet imperiyasının rəhbərliyi ilə qurulmuşdur. ABŞ  tədqiqatçısı Samuel Uimzin isə yazırdı: “Terrorçu xristian erməni dövlətinin bugünkü işğalçılıq siyasətinin təməlləri XIX əsrin sonlarında ”Erməni məsələsi” ortaya atılarkən qoyulmuşdur. Bu siyasət SSRİ dövründə də Ermənistanın rəsmi siyasəti olmuşdur”.

1. Üçüncü mərhələ; SSRİ-nin dagılmasından sonara Azərbaycan Respublikasının Qarabağ və ətraf yeddi rayonunun Ermənistan və Rusiya tərəfindən işğal edilərərk oyuncaq “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” yaradılması və Ermənistan Respublikasina birləşdirilməsi; (1988-1994-cü illərdə Ermənistan Azərbaycana müharibə elan edərək Daglıq Qarabagı və ətraf rayonlarını -Xankəndi, Xocalı, Şuşa, Laçın, Xocavənd, Kəlbəcər, Ağdərə, Ağdam, Cəbrayıl, Füzuli, Qubadlı, Zəngilanı işgal etdi. Bu dövrdə işgal edilmiş ərazilərin sahəsi 17000 kv.km-dir. Bu siyasətin nəticəsində Bütöv Azərbaycanın tərkib hissəsi olan Qərbi Azərbaycan tamamilə Ermənistana verilmiş, Quzey Azərbaycan Respublikasının 20% ərazisi işğal olunmuş, 2 milyon Azərbaycan türkü terror və soyqırım vasitəsilə məhv edilmişdir. Hazırda Qarabagın Ermənistana birləşdirilməsinə cəhd edilməkdədir. Türksüz qalmış Ermənistanda türk izlərini həmişəlik silmək məqsədi ilə  “Ermənilər bu gün də öz iyrənc əməllərini davam etdirərək bütün toponimləri, o cümlədən bütün yaşayış məntəqələrinin adlarını dəyişdirməyə çalışırlar. Dəyişdirilmiş adların sayı 590-dan çoxdur. Göründüyü kimi, ermənilər havadarlarının köməyi ilə XXI əsrin əvvəllərində Qərbi Azərbaycanla (indiki Ermənistan) bağlı bütün planlarını həyata keçirərək tək millətli dövlət yaratmağa nail oldular.

Bakı erməni dövləti.

1917-ci ildə Rusiyada bolşeviklərin oktyabr çevrilişindən sonra Bakıda dekabr ayından etibarən hakimiyyət bolşeviklərin əlində idi. Petroqraddan Lenin tərəfindən Qafqaz  fövqəladə  Vəziyyət Komissarı təyin edilən Stepan Şaumyanın təşkil etdiyi çevriliş nəticəsində 1918-ci ilin 18 martında Bakıda hakimiyyət  Sentro-kaspi (Bakı kommunası) hökümətinin əlinə keçdi. Bolşeviklərdən və erməni daşnaklardan təşkil olunan hökümət Bakını Türk-müsəlman əhalidən təmizləmək planı işləyib hazırladılar. Bakı və onun şimal-cənub hissəsində nəzarəti ələ alan ermənilər Qarabag və Zəngəzuru,Yevlax, Goranboy, Gəncəni və Qarabagı tutaraq yerli Türkləri soyqırıma ugratmaqla Azərbaycan türklərinin İstiqlal mübarizəsinə mane olmaq istəyirdilər. S.Şaumyan  “Bakinski Raboçi” qəzetində çıxan məqaləsində “ Azərbaycan türkləri muxtariyyət istəsələr, onlara xarabazar veriləcək” yazmışdı. 1918-ci il martın 31-də Türk soyqırımını həyata keçirmək məqsədilə Şaumyan əmrindki  20 mindən ibarət rus-erməni-daşnak qoşunlarına Bakıda Türk soyqırımına başlamaq əmri verdi.Üç gün davam edən qırgında 15 min insan qətl edildi. 4 min Erməni əsgəri Şamaxıda martın 18 də  yerli əhaliyə qarşı qırğınlara başladı. 4 minə yaxın dinc əhali öldürüldü, onun 1653-ü qadın, 965-i uşaq idi. Şamaxının 58 kəndində 3204 nəfəri kişi, 1979 nəfəri qadın, 959 nəfər uşagın öldürüldüyü haqqında erməni qırgınlarını araşdıran Fövqəladə İstintaq Komissiyası məlumat vermişdir. Baqşa  mənbələrdə toplam olaraq  90 kəndin 40 min insanın məhv edildiyi yazılmışdır. Qubada 162 kənd dagıdıldı, 4 min türk, 14 min ləzgi qətl olundu. 1918- ci il iyun ayında Andronikin  15 minlik  orduları Naxçıvana girərək Yaycı kəndində 700 insanı  qətl etdilr. Osmanlı Dövləti ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin bağladığı müqaviləyə  əsasən mülki əhalinin müdafiəsini  Osmanlı Ordusu öz üzərinə götürdü. Nuru paşa öndərliyində Qafqaz İslam Ordusu  Azərbaycanda ermənilərin bu qətliamlarını  dayandırdı. “ Bakı Erməni Dövləti” süqut etdi.

“Kiçik Ermənistan” dövləti.

Güney Azərbaycanın qərbində Urmiya-Xoy -Sulduz – Salmasda  baş vermiş soyqırımların nəinki bölgədə, dünyada analoqu yoxdur.  Böyük Britaniya, Fransa və Rusiyadan dəstək alan ermənilər Urmiya gölü ətrafında “Kiçik Ermənistan dövləti” yaratmaq məqsədilə silahlı hərbi birləşmələr yaratmışdılar. Plana əsasən, Qərbi Azərbaycan torpaqlarında, Urmu gölünün ətrafında  federativ  erməni-assuri-kürd dövləti yaradılmalı idi. . Bu dövlətin qurulmasında məqsəd Güney Azərbaycanı Türkiyə ilə birləşdirən ərazidə xristian tampon dövlət qurmaqla Anadolu-Azərbaycan Türklüyünü bir-birindən təcrid etmək idi. Qərbin xristian dairələrindən təlimat alan erməni və assurlar türklər yaşayan əraziləri ələ keçirmək, əhalini xristianlaşdırmaq məqsədi güdürdülər. Qeyd edək ki, Urmu, Xoy, Salmas Güney Azərbaycanın  qərbində yerləşdiyi üçün strateji əhəmiyyət daşıyırdılar. Erməni-assur federasiyası qurmaq istəyən qüvvələrin niyyəti bu əraziləri sonradan Ermənistana birləşdirmək və ərazidə böyük türk zolağının qarşısını kəsmək idi.  Erməni və assurilər İngiltərə və Rusiyanın himayəsi ilə birinci dünya savaşında Osmanlı Türkiyəsinə qarşı savaşır, türklərin məğlub olması üçün Osmanlı dövlətinə arxadan zərbə vururdular.

Silahlı kürd dəstələrinə Smitko adlanan İsmayıl xan, ermənilərə Petros ağa, xristian assurilərə isə Marşimon başçılıq edirdi. Birlşəmiş koalisiyanın bütün hərəkət planları Qərbdə hazırlanmış, hətta silahlı quldur dəstələri belə Qərb missionerlərin dəstəyi ilə silahlandırılmışdı. Birləşmiş koalisiya qüvvələrin 30 minlik ordusunda rus və fransız zabitləri xidmət edirdi. Urmu, Salmas və Xoy şəhərlərində Azərbaycan türklərinə qarşı qətliam hadisələri 1918-ci ilin fevralından başlanmışdı.  Birləşmiş erməni-kürd və assuri dəstələri fevral-mart ayları boyunca Urmu, Xoy və Salmasın ayrı-ayrı kəndlərində türk əhalisinə divan tutmuş, qarət etmiş, dinc əhalini qətlə yetirmişdilər. Dinc türk əhali yaşayan kəndlərə basqınlar edilir, qadın və uşaqlar, qocalar güllənir, qılıncdan keçirilir, xalq yerindən-yurdundan qaçaq salınırdı. Cilovluq faciəsinin zirvə nöqtəsi isə 1918-ci ilin martında Novruz bayramının axırıncı çərşənbəsində baş vermişdi.
Güneydə indi də qara çərşənbə kimi xatırlanan həmin müdhiş gündə Urmu əhalisi şəhərdə yerləşən karvansaraya dolduruldu və diri-diri yandırıldı. Cilovluq faciəsindən sonra qırğınlar bütün Urmu vilayətinin kəndlərini əhatə etdi. Birləşmiş koalisiyanın işini Naxçıvandan keçməklə Türkiyədən gələn erməni paşası Andronik asanlaşdırırdı. Yolu üstündəki türk kəndlərini amansızlıqla talayan, əhalini qıran Andronik Urmuda birləşmiş koalisiya ilə birləşmək istəyirdi. Lakin  erməni-assur-kürd koalisiyası dağıldı.  Kürd Smitko  Ermənilərin  xristian dövləti qurmaq planlarının olduğunu və  müsəlman kürdlərin oyundan kənar qoyulmasını qəbul etməyərək   koalisiyadan çıxdı və  assurilərin başçısı Marşimonu qətlə yetirdi.  Osmanlı ordusu Kazım Qara Bəkir Paşa komutanlığında “Kiçik Ermənistan” dövləti qurma planlarını darmadağın etdi. 1918-ci ilin martın sonu, aprelin əvvəllərində türklər Güney Azərbaycan ərazisinə daxil olur və soydaşlarımızın kütləvi qətliamına son qoyurlar. Türk əsgərləri erməni-assuri birləşmələrinin Urmu gölü vasitəsilə Təbrizə girmələrinin qarşısını alır, erməni quldurlarının qayıqlarını göldə batırırlar. Dağlara qaçan erməni quldurları  1919-cu ilin fevralına qədər kəndələrə enib türk əhalisinə divan tutmaqda davam edirlər.
İran tarixçisi Əhməd Kəsrəvinin yazdığına görə, Cilovluq hadisələri zamanı 100 min Azərbaycan türkü qətlə yetirilib. Urmiyalı tarixçi   Ayrumlu  isə öldürülən, soyqırıma məruz qoyulan azərbaycanlıların sayının  300 min nəfər olduğunu yazır.

Lakin  Ermənilərin niyyəti baş tutmadı. Güney Azərbaycan türkləri Osmanlı ordularının yardımı ilə  qərb torpaqlarında erməni-assuri qondarma dövlətinin yaranmasına imkan vermədilər.

Son olaraq onu qeyd edirik ki,  XIX-XX əsr tarixinin bütün səhifələri Rusiya öndərliyində Anadoluda, Qafqazda, İranda, Türküstanda ermənilər tərəfindən həyata keçirilən Türk Soyqırımından bəhs edir. Ermənilər şərqdə Ruslarla, cənubda isə İngilis və Fransızlarla birləşərək  Türk soyqırımı həyata keçirmişlər. Məhz buna görə də ermənilər soyqırıma məruz qalmış xalq yox, Türklərə qarşı soyqırım törətmiş xalq kimi Türk Milləti qarşısında və tarix qarşısında cavab verəcəklər. Qisas qiyamətə qalmaz.

Ədəbiyyat :

1. Hocalı 1992. Dərləyən Oktay Hacımusalı.İstanbul.220s.

2. Qafar Çaxmaklı.  Ermənicə qaynaqlarda erməni cinayətləri (birinci hissə). Bakı. 2015. 143s.

3. Xaqani ismayıl. “Erməni məsələsi” və Türk- müsəlman soyqırımı. Nərgiz nəşriyyatı. Bakı 2012. 507 s.

4. Tənzilə Rüstəmxanlı.Türk müsəlman soyqırımı. Bakı. Hərbi nəşriyyat, 2009. 191s.

5. Ermənilərin  İrəvan xanlığı ərazisinə kütləvi surətdə köçürülməsi və azərbaycanlıların mərhələli deportasiyası. Azərbaycan Respublikası Beynəlxalq Diaspor Mərkəzi. Bakı-2014. 76 s.

6.Taleh Cəfərov.100 ilin yalanı Diaspor müstəvisində.Erməni diasporunun fəaliyyətində qondarma “soyqırımı” iddiası.Türküstan.N:9(379),15-28 mart 2015-ci il.

7.https://www.facebook.com/GAMOHTebriz/photos/a.930592683631505.1073741828.930569936967113/942025119154928/?type=1&theater.GAMOH.ORG

1. 8.  https://www.gunaz.tv/az/meqaleler/meqaleler/ermenistan-iki-milletli-iki-dilli-dovlete-cevrilmelidir-m9066.
2. 9. http://www.ps-nota.com/biz-niy%C9%99-q%C9%99rbi-az%C9%99rbaycan-m%C9%99s%C9%99l%C9%99sini-gund%C9%99m%C9%99-g%C9%99tirmirik/

10. https://www.notdelisi.com/xocali-soyqirimi-27725/

Yasəmən Qaraqoyunlu,

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə İnstitutu

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Professor Ramazan Siracoğlu yazır:”XANIMINA ZİNƏT ƏŞYASI ALMAYAN, AZƏRBAYCANI SÜRGÜNDƏN QURTARAN KİŞİ” – Araşdırma

Xural Yazıldığı tarix 15 Aprel 2018

Ramazan SİRACOĞLU, professor

XX əsr Azərbaycan tarixinin ən ziddiyyətli tarixi simalarından biri, bəlkə də birincisi, şəksiz-şübhəsiz, Mircəfər Abbas oğlu Bağırovdur (1895-1956).

Uzun müddət (1921-1927-ci illərdə Daxili İşlər Komissarı, 1927-1930-cu illərdə Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsinin- OGPU- sədri,  1932-1933-cü illər Xalq Komissarlar Sovetinin sədri, 1933-1953-cü illərdə Azərbaycan və Bakı Partiya Komitəsinin birinci katibi) Azərbaycan Respublikasının ən mühüm rəhbər vəzifələrində çalışmış  M.A. Bağırov haqqında kütləvi informasiya vasitələri 1953-cü ildən başlayaraq birtərəfli qaydada ancaq mənfi yazılar yaymışdır. Bu proses 1953-cü ilin iyun ayının 27-də SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik naziri L. P. Beriyanın öz evində öldürülməsindən sonra başlamışdır. 

L. P. Beriya qətlə yetirildikdən sonra 1953-cü ilin 2-7 iyul tarixlərində Moskvada Sov.İKP MK-nın plenumu çağrıldı, bu plenum barədə  məlumat “Pravda” qəzetində ancaq 3 gün sonra -10 iyul 1953-cü ildə dərc olundu:  “Mərkəzi Komitənin plenumu Lavrenti  Beriyanı antipartiya fəaliyyətinə görə partiya sıralarından çıxartmış və tutduğu vəzifəsindən azad etmişdir”. (Öz mənzilində qətlə yetirilmiş L. Beriyanın oxşarını isə 1953-cü ilin dekabrında mühakimə edib güllələdilər. )

Siyasi hakimiyyəti ələ keçirən, bicliyindən özünü gicliyə vurub uzun müddət siyasi kuluarlarda “Kreml təlxəyi” kimi ad çıxarmış, dövlət ziyafətlərində gülünc hərəkətləri və “Qopaq” rəqsi ilə qonaqları əyləndirən,  rabitəsiz və məntiqsiz boşbağızlığı ilə, sonralar SSRİ əhalisini “tarla gözəli” adlandırdığı  “cahanşümul” qarğıdalı  əkinçiliyi ilə kommunizmə  aparacağını, 1980-ci ildə kommunizm quracağını vəd edən, 1962-1963-cü ilde sovet xalqını çörəyə möhtac qoyan, Amerikaya çatıb onu ötəcəyini söyləyən, xirtdəyinə qədər günahsız insanların qanına batmış, Azərbaycana xüsusi antipatiyası ilə tanınan Nikita Xruşşov uzun illərdən bəri şəxsiyyətinə qarşı nifrət bəslədiyi Mircəfər Bağırovdan hesab soruşmanın zamanı gəldiyini bir yırtıcı intuisiyası ilə sezmişdi.

Moskvaya – Mərkəzi Komitənin plenumuna çağırılan Mircəfər Bağırov, ürək qızdırdığı adamdan – SSRİ Neft Sənayesi naziri N. Baybakovdan (Baybakov- Sabunçu qəsəbəsində doğulmuşdu, 1932-ci ilə Bakı şəhərindəki Neft və Sənaye İnstitutunu bitirmişdi, M. A. Bağırov ona etimad göstərib rəhbər vəzifələrə irəli çəkmişdi, onun zəmanəti ilə 1940-cı ilin sentyabrında nazir müavini təyin olunmuş, 1948-ci ildə isə M. A. Bağırovun tövsiyəsi  ilə nazir kreslosuna yiyələnmişdi) plenumun məqsədini və L. Beriyanın nədən ortalarda görünmədiyinin səbəbini soruşanda, o, Beriyanın xaricdə olduğunu söyləyib və dərhal da N. Xruşşova məlumat çatdırmışdı ki, Bağırov ondan Beriyanın harada olduğunu soruşub.

1953-cü ilin iyul ayının 6-da Mircəfər Bağırov plenumda çıxış edir.Plenumun stenoqrafik materialında N. Xruşşov başda olmaqla onun əlaltılarının – Bulqanin, Malenkov, Voroşilov, Mikoyan, Kaqanoviç və başqalarının – tez-tez Mircəfər Bağırovun sözünü kəsdiklərinin, ona replika atdıqlarının, az qala bütün iqtisadi-siyasi-hərbi-hüquqi məsələlərin əsl baiskarının Mircəfər Bağırov olduğunu sübuta yetirməkdə canfəşanlıq göstərdiklərini görürük.

Məsələn:

“Хрущев – Ты так объясняешь это, потому что все знают и я знаю. Когда тебя встретили и спросили — звонил Берия? — ты говоришь — нет. Ты его знаешь больше других, поэтому люди и говорят, чтобы ты рассказал, ты больше знал его –

Xruşşov: Bunu hamı bildiyinə görə, mən də bildiyim üçün sən belə izah edirsən. Səni qarşılayanda soruşublar ki, Beriyaya zəng eləmisənmi?- demisən ki, yox.  Sən onu başqalarından daha çox tanıyırsan, ona görə də adamlar deyirlər ki, gərək sən danışasan, sən onu daha çox tanıyırdın.

“Суслов: Инструктора ЦК побаивались ездить в Азербайджан – Suslov:Mərkəzi Komitənin təlimatçıları Azərbaycana getməyə qorxurdular.

Маленков: Ты был близок к Берия- Malenkov: Sən Beriyaya yaxın idin.

Голоса с места: И ходили все время к Берия – Yerdən səslər: Və həmişə Beriyanın yanına gedirdiniz.”

(Bax: Пленум ЦК КПСС. Июль 1953 г. Стенографический отчёт. 2-7 июля 1953 г.)

Xruşşov və onun əlaltıları Mərkəzi Komitə üzvləri ilə hesablaşmamasını M.A. Bağırova heç cürə bağışlamadılar. M.A.Bağırovun ən qısa zamanda həbsini istəyən Xruşşovun şəxsi təşəbbüsü və iradəsi ilə Ukraynada işləyən Rudenko təcili şəkildə SSRİ baş prokuroru vəzifəsinə təyin edildi. Kütləvi informasiya vasitələri tapşırıq əsasında gecə-gündüz Bağırov barədə ağlagəlməz ittihamlar, “ifşaedici” məlumatlar yaymağa başladı. Respublika daxilindən və kənardan çuval-çuval “zəhmətkeş şikayətləri” təşkil olundu, orden-medallı tanınmışların “odlu-alovlu” çıxışları günün aktual mövzusuna çevrildi, yazıçı və şairlərə təcili qaydada M. Bağırovun cəllad, müstəbid, qadın düşkünü, manyak obrazını yaratmaları haqqında  göstəriş verildi. Partiya, sovet, təsərrüfat fəallarına xalq arasında Bağırovun xalq düşməni olması barədə təbliğat işlərini genişləndirmələri əmr olundu. Hüquq-mühafizə orqanlarında çalışan yüzlərcə könüllü də “əziz Nikita Sergeyeviçin” göstərişlərini yerinə yetirməyə tələsdi. Məsələn, hüquq-mühafizə orqanlarında işləyən İ. K. Əfəndiyəvfamilyalı bir şəxs 07.10.1953-cü ildə Moskvaya, N. Xruşşova yazdığı geniş raportda 1918-ci ildə Qubada Qafqaz İslam ordusu tərəfdən daşnaklara qarşı vuruşmuş alban əsilli Əhməd Triniçin cəzalandırması üçün şəxsən Bağırova müraciətinin cavabsız qalmasından şikayətlənir. Raportun müəllifi daha sonra  hiddətlənir ki, bəzi şəxslər barədə  M. Bağırova lazımı məlumatlar verilsə də, o, bütün ifşaedici materiallara məhəl qoymadan həmin şəxslərə, məsələn, Heydər Hüseynova himayədarlıq göstərmişdir: “Багиров, которого хорошо информировали об этом, упорно отвергал все материалы, более того, по его ходатайству ВАК присудил Гейдару Гусейнову ученую степень доктора философских наук без защиты диссертации, он выдвинул и доверил ему пост вице-президента Академии наук Азербайджанской ССР, ввел в состав ЦК партии Азербайджана, дал весь архив партии (ИМЭЛ) – Bu barədə yaxşı məlumatlandırılan Bağırov inadla bütün materialları rədd etdi, üstəlik, onun zəmanəti ilə Ali Attestasiya Komissiyası dissertasiya müdafiə eləmədən Heydər Hüseynova fəlsəfə elmləri doktoru elmi dərəcəsi verdi,  Bağırov onu irəli çəkdi, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti postunu ona etibar etdi, Azərbaycan Kommunist partiyası Mərkəzi Komitəsi heyətinə daxil etdi, Marks-Engels-Lenin adına İnstitutun bütün partiya arxivini ona verdi”.

( Bax: http://istmat.info/node/22395  И. К. Эфендиев. 7.Х.53 г. Москва, Писцовая, 16, корп. 2, кв. 69.  Верно:    [п.п.] Костарева. Доложено: 16/XI.53  Архив. 9/XII/53 )

M. Bağırov rəhbər kadrlardan tabeliklərində olanlara qarşı obyektiv davranmalarını, əmək intizamına ciddi riayət etmələrini, vəzifələrindən sui-itifadəyə yol verməmələrini, ərizə və şikayətlərə qarşı operativlik göstərmələrini, davranışları ilə başçılıq etdikləri kollektivə nümunə olmalarını tələb edirdi. Onun səhlənkarlığa yol verən rəhbər işçiləri görməyə gözü yoxuydu. Qəfil və gözlənilməz gəlişi ilə adamların vəziyyətini iş yerlərində şəxsən özü öyrənirdi. Şikayətləri dərhal yerindəcə həll edirdi. Məsələn, təkcə 1951-1952-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında 20 rayonda yarıtmaz işlərinə, yol verdikləri səhlənkarlığa, qanun pozuntusuna, sosialist əmlakını dağıtdıqlarına, kollektiv üzvlərinə qarşı qaba davrandıqlarına görə, 134 nəfər rəhbər işçi, o cümlədən rayon partiya komitələrinin birinci katibləri, rayon icraiyyə komitələrinin sədrləri, sovxoz direktorları, kolxoz sədrləri, trest müdirləri, rayon milis (polis) şöbəsinin rəisləri, prokurorlar vəzifələrindən azad edilmiş, cinayət məsuliyətinə cəlb edilmişdilər.

M. Bağırovun zamanında bütün dövlət məmurları daimi səksəkə və vahimə içində fəaliyyət göstərmişlər. Onlar hər an cəzalalana biləcəkləri ehtimalından rəhbərlik etdikləri kollektivin üzvləri ilə  qanun çərçivəsində hərəkət etməyə  məhkum idilər. Hər hansı bir kollektivdən gələn haqlı bir ərizə məsul şəxsin  ictimai-siyasi karyerinin, bəlkə də həyatının sonu demək idi. Olduqca sərt, qətiyyətli və sarsılmaz iradə sahibi M. A. Bağırov rütbəsindən, xidmətindən, cinsindən asılı olmayaraq Azərbaycanın əleyhinə fəaliyyət göstərmək istəyənlərə qarşı amansız idi.Məsələn, 1920-ci illərdən Kremldə yerləşib yataqlanmış, yağlı vəzifələr tutmuş, ermənilərin baş ideloqu A. Mikoyanın məsləhəti ilə Ermənistan Kommunist Partiyası  Mərkəzi Komitəsinin başçısı Arutunyan Qarabağın Ermənistanla birləşdirilməsi məsələsinin həll olunması üçün 1945-ci ildə Moskvaya, XKS sədrinin müavini və işğaldan azad olunmuş ərazilərdə xalq təsərrüfatının bərpası komitəsinin sədri G. Malenkova məktub yazmışdı. SSRİ rəhbərliyi Qarabağla bağlı M. A. Bağırovun fikrini soruşanda  o da əsasız olaraq Ermənistan ərazisinə daxil edilmiş Əzizbəyov, Vedi, Qarabağlar rayonlarının, Rusiyaya daxil edilmiş Dərbənd, Buynaksk və Məhərrəmkənd rayonlarının Azərbaycana qaytarılmasından sonra bu məsələyə baxıla biləcəyini vurğulamışdı.

1946-cı ildə erməni lobisinin səyləri ilə ədəbi-ictimai aləmə “fövqəladə qələm sahibi” kimi təqdim olunan Marietta Şaqinyan adlı bir erməni qadının xəstə təxəyyülünün bəhrəsi olan “Sovet Zaqafqaziyası” əsərində Dağlıq Qarabağ erməni torpaqları kimi təsvir olunduğundan xəbər tutan M. A. Bağırov dərhal Kremlə, ÜİK (b) P MK katibi A. Jdanova zəng edərək təcili tədbir görülməsini istəyir. M. Şaqinyanın adı qeyd olunan kitabı zərərli ədəbiyyat siyahısına daxil edilir, kitabxanalardan və mağazalardan yığışdırılır, müəllifi də cəzalandırılır.

Azərbaycan Respublikasında yaşayıb fəaliyyət göstərən, gizlində daşnakçıların siyasi tövsiyələrini gerçəkləşdirməyə çalışanlara qarşı M. A. Bağırov hər zaman sərt davranmışdır. Məsələn, 1951-ci ildə şəxsən M. Bağırovun şəxsi təşəbbüsü və yerlərdən daxil olan haqlı şikayətlər əsasında respublika Meşə Sənayesi nazirinin müavini Yegizaryan, Yeyinti Sənayesi naziri Karkaryan, Ticarət nazirinin müavini Aqababyan, Dövlət Təhlükəsizlik Nazirliyinin yüksək rütbəli məmuru Petrosyan barədə cinayət işi açılmış və təqsirkarlar haqlı cəzalarını almışlar. 1953-cü ilin iyununda  M. Bağırova məlumat verilir ki, Kirovabad (Gəncə) Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda (indiki Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında)  çalışan 18 laborantdan 14-ü ermənidir. M. Bağırovun rəhbərliyi və iştirakı ilə Mərkəzi Komitədə bu məsələ müzakirə olunur və 2 ay ərzində Kirovabad KTİ-də yuva salmış daşnakların kökünün kəsilməsi barədə qərar qəbul edilir. (Bax: Политбюро и дело Берия. Сборник документов — М.:, 2012. С. 540-545 Архив: РГАСПИ. Ф. 17. Оп. 171. Д. 473. Л. 224-231)

Azərbaycanda yaşayan ermənilərin və erməni xislətlilərin gizli imzaları  ilə sürəkli olaraq Moskvaya, Xalq Nəzarət Nazirliyinə (sonralar komitəyə çevrildi) məktublar yazılırdı. Mərkəzdən ərizə və şikayətləri yoxlamaq, Bakıda olan “yeyinti” faktlarını aşkar etmək üçün  ardı-arası kəsiməyən komissiyalar gəlirdi. Bir dəfə də Moskvadan Xalq Nəzarəti nazirinin müavini M. Bağırova  zəng edir: “Danışan yoldaş Kozlovdur, Bakıya təftişə gəlirəm”. M. Bağırov istehzalı şəkildə “bəs Qoyunzadə -Baranov- gəlməyəcək?”– deyə soruşur (Kozlov- Keçiyev demək olduğu çün M. Bağırov da qəsdən Baranov- Qoyunzadə söyləmişdi). Yeri gəlmişkən, M. Bağırovun məhkəməsində  SSRİ prokuroru R. Rudenko bu sözləri  cinayət tərkibli əməl kimi tövsif etmişdi.

1956-cı ilin aprel ayının 12-də A. Çeptsovun sərliyi ilə SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının  səyyar sessiyası Bakı şəhərində F. Djerzinski adına (indiki M. Şəhriyar) klubda məhbus M. A. Bağırovun məhkəməsinə başladı. Əslində, bu proses siyasi şou idi.  Onu   ittiham edən SSRİ Baş prokuroru R. A. Rudenko məhkəmədə cəfəng iddialar irəli sürürdü:

“Для охраны Багирова существовал специально утвержденный… отдел охраны, который доходил до 31 чел.

– Bağırovun mühafizəsi üçün sayı 31-nəfərə qədər olan xüsusi təsdiq olunmuş mühafizə şöbəsi mövcud idi.” (Gülməlidir: indi babat pulu olanların hamısı təxminən elə o qədər mühafizəçi ilə gəzir)

“За счет государства содержался персонал из 8 человек для обслуживания личной квартиры Багирова – Bağırovun şəxsi mənzilində xidmət etmək üçün dövlət həsabına 8 nəfər xidmətçi ayrılmışdı”. ( SSRİ prokurorunun tutarlı dəlillərinə baxın.)

“Багиров получил от Берия личный подарок — охотничье ружье с надписью: “Мир Джафар Багирову от Л. Берия- Bağırov Beriyadan üstündə “Mircəfər Bağırova L. Beriyadan” yazısı olan şəxsi hədiyyə- ov tüfəngi almışdı”. (Tula silah zavodunda istehsal olunmuş bu ov tüfənginin mağaza qiyməti 16 rubl idi. Maraqlananlar üçün qeyd edək ki, Bağırovu tutarsız faktlarla ittiham etdirən Xruşşovun ailə üzvlərinin hər birinə Misirin dövlət başçısı  C. Ə. Nasir bir ədəd “Nissan” avtomobili bağışlamışdı, oğlu Sergeyin yazdığına görə,  26 yaşı olanda 3 xarici avtomobili, bir dənə də “QAZ-21” Volqası varmış.)

SSRİ-nin baş prokuroru R. Rudenko Mircəfər Bağırovun məhkəməsində onun repressiyalarda əli olduğunu sübuta yetirmək üçün NKVD komissarı N. Yejova vurduğu şifroqramı sübut gətirmişdir. Lakin cənab R. Rudenko “unutmuşdu” ki, “üçlüklər”in yaranması barədə  əmri Yejov  30 iyul 1937-ci ildə vermişdir (00447 saylı əmr). Bu şifroqram isə 09 iyul 1937-ci ilə aiddir və orada nədənsə  nə İ. Stalinin, nə də M. Bağırovun imzaları var. Ələbaxım Voroşilov, Koqanoviç, Molotov, Mikoyan isə o saxta şifroqramı çox sonralar dərkənar ediblər.  Xruşşov kimi başçının elə Rudenko kimi prokuroru olar.

1937-1938-ci illərdə təşkil edilmiş bədnam üçlüyün- troykanın – aktiv üzvlərindən olan Roman Rudenko hüququn, ədalətin deyil, onu o vəzifəyə gətirmiş avantürist N. Xruşşovun təlimatı ilə hərəkət elədi, Mircəfər Bağırovu 1930-cu illərin ikinci yarısında bütün SSRİ-də tüğyan etmiş repressiyanın əsas təşkilatçılarından biri kimi gördü.

Rudenko özü gözəl bilirdi ki, SSRİ Daxili İşlər Xalq Komissarı (NKVD) N.İ. Yejovun 30.07.1937-ci ildə 00447 saylı əmri ilə respublikalarda yaradılmış üçlüyə heç vaxt M. A. Bağırov daxil olmamışdır. Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş ilk üçlüyün – “troyka”nın – tərkibi Daxili İşlər Xalq Komissarı Y. Sumbatov- Topuridzedən– sədr, Teymur Quliyevdən və Cahangir Axundzadədən ibarət idi. Sonrakı dövrdə  respublika “troyka”sının fəaliyyətini Daxili İşlər Xalq Komissarı M. Rayev – sədr, Ağahüseyn Hüseynov və Teymur Yaqubov davam etdirmişlər.  Tutulanları iki kateqoriya üzrə- birinci və ikinci kateqoriya üzrə- istintağa cəlb edirdilər. Birinci kateqoriyaya daxil olanlar güllələlənirdilər, “bəxti gətirib” ikinci kateqoriyaya düşənlərə isə 8 -10 il həbs cəzası təyin edirdilər.   Təqsirli sayılanları tez və sadələşdirilmiş şəkildə mühakimə edən “üçlüklər”ə  SSRİ NKVD-nin xalq komissarı N. Yejov əvvəlcədən plan kəsmişdi. Məsələn, Azərbaycan Respublikasından I kateqoriya ilə 1500, II kateqoriya ilə -3750 məhbus, cəmi- 5250 nəfər cəzalandırılmalı idi. SSRİ Daxili İşlər Komissarı N. Yejovun 00447 saylı əmrinə görə, 05.08.1937-ci ildən bütün SSRİ-də repressiya maşını-“üçlük”lər fəaliyyətə başlamışdılar.  O dönəmdə SSRİ  baş prokuroru olan A. Y. Vışinskinin həyasızcasına söylədiyi “etiraf-bütün sübutların şahıdır” fikri hüquq-mühafizə işçilərinin əl-qollarını açmış, məhbuslara ağlasığmaz işgəncələr verməklə onları “casus”, “təxribatçı”, “düşmən”, “sui-qəsdçi”, “terrorist”, “ziyankar” olmağa vadar etmişdilər.

M. Bağırovu repressiyada ittiham edən SSRİ baş prokuroru özü  “üçlüyün” fəallarından olub. Onun ağası və siyasi hamisi N. Xruşşov Ukraynada rəhbər vəzifədə olarkən N. Yejova  teleqramlar vuraraq israrla Ukrayna üzrə I kateqoriyanın limitini artırmağı xahiş edirdi.

Xruşşovun M. A. Bağırov  haqqında cəfəng fikirlərini təbərrük kimi qəbul edənlər unudurlar ki,  NKVD dövlət içində dövlət idi, Azərbaycanın siyasi rəhbərinin NKVD-yə müdaxilə etmək hüququ yoxuydu. O vaxtlar (1934- 1953-cü illərdə) Sovet İttifaqında NKVD nəzdində OSO (Osoboe soveşanie) adlanan  Xüsusi Müşavirə fəaliyyət göstərirdi. NKVD rəhbəri ilə SSRİ baş prokuroru ikilikdə respublika “üçlük”lərinin güllələnmə hökmlərini təsdiq və ya rədd edirdilər. N. Yejov və A. Vışinski ikilikdə 21 min 222 məhbusun taleyini həll edən hökmü imzalayıblar. Onların arasında unudulmaz Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Seyid Hüseyn, Bəkir Çobanzadə, Böyükağa Talıblı və yüzlərcə başqa soydaşlarımız da vardı. Cəfər Cabbarlı 1934-cü ildə  vəfat etməsəydi, mütləq bu siyahıda olacaqdı. Hüseyn Cavidin siyasi partiya mənsubiyyəti olmadığından Yejov və Vışinskinın dərkənarından yan keçmişdir. Onun taleyini Azərbaycan üçlüyü özü müəyyənləşdirmişdir.  NKVD “üçlüyü” adları yuxarıda qeyd olunan şəxsləri N. Yejovun 9 qrupa ayırdığı “təhlükəli antisovet ünsürləri” siyahısına daxil etmiş, “antisovet” partiyasının (“Müsavat”, “İttihad”, “Əhrar”) gizli üzvü kimi dəyərləndirmişdir. Bu qrupdan olanlar I kateqoriya məhbuslar sayılırdılar və cəzaları güllələnmə idi. Həmin kateqoriyadan olanların güllələnmə tarixi və basdırıldıqları yer hərbi sirr kimi gizli saxlanılırdı. “Üçlüyün” rəhbəri hər 5 gündən bir  SSRİ Daxili İşlər Komissarı N. Yejova məlumat verirdi.

Biz Mircəfər Bağırovdan umduğumuz qədər kömək gözləmişik, o isə  siyasi reallıqların ona verdiyi imkanlar daxilində məsələlərə müdaxilə edə bilib. Məsələn, xatırlatmaq yerinə düşər ki, SSRİ prokurorluğunda məsul vəzifədə çalışan İ. O. Matuleviçin (İ. Matuleviç SSRİ Ali Məhkəmesi Hərbi Kollegiyasının sədr müavini idi) dəstəyinə arxalanan Azərbaycan Daxili İşlər Komissarı M. Rayev gizli şəkildə N.Yejova M. Bağırov haqqında donoslar  çatdırır, onu məhv etmək üçün məkrli planlar hazırlayırmış. Nəticədə M. Bağırov 1938-ci ilin avqust ayının ortalarında 10 gün  ev dustağı olub, 1938-ci ilin 22 aqustunda L. Beriyanın NKVD-yə birinci müavin vəzifəzinə gətirilməsi M. Bağırovu rəsmən ölümdən xilas edib (L. Beriya Bakıda oxuyub, işləyib, 1921-1922-cü illərdə Bağırovun müavini olub).

Şübhəsizdir ki, M. Bağırov da müəyyən səhvlərdən, günahlardan xali deyildi, lakin həmin qüsurlar M. Bağırovun  idealistliyindən irəli gəlmişdir. Müharibə başlayanda böyük oğlu Cahangiri (kiçik oğlunun o zaman 9 yaşı vardı ) cəbhəyə, döyüşən orduya ata nəsihətiylə yola salmışdı: “Ölkəmizin, Azərbaycanımızın adına layiq olmağa çalış”. Qvardiya baş leytenantı, qırıcı təyyarəçi  Cahangir Mircəfər oğlu  Bağırovömrünün axırınadək atasının sözlərini unutmadı. 1943-cü il iyun ayının 5-də qeyri-bərabər döyüşdə son nəfəsinədək vuruşmuş, ən sonda təyyarəsi ilə bərabər faşist təyyarəsini taran edərək həlak olmuşdur. Bu hərbi şücaətinə görə İ. Stalin Cahangir Bağırova Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı vermək istəyəndə, ata Bağırov etiraz edib. Cahangirin məzarı Yasamal qəbristanlığındadır. Müqayisə üçün xatırladaq ki, M.A.Bağırova xalq düşməni damğası vuran N. Xruşşov isə 28 yaşlı oğlu Sergeyi Sosialist Əməyi qəhrəmanı adı ilə, Lenin mükafatı, orden və medallarla təltif eləmişdi.

M. Bağırov həbs olunanda axtarış zamanı yaşadığı mənzildə ümumi dəyəri təxminən 300 rubl olan əşya aşkarlanıb. Xanımının heç bir zinət əşyasının olmaması axtarışa gələnləri təəccübləndirib: “Sizin var-dövlətiniz elə bu kitablardır?”

26.04.1956-cı ildə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyasının sədri A. Çeptsovun başçılığı ilə keçirilən məhkəmədə dövlət ittihamçısı SSRİ baş prokuroru R. Rudenko Mircəfər Bağırovu Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 63-cü və 70-ci maddələri üzrə təqsirli bilərək, barəsində ölüm hökmü çıxarılmasını tələb etdi. 26.05.1956-cı ildə mərkəzi mətbuatda M. Bağırov haqqında çıxarılan hökmün yerinə yetirilməsi barədə məlumat dərc olundu.

Taleyin işinə baxın ki, siyasi boşbağazlığı, qaba rəftarı, mədəni səviyyəsinin yoxluğu ilə SSRİ-də və dünyada bədnam  Xruşşovun 1956-cı ilin fevral ayının 25-də söylədiyi böhtan və iftiralar, əsassız ittihamlar hələ də öz təsir gücünü saxlayır.  Xruşşov və satraplrının düşüncəsinə görə, SSRİ-də baş vermiş bütün neqativ hallara görə ancaq və ancaq  üç nəfər— Stalin, Beriya və Bağırov günahkar olmuşlar. Tarixlə maraqlananlar isə  yaxşı bilirlər ki, repressiya memarları V. Menjinski, H. Yaqoda, A. Vışinski, V. Ulrix və N.Yejov idilər. Bütün SSRİ-dəki kütləvi həbsləri, “üçlüklər”i, deportasiyaları məhz onlar təşkil etmişlər.

“Qırmızı terror” kitabının müəllifi mərhum akademik Ziya Bünyadovun 1993-cü ilin dekabr ayının 10-da AMEA-nın illik hesabatında söylədiyi bir fikri xatırlatmaq istəyirəm: “Dünyanın siyasi xəritəsində Azərbaycan  adının saxlanılmasında Mircəfər Abbas oğlu Bağırovun inkarolunmaz xidməti var. Hitler Almaniyasının SSRİ-yə hücumunu  bəhanə edən ermənilər 1941-ci ilin iyul ayının sonlarında hiyləgər A. Mikoyanın vasitəsilə o dövrdə fövqəladə səlahiyyət sahibi olan Dövlət Müdafiə Komitəsinin sədri İ. Stalinə sözarası çatdırırlar ki, Türkiyənin  Almaniya ilə  müttəfiq ola bilmək ehtimalı nəzərə alınarsa,  cənub sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının əhalisinin köçürülməsi məsləhətdir. İ. Stalin köçürülmə məsələsini reallaşdırmaq üçün layihə-plan hazırlanması barədə düşünmək lazım gələcəyini bildirir.  Bu məlumatı eşidən L. Beriya dərhal M. Bağırova xəbər verir.  Təcili olaraq Moskvaya uçan M.A. Bağırov İ. Stalinlə görüşür,  gətirdiyi məntiqi dəlillərlə İ. Stalini fikrindən daşındırır, beləliklə, nəinki Azərbaycanı, eyni zamanda, kumıklar başda olmaqla  Dağıstan əhalisini də deportasiyadan qurtarır.”(strateq.az)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Amerikanın Suriya kürdlərini dəstəkləməsinin arxasında dayanan səbəblər

Xural Yazıldığı tarix 11 Aprel 2018

İkinci dünya müharibəsindən sonra keçən dövr ərzində Amerika Birləşmiş Ştatları ilə Türkiyə çox yaxın dostluq münasibətlərində olmuş və demək olar ki, bütün sahələr üzrə səciyyəvi əməkdaşlıq  nümunəsi göstərmişlər. Amerika ilə münasibətlər Türkiyənin xarici siyasətində mühüm yer tutmuş, iqtisadi, hərbi, təhlükəsizlik və hümanitar shələri əhatə etmişdir.

Coğrafi baxımdan Sovet İttifaqı ilə sərhəddə yerləşməsi Türkiyəni kommunizmin yayılmasının qarşısını alan maneəyə çevirmişdi və bu xüsusiyyətləri onu Amerikanın regiondakı digər müttəfiqlərindən fərqləndirmişdi. O, Amerika Birləşmiş Ştatları ilə eyni cərgədə qırmızı təhlükəyə – kommunizmə qarşı mübarizə aparır və bununla Amerika və NATO-nun raketləri və hərbi qüvvələrinə ev sahibliyi edirdi. Eyni zamanda ABŞ-ın Orta Şərq və ona bitişik regionlardakı strateji maraqları Türkiyə vasitəsilə ciddi-cəhdlə qorunurdu.

Sovet İttifaqının dağılması, kommunizm təhlükəsinin aradan çıxması bütün dövlətləri yeni reallıqlar qarşısına çıxardı. Prioritetlər dəyişdi. Amerikada hesab etməyə başladılar ki, onların Orta Şərq siyasəti üçün Türkiyə əvvəlki qədər əhəmiyyətli deyil. Ona görə də Türkiyəyə ayrılan rol qısaldılmağa başladı. Amerikanın region siyasətində İsrail və Səudiyyə Ərəbistanı daha irəli çəkildi.

“Ərəb baharı” adı verilmiş fəlakət uçurumu daha da dərinləşdirdi. İŞİD-in meydana gətirilməsi və bunun nəticəsində regionda məskunlaşan kürdlərə terror qrupları ilə mübarizədə xüsusi rol verilməsi isə ABŞ ilə Türkiyə arasındakı ziddiyyətləri kulminasiyaya çatdırdı.

Amerikanın Şimali Suriyada Kürdlərlə apardığı eksperimenti Türkiyə öz təhlükəsizliyi üçün ciddi hədə kimi görür. Onlar Kürdlərin Demokratik Birlik Partiyası (PYD) və onun silahlı qanadı olan Xalq Müdafiə Birliyini (YPG) PKK ilə birlikdə olan və İŞİD-ə bərabər terror qrupu hesab edirlər.

ABŞ-ın kürdlərdən təşkil olunmuş Suriya Demokratik Qüvvələrinə (SDF) silah, sursat, hərbi təlim və digər shələrdə yardımı Türkiyədə bu yardımım arxasında gizlənən səbəblər haqqında suallar yaradır. ABŞ-ın Kürdlərə yaxınlaşmasının əsas səbəbinin İŞİD-ə qarşı müharibə olması haqqında təqdim etrdiyi uzahat Türkiyə tərəfindən yetərsiz hesab olunur.

Elə isə Amerikanın kürdlərə yardım etməsinin arxasında hansı səbəblər dayanır? Nəyə görə Amerika Türkiyə kimi dövlətlə olan maraqlarını kürd qruplaşması ilə münasibətlərə qurban verir?

Amerikanın kürdlərə yardımı və SDF ilə ittifaqının bir neçə səbəbini nəzərdən keçirək:

Birinci, rəsmi olaraq Amerika 2014-cü ildən başlayaraq Azad Suriya Ordusu da daxil olmaqla mötədil hesab etdiyi Suriya müxalifətçilərini silahlandırmağa və onlara təlim verməyə başladı. Verilən məlumatlara görə, ABŞ elə bu dövrdə rejimə müxalif qüvvələri maliyyələşdirmək üçün 500 milyon dollar vəsait ayırır. Çox keçmir ki, ABŞ Suriyada onun tərəfindən müvafiq vuruşan qüvvələrin olmadığına görə işlərin yaxşı getmədiyini bəyan edir.

Ozamankı müdafiə Naziri Aşton Karter elan edir ki, Amerika İŞİD-ə qarşı döyüşə biləcək və torpaqları azad edəcək motivasiyalı qüvvə axtarışındadır. Bu zaman ABŞ-ın irəli sürdüyü kriteriyalara YPG-nin cavab verdiyi məlum oldu.

İkinci, Kobaninin müdafiəsi zamanı YPG qüvvələrinin öndə getməsi Amerikaya onlarla əməkdaşlıqda ruhlandırdı. Amerikanın bölgədəki hərbi müşavirləri ilə YPG arasında İŞİD-ə qarşı işgüzar münasibətlər yarandı. İlk kontaktlar beynəlxalq koalisiyanın hərbi yardımları əhatə edirdi.

Sonralar Pentaqon rəsmiləri YPG və SDF hərbi birləşmələri haqqında Suriya uğrunda qurban getməyə hazır olan etibarlı və baçarıqlı qüvvə kimi danışmağa başladılar.

Üçüncü, İŞİD-ə qarşı müharibənin gedişində məlum oldu ki, Türkiyə zaman-zaman Amerikanın deyil, öz maraqlarının təmin olunmasının ardınca gedir və bu maraqlar heç də hər zaman Amerika maraqları ilə üst-üstə düşmür. Al-Qaidənin bir qolu olan Cəbhət əl-Nusrə ilə iddia olunan münasibətləri Amerika və onunla birlikdə olan qüvvələr tərəfindən yaxşı qarşılanmırdı. Eyni zamanda Türkiyənin sərhədləri lazım olan səviyyədə qapatmaması və terroristlərin regiona axışının qarşısının tam ala bilməməsi ABŞ-da və onun müttəfiqlərində belə rəy formalaşdırdı ki, vəziyyəti ancaq YPG və SDF-ni gücləndirməklə nəzarət altına almaq olar.

Dördüncü, Amerikaya ona ehtiyacı olan və ehtiyaclarının təmin edilməsi müqabilində Suriyada aktiv döyüş apara bilən qrup lazım idi. Suriya kürdləri şimal və qərbdən Türkiyə, şərqdən KDP-KRG və Suriya hökuməti, cənubdan İŞİD kimi düşmən güclərlə əhatə olunmuşdular. Suriya kürdləri Amerika və onun koalisiya üzrə müttəfiqlərinin yardımlarına cüddi ehtiyacları var idi və koalisiya qüvvələrinə effektiv döyüş aparmaq bacarıqlarını sübut edə bilmişdilər.

Beşinci, Ərdoğanın rəhbərlik etdiyi Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP) 2002-ci ildə Türkiyədə hakimiyyətə gəldi. 2003-2009-cu illər Ərdoğanın baş müşaviri, 2009-2014-cü illər Xarici İşlər Naziri olmuş Əhməd Davutoğlu Türkiyənin xarici siyasətində dramatik yerdəyişməni həyata keçirən “strateji dərinlik” anlamına böyük önəm verirdi. Bu strategiya Türkiyənin şərqə istiqamət götürməsinə səbəb oldu. Bu dəyişiklik Amerika siyasətçiləri arasında panikaya səbəb oldu. “Ərəb Baharı” zamanı Türkiyənin özünü Orta Şərqin himayədarı kimi aparması narahatçılığın daha da artmasına səbəb oldu. Region üzrə “Müsəlman qardaşlığı” hərəkatını müdafiə etməsi Amerikada Türkiyənin yeni prioritetləri baxımından haqlı narahatçılıq formalaşdırdı. Türkiyənin diqqətinin şərqə yönəlməsi Amerikanın Suriya kürdlərini və SDF-ni dəstəkləməsində həlledici rol oynadı.

Altıncı, 2015-ci ilin martında Amerikanın keçmiş Dövlət Katibi Con Kerry bəyan etdi ki, “Suriya münaqişəsini hərbi həll yolu yoxdur; həll yolu yalnız siyasi yoldur.” Kerrinin bəyanatı Rusiyanı Bəşər Əsədi daha da intensiv şəkildə hərbi sahədə gücləndirməyə ruhlandırdı.

Rusiyanın fəal müdaxiləsi İranın da Suriyada və Orta şərqdə əl-qolunu açdı və Amerikanın manevr imkanlarını zəiflətdi. Suriyada qüvvələr balansının Rusiya, İran və Hizbullahın xeyrinə dəyişməsi regionda yeni reallıqlar yaratdı. Amerika Rusiya və İranı zəiflətmək məqsədi ilə SDF-ni gücləndirməyə məcbur oldu.

Yeddinci, Amerikanın İraqı işğal etməsi və “Ərəb Baharı” Orta Şərq və Şimali Afrikada sabitliyi pozdu. Regionda sabitliyi bərpa etmək, xüsusilə, İslam dövləti peyda olduqdan sonra, Amerikanın əsas məqsədinə çevrildi. Bu məqsədə çatmaq üçün ona yardım edə biləcək aktorların tapılması Amerika üçün ciddi əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Beləliklə, SDF-ni gücləndirməklə Amerika və Qərb regionda sabitlik yaratmaq və ekstrmizmə qarşı mübarizə apatmaq istəyirlər.

Səkkizinci, Amerikanın Orta Şərqdə mövcudluğunun əsas məqsədlərindən biri İsrailin təhlükəsizliyini təmin etməkdir. İsrail dövləti mövcudluğunun ilk illərindən bu məsələ Qərb dairələri üçün prioritet məsələdir. Kürdlərin gücləndirilməsi İsrailin təhıükəsizliyi baxımdan əhəmiyyət kəsb edir. Region tərəfindən qəbul edilə bilməyən ikinci dövlətin yaradılması diqqəti İsraildən yayındırma funksiyası daşıya bilərdi.

Əlimusa İbrahimov

Politoloq

Xural.com

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Çinin “Tülkü ovu” dövlət proqramı:Çin kəşfiyyatı xaricdəki çinliləri necə oğurlayır – Araşdırma

Xural Yazıldığı tarix 10 Aprel 2018

İngiltərədə zəhərlənən keçmiş rus kəşfiyyatçısı Sergey Skripal və qızının aqibəti dünya mediasının diqqətini indiki və keçmiş vətəndaşlarına qarşı terrorla məşğul olan dövlətlərə yönəldib. Bu silsilədən Amerikanın məşhur “Foreign Policy” dərgisinin Çinin bu yöndəki fəaliyyəti barədə araşdırmasını oxucularımıza təqdim edirik.

2017-nin 27 yanvarında Honkonqun “For Sizons” otelində dəbdəbəli apartamentlərdən yox olan Çin mənşəli Kanada milyarderi Syao Szyanhua qadın cinsli cangüdənlərə üstünlük verirdi. Niyəsi aydın deyil. Ola bilsin, ona sadəcə qadın çevrəsi xoş gəlib, bəlkə də, kişilərdənsə qadınlara daha çox güvənib.

Hər necə olsa da, yanvarda Syao Szyanhuanın apartamentlərində müəmmalı kişilər peyda olaraq milyarderi alanda bu qadın mühafizəsinin çox da köməyi olmayıb. Mehmanxananın müşahidə kamerasıyla videoyazılara baxmış, sonra da “Nyu York Times”-a müsahibə vermiş anonim qaynaqların sözünə görə, yuxuladıla bilən Syaonun başını mələfəylə sarıyaraq otelin vestibülündən əlil arabasıyla aparıblar. Sonra onu katerə yükləyib Çinin qitə hissəsinə göndəriblər.

Adamların bu cür yox olması artıq tanış ssenari üzrə baş verir. İndiki halda Syao polisə ərizə yazıb, amma bunu tezliklə geri götürüblər, milyarderin özü isə sonradan bəyanat verib ki, onu heç kim oğurlamayıb. İldən artıq vaxt keçib, o isə indiyədək Çində qalır. Cinayət etməkdə ona heç bir ittiham elan edilməsə də, hökumətin göstərişilə onun şirkətləri, haradasa, 24 milyard dollar məbləğində yatırımları satılmalıdır, əldə olan məlumata görə, özü də bu pullar dövlət banklarının hesabına gedəcək.

Bu cür hadisələr nadir hal deyil. Çin dövlətinin agentləri 2015-in oktyabrında Honkonqda işləyən kitab naşiri və kitab mağazalarının sahibi Quya Minhayanı Tailanddakı mənzilindən oğurlayıblar. İsveç vətəndaşlığı olan Quya bir neçə aydan sonra Çinə gələrək dövlət televiziyasında elan edib ki, polisə təslim olub, çünki onu on il əvvəl  sərxoş halda maşın sürməkdə ittiham ediblər. Hər şeydən göründüyü üzrə, Çin xüsusi xidmətinin agentləri Quanın həmkarı, Britaniya-Çin ikili vətəndaşlığı olan Li Bonu da 2015-in dekabrında oğurlayıblar, bundan sonra ÇXR ərazisində meydana çıxıb.

Bu cür hadisələr ilbəil getdikcə çoxalır. Demokratiya uğrunda məşhur mübariz Van Binçjan 2002-də Vyetnamda Çin agentləri tərəfindən tutulub və ÇXR ərazisində indiyədək qaldığı həbsxanaya salınıb. İki ildən sonra məşhur dissident Pen Mini Myanmada oğurlayıb və Çində həbsxanaya atıblar. O, 2016-da həbsxanada müəmmalı şəraitdə ölüb.

Amma Pekin bu gün çinli saydığı, lakin başqa ölkələrin vətəndaşı olan bəzi adamların zorla repatriasiyası (vətənə qaytarmaq-tərc.) siyasətini getdikcə daha fəal yürüdür. Pekin iriçaplı kampaniya çərçivəsində (Qərb xüsusi xidmətlərinin hesab etdiyi kimi) nüfuzlu biznesmenləri, keçmiş partiya məmurlarını, dissidentləri və fəalları  oğurlayır. Adamların oğurlanması o qədər tez-tez baş verir ki, Amerika Dövlət Departamentinin məmurları həyəcan qaldırıblar, düzdür, hələlik bu məsələni Pekin qarşısında rəsmən qoymayıblar. Dövlət Departamentinin adının çəkilməməsini xahiş edən – çünki bu məsələ üzrə rəsmi bəyanat vermək səlahiyyəti yoxdur – məmuru nağıl edib: “Yuxarılarda bu haqda həmişə danışırlar”. O, adamların Cənubi-Şərqi Asiyada Çinə verildiyindən danışan bu yaxınlardakı teleqramı qeyd edib.

Bu cür siyasəti təkcə Çin aparmır. Birləşmiş Ştatlar 11 sentyabrdan sonra “fövqəladə ekstradisiya” tədbiləri çərçivəsində xeyli sayda əcnəbi vətəndaşı terrorizmdə ittiham edərək həbs edib. Onların çoxunu sonralar sərt davranışa, o cümlədən işgəncəyə məruz qaldıqları üçüncü ölkələrə göndəriblər. Bu cür siyasət ölkə daxilində və xaricdə tezliklə tənqid doğurub. Amma hər şeydən göründüyü üzrə, Çin ancaq xaricdə yaşayan və korrupsiya və ya az anlaşılan siyasi cinayətlərdə şübhəli bilinən vətəndaşlarını (ya da keçmiş vətəndaşlarını) oğurlamaqla məşğul olur. Zorla vətənə qaytarmağın bu cür halları kommunist partiyasının Çin təbəəsi saydığı, yaşadığı, işlədiyi və təhsil aldığı yerdən asılı olmayaraq istənilən adamın onun  hakimiyyətinə tabe olmalı olduğu haqda bəyanatına nə qədər ciddi yanaşdığını göstərir.

Qərb xüsusi xidmətlərinin təmsilçilərini təkcə belə əməllərin miqyası deyil, “Beş göz” kəşfiyyat alyansının üzvləri də (Birləşmiş Ştatlar, Avstraliya, Kanada, Yeni Zelandiya və Böyük Britaniya) daxil olmaqla Amerikanın əsas müttəfiqlərinin ərazilərində Çinin adam oğurlamağa başlaması narahat edir. Amerika təmsilçiləri ehtiyat edirlər ki, Çin ən yaxın zamanda ABŞ ərazisində adam oğurlamağa cəhd edə bilər. Əslində, o bunu, yəqin ki, artıq edib.

Çinin zorla vətənə qaytarmaq proqramını nə vaxt həyata keçirməyə girişdiyini dəqiq təyin etmək çətindir. Bütün məsələlər bundadır ki, qurbanlar və qohumları, adətən, susurlar. Debatlar doğuran hadisələrdən biri Avstraliyaya qaçan Çin diplomatı Çen Yunlinin (Chen Yonglin) 2005-ci ildə xüsusi xidmətləri beş il əvvəl Syamın şəhərinin meri Lan Menin (Lan Meng) qızına əvvəlcə dərman atdırıb sonra oğurlamaqda ittiham edərkən baş verib. Guya onlar qıza güclü yuxugətirici verib, sonra dövlətə məxsus ticarət gəmisində Avstraliyadan Çinə aparıblar. Qaçış vaxtı Sidneydə Çin konsulluğunda işləyən Çen bildirib ki, Pekin Lanı atası Lan Funu Avstraliyadan Çinə qayıtmağa və korrupsiya ittihamı üzrə məhkəmə qarşısında durmağa məcbur etmək üçün oğurlayıb. (Lan 2000-ci ildə Çinə qayıdıb, indi isə ömürlük həbs cəzası çəkir). Avstraliya hökuməti Çenin iddiasını təkzib edib, ehtimal olunan qurban isə digər çoxları kimi, yəqin ki, Avstraliya federal polisinə deyib ki, bu əhvalat gerçəkliyə uyğun deyil.

Amma Çen inad edir. Telefon söhbəti vaxtı Lan Menin təslim edildiyini təsdiqlədi, sonra isə Xarici İşlər Nazirliyində işlədiyi vaxt Çin hərbçiləri, kəşfiyyatçıları və diplomatlarının bu cür oğurlanması haqda çoxsaylı söhbətlərdən danışdı. Onun sözlərinə görə, bu idarədə işlədiyi vaxt Avstraliya və Yeni Zelandiyanın hərəsində daha bir oğurluq haqda eşidib. Çin agentləri bu müddətdə Vanuatu və Ficidə də adamları oğurlayıblar. (Çen danışdı ki, Yeni Zelandiyada Se Li Xie Li) adlı qadın oğurlanıb. Bu, 2004-də Oklənddə baş verib. Onu dövlətə məxsus gəmidə Çinə aparıblar.)

Çen on ildən artıq bundan qabaq bəyanat verərkən Avstraliya hökuməti onun hekayətinə şübhə edib. Amma Çinin adamların qaytarılması üzrə getdikcə daha təcavüzkar və bəzən aşkar fəaliyyəti onun sözlərinə daha böyük nüfuz gətirir. Pekin 2014-də xaricdə yaşayan keçmiş məmurlara qarşı “Tülkü ovu” adını almış antikorrupsiya kampaniyasının genişlənməsi haqda rəsmən elan edib. Çin hökumətinin iddiasına əsasən, 2012-nin axırından ÇXR ərazisinə üç mindən çox adam aparılıb. Tənqidçilər bəzi adamların öz iradələrilə qayıtdıqları haqda Çin hökumətinin iddialarını qəbul etmirlər. Amerikada yaşayan məşhur dissident, Çin qeyri-kommersiya təşkilatı Vey Tszinşen Fondunun direktoru Huan Tsıpin (Huang Ciping) deyir: “Qaçqınlar könüllü qayıtmırlar”.

Oğurlama və qanunsuz həbslər praktikası Çin də o qədər geniş yayılıb ki, hətta öz adı meydana çıxıb – şuanquy. Təhlükəsizlik qüvvələri korrupsiya cinayətlərində (bu əməllər isə addımbaşı partiya fraksiyaları arasındakı daxili mübarizəylə bağlı olur) şübhəliləri təcrid etməkdən ötrü onları həbs edərək gizli həbsxanalara salır, sonra işgəncə tətbiq edərək onlardan minnətdarlıq ifadələri alır. Çin rəhbəri Si Szinpin antikorrupsiya kampaniyası aparmağa başlayandan sonra  şuanquydan daha tez-tez istifadə etməyə başlayıblar.

İndi bu üsulları xaricdə də işlədirlər. Hər şeydən göründüyü üzrə,  Amerikanın müttəfiqləri içində Avstraliya Çin səylərinin episentrinə çevrilib. Bu ölkədəki oğurlamalar ikirəqəmli ədədlərlə ölçülür. Adamları tez-tez döyür, tibbi dərmanlarla yuxuladır, sonra isə Çinə yollanan gəmilərə aparırlar. Bu haqda Amerika xüsusi xidmətlərinin keçmiş yüksəkçinli əməkdaşları danışırlar.

Çin agentləri başqa hallarda Avstraliyada adamları yaxalayır, sonra təhdid vasitəsilə onları ölkəni könüllü surətdə tərk etməyə məcbur edirlər. Bu haqda Avstraliya kəşfiyyatının keçmiş bir əməkdaşı danışır.Onun sözlərinə görə, Çinə dönməyə məcbur edilən adamların sayı 10 nəfərdən “xeyli” çoxdur.

Çinlilər ekstradisiya proqramını Qərbin başqa ölkələrində də tətbiq etməyə başlayıblar. Kanada xüsusi xidmətlərindən keçmiş yüksəkçinli rəhbərin sözlərinə görə, Vankuver bölgəsində “məcburiyyətlə qayıdış”ın iki məşhur hadisəsi olub. Bu keçmiş rəhbər deyib: “Bu hadisələr oğurluq olmasa da, buna güclü şəkildə oxşayır”.

Qurban əməkdaşlıqdan imtina edəndə Çin kəşfiyyatçıları və özəl agnetləri onun qohum və dostlarına pislik etmək hədəsini  şəxsən gəlirlər. Keçmiş rəhbər əlavə edir: “Onlar adamı yaxalayır, sonra təyyarəyə mindirirlər”.

Onun sözlərinə görə, Çin əməliyyatçıları “kökə və qamçı” taktikasından faydalanırlar. Adam əməkdaşlığa və Çinə qayıtmağa razılaşırsa, ona  iltifat edir və üz verirlər, imtina edənlər isə getdikcə daha sərt hədələrə məruz qalırlar. Kanada xüsusi xidmətlərindən sözügedən rəhbərin dəyərləndirməsinə görə, Kanadada bu cür hallar 20-ə yaxın olub və çoxu Vankuver bölgəsində baş verib.

Qurbanların adları və ehtimal edilən cinayətləri gizli qalır. Amerika xüsusi xidmətlərindən keçmiş bir rəhbərin sözlərinə əsasən, Avstraliyadan oğurlanan adamları rüşvətxorluq, xidməti məqamdam sui-istifadə və rüşvətdə ittiham edirlər. Amma Amerika xüsusi xidmətlərinin başqa keçmiş təmsilçiləri qeyd edirlər ki, Çin bu cür ittihamları özgə cür düşünənlər və dövlətin ehtimal edilən düşmənlərilə mübarzədə addımbaşı istifadə edir. Siyasi motivlər bəzi hallarda son dərəcə aydındır. Məsələn, 2016-cı ilin əvvəlində Tailandda jurnalist və demokratiya uğrunda mübariz Li Sini (Li Xin) oğurlayıblar və anlaşılmaz təhqiqat aparmaq üçün Çinə aparılıb.

Keçmiş Çin diplomatı Çenin sözlərinə görə, ÇXR hökuməti pul vəsaitlərinin oğurlanması və korrupsiya ittihamı üzrə axtarışa verilən adamların vətənə qaytarılması üçün “istənilən üsul”dan istifadə etməyə hazırdır. O deyir: “Onlar adamları təhdid etməyə və qorxuya salmağa hazırdırlar. Onlar oğurluğa da əl ata bilərlər”.

Ancaq Amerika xüsusi xidmətləri təmsilçilərini bu məsələ daha çox narahat edir ki, Çin hökuməti adamları, ərazisindən insan oğurluğu ciddi beynəlxalq qalmaqal törədə biləcək ABŞ-dan vətənə qaytarmaq üçün nə qədər uzağa getməyə hazırdır. Bəzi keçmiş məmurların sözlərinə görə, bu cür hadisələr artıq baş verib.

Amerika xüsusi xidmətləri beş il bundan qabaq bir qanunauyğunluq hiss edib. ABŞ ərazisində yaşayan Çin vətəndaşları yox olmağa başlayıblar. O zaman yox olan adamaların sayı cüzi, altı nəfərdən az idi. Çinin “iqtisadi qaçqınları” qaytara biləcəyi rəsmi hüquq kanalları var. Amerika hüquq-mühafizə qurumlarının keçmiş bir əməkdaşının sözlərinə görə, Çin təmsilçiləri üç il qabaq amerikalı həmkarlarına ABŞ-da yaşayan və Çinə qaytarmaq istədikləri adamların siyahısını veriblər. Bu siyahıda, demək olar, 200 adam olub. Bu siyahıdan 15-20 nəfər təkcə Los-Anceles bölgəsində yaşayırdı. Hüquq-mühafizə qurumlarının bu təmsilçisinin dediyi kimi, əksər hallarda ittihamlar uydurma olub. Çin və ABŞ arasında ekstradisiya haqda saziş yoxdur, amma Daxili Təhlükəsizlik Nazirliyi 2015-də ABŞ-da yaşayan fərari caniləri deportasiya məsələsində Pekinlə əməkdaşlığı genişləndirməyə razılaşıb. Amma bu siyahıdakı, ən azı, bir neçə nəfər Çinin ovundakı “tülkü” roluna heç bir kriteriya üzrə uyğun gəlməyib. Bunlar, adətən, böyük sərvətə və geniş əlaqələrə malik iqtisadi qaçqınlar olur. Xüsusi xidmətlərin keçmiş bir əməkdaşı deyir: “Bunlar ən məşhur adamlar deyil”.

Sübutlar meydana çıxıb ki, yoxa çıxan bəzi adamlara təzyiq göstərərək ABŞ-ı tərk etməyə məcbur ediblər. “Məktəblərin və itkin düşənlərin evlərinin yanında Çin kəşfiyyatının əməliyyat əməkdaşlarının göründüyü haqda xeyli məlumatlar olub, – bu adam deyir. – Bir nəzəriyyəyə əsasən, onlara “Biz artıq buradayıq. Sizin Çinə reysiniz sabahdır” deyərək şəxsən hədə gəliblər”.

ABŞ-da adamların oğurlanmasıyla bağlı hallar Avstraliyadakı qədər  inandırıcı deyil. Amerika hökumətində Çinin Amerika ərazisində fəaliyyətinin vüsəti və bu hadisələri ümumiyyətlə “fövqəladə ekstradisiya” tədbirləri adlandırıb-adlandırmamaq haqda mübahisələr gedir. Xüsusi xidmətlərin keçmiş əməkdaşının sözlərinə görə, beş il qabaq bu hadisələr Amerika əks-kəşfiyyatının rəhbərliyi arasında FTB-nin hətta o zamankı direktoru Robert Müllerin də qatıldığı kəskin debatlar doğurub.

Çinin Vaşinqtondakı səfirliyi bu durumu şərh etmək xahişinə cavab verməyib. Çin təbəələrini təslim etmiş bir çox ölkələrin hökumətləri də eynən belə hərəkət edib. Avstraliya federal polisinin təmsilçisi adamları təhvil vermək haqda suala cavab vermədi, amma səslənən iddiaların heç bir əsası olmadığı qənaətinə gələn 2000-ci il araşdırmalarının nəticələrini göstərdi.

MKİ və Dövlət Departamenti baş vermiş zorakı repatriasiya halları haqda suallarla Ədliyyə Nazirliyinə üz tutmağı məsləhət gördü. Nazirlik təmsilçisi konkret sualları cavablandırmaqdan imtina etdi, amma müəyyən narahatlıq ifadə edən ümumi xarakterli bəyanat verdi. Təmsilçi  “Foreign Policy”-nin redaksiyasına yazıb: “Amerika Ədliyyə Nazirliyi Birləşmiş Ştatların cinayətkarlar üçün güvənli sığınacağa çevrilməsinə imkan verməyəcək. Cinayətkar fəaliyyətin sübutları təqdim edilsə, nazirlik başqa ölkələrə yardım edəcək. Amma başqa ölkələr tərəfindən ərazimizdə birtərəfli hüquqi çalışma tədbirlərinə razılaşmayacaq”.

Amerika xüsusi xidmətlərinin keçmiş yüksəkçinli əməkdaşı hesab edir ki, ABŞ-da yaşayan adamlara güclü təzyiqin, o cümlədən Çində yaşayan qohumlarına fiziki divan tutmaq təhdidinin “aydın və inandırıcı sübutları var” və bu, belə adamları təhvil verməyə bərabərdir. O deyir: “Onlar bunu bəzi hallarda yarıkönüllü, bəzilərində isə iradələrinə zidd olaraq ediblər”.

Debatların gedişatında nəyi oğurlamaq saymaq haqda məsələ kəskin qalxıb. Bu, sadəcə, hansısa dərmanların tətbiqi və oğurlanan adama hücumdur, yaxud insan və ailə üzvləri üzərində fiziki zorakılıq da bu anlayışa daxildir? Xüsusi xidmətlərin başqa keçmiş əməkdaşı deyir: “Elə hallar var ki, bu daha çox adamın ABŞ hökuməti tərəfindən təslim edilməsinə oxşayır”.

Amma Amerika kəşfiyyatının keçmiş rəhbərlərindən biri iddia edir ki, bu hallar əsil “təslimedilmə” deyil və buna Avstraliyada olduğu kimi yalnız adamların gerçəkdən oğurlanmasını aid etmək lazımdır. Bu keçmiş rəhbər deyir: “Oğurlama və təzyiq göstərməklə oğruların qapını qırıb insanı zorla kənara aparması və bu zaman ona “ya bizimlə gedirsən, ya da Daxili Monqolustandakı qohumlarını öldürəcəyik” deməyi arasında böyük fərq var”.

O isə təkidlə iddia edir ki, ABŞ-dan bu cür “fövqəladə ekstradisiya”nın sübutları yoxdur. Bu adam deyir – onlar güclü basqı taktikasından ABŞ-dan gerçəkdən adam oğurlamağa keçiblərsə, bu, Çin xüsusi xidmətləri tərəfindən “nəhəng sıçrayış” olardı. “Bizim ölkəmizə gələrək adamları oğurlamaq və öldürməyə başlamaq istəyirsiniz? Təki sınayın!”

Lakin Amerika xüsusi xidmətlərinin əksər təmsilçiləri bununla razılaşırlar ki, Çin adamlara təzyiq göstərmək üçün güclü kampaniya aparır, ABŞ-da yaşayan çinliləri vətənə dönməyə vadar etməkdən ötrü adamların və ailə üzvlərinin ünvanına birbaşa hədə üsullarından istifadə edir.

Amerikanın keçmiş əks-kəşfiyyatçılarının sözlərinə görə, belə bir hadisə beş il qabaq Berklidə qəflətən yoxa çıxan Çin aspirantının təhsil aldığı Kaliforniya universitetində baş verib. Xüsusi xidmətlərin keçmiş təmsilçilərindən biri deyir ki, bu adamı iradəsinə zidd olaraq həbs etdikərini göstərən dəlillər var idi. (Başqa bir qurban Sakit okean şimali-qərb universitetində təhsil alır, üçüncüsü isə Boston rayonunda yaşayırdı).

“Biz hesab etdik ki, bu adamların qohumlarından hansınısa girov götürüblər – bizim nəzəriyyəmiz beləydi, – keçmiş əks-kəşfiyyatçı Berlikdəki tələbə haqda danışır. – Biz hətta bunun təsdiqini tapmağa da cəhd etmədik. Çin icması bu məsələdə tamamilə susurdu”.

Daha bir çinli özünün və ABŞ-dan Çinə qayıtmağa məcbur edilən başqalarının başına gələnləri “Foreign Policy”-ə danışdı. Bu adam öz ölkəsinə  çatanda iki il ev dustağı kimi saxlanıb.

Onlarn başlarına gələnlər əsla nadir hadisə deyil. Çində antikorrupsiya təmizləməsinin başlandığı andan bəri hökumət xaricdə yaşayanların  arvad və uşaqlarının ovuna çıxıb. “Onlar ana-ata-övlad” üçbucağı qururlar, – Qərb ölkələrinin birində vətəndaşlığı olan bu çinli nağıl edir. – Uşaq hadisələrin çoxunda öz valideynlərinə çıxa bilmir və buna görə də tam təcridə düşür”.

Çin hökuməti gah pərdəli hədələrlə çıxış edir, gah da adamları öz ailələri haqda düşünməyə çağırır. Bu adam deyir: “Onlar səni qayıtmağa məcbur etmək və yaxud haçan qayıdacağını bildirmək üçün “Sən filan filanı etsəydin, atan üçün yaxşı olardı” və ya “Məgər öz atana ən yaxşı şeyləri arzulamırsan?” kimi cürbəcür hiyləgər ifadələr işlədirlər.”

Çin dövlətinin agentləri çox tez-tez adamların vərənsevərlik hisslərini oyatmağa çalışırlar. O, əlavə edir: “Onlar deyirlər: “Sən ki çinlisən, məgər vətəninə kömək etmək istəmirsən?” Səni qorxutmaq və tabe etməyə nail olmaq istəyəndə deyirlər: “Sən həddən artıq Amerika adamı olmusan, Çində işlərin nə halda olduğunu anlamırsan”.

Bu işləməyəndə dövlət lap sərt fəaliyyət taktikasına keçir. “Adamların  əksəriyyəti üçün hədə və həbsə atılmaq tamamilə kifayətdir, – bu adam deyir. – Amma onların əlinə həqiqi mənada möhkəm adam düşürsə, onu işgəncəyə məruz qoyur, ya da arvadına və qohumlarına işgəncə verməklə hədələyirlər”.

Amerikada yaşayan dissident Huanın sözlərinə görə, Çin son ildə adamları oğurlamağa daha çox əl atır. Qadın qeyd edir: “Onlar özlərini çox aqressiv aparırlar”.

Onun sözlərinə görə, dissident dairələrindəki adamlar çox qorxurlar. Huan ABŞ-da məskən salaraq təhdid və məcburiyyətə məruz qalan tanışlarından danışır. Əri artıq Çin həb sxanasına atılmış bir qadın hətta anonimliyə əməl etmək şərtiylə də “Foreign Policy”-in reportyoruyla söhbətdən imtina edib.

Dini və etnik azlıqlar da təzyiqə məruz qalır. 2003-də Çindən qaçan və Virginiyada əsaslanan uyğur fəalı İlşat Həsənin bizə danışdığı kimi, 2009 və 2010-cu illərdə bir Çin polisi ABŞ-da dəfələrlə ona zəng edib və dilə tutmaqla, bəzən isə zəif pərdələnmiş təhdidlərlə onu qayıtmağa inadırmağa səy göstərib. O, imtina edib və FTB-yə zəng edəcəyi ilə hədələyib.

(Uyğurla bağlı başqa bir hadisə də, amma ABŞ-da deyil, Misirdə olub. Bu adam orada ilahiyyatı öyrənib. Onun hazırda Avropada yaşayan qohumunun sözlərinə görə, Çin hökuməti 2016-nın sonunda bu uiyğuru və arvadını Çinə qayıtmağa dilə tutub. Onlar geri dönəndə həbs edib barmaqlıq arxasına atıblar.)

…Çinin Qərb ölkələrində yaşayan öz təbəələrini təqib etməsi, çətin ki, ABŞ sərhədlərində ayaq saxlayacaq bütöv bir siyasətin varlığına işarə edir. Si Szinpin bu yaxınlarda partiya qurultayında çıxış edərkən öz hökumətinin Çin diasporuna kürəsəl təsirini vurğulayıb. O deyib: “Biz xaricdə yaşayan çinlilərlə, dönən çinlilərlə və onların qohumlarilə geniş əlaqələri dəstəkləyək, Çin millətinin dirçəlişində ümumi işə qatılmaları üçün onları birləşdirəcəyik”.

“Bu belədirsə, zorakı repatriasiya Çinin fəaliyyətinə mənfi qıcıq doğuracaq siyasət olacaq, – Ceymstaun fondunun elmi əməkdaşı və Çin proqramının iştirakçısı Piter Mettis (Peter Mattis) deyir. – Amma hələlik bu, baş verməyib. Qərb ölkələri isə bu problemlərə arxa çevirir”.

Önəmli məsələ bundan ibarətdir ki, Çinin öz eksərazi yurisdiksiyasını təsdiqləməsi ərazi suverenliyi haqda Amerika anlayışları ilə kəskin ziddiyyətə girəndə nə baş verəcək. Bununla belə, xüsusi xidmətlərin ABŞ-dakı hadisələri “fövəqladə ekstradisiya” adlandırılmasına şəklə yanaşan yüksəkçinli keçmiş bir əməkdaşı narahatlıq ifadə edir. Onun sözlərinə görə, Çin agentləri hələlik ABŞ ərazisində adam oğurlamağa cəhd etmirlər, lakin “bu əsla bildirmir ki, gələcəkdə bunu etməyə başlamayacaqlar”.

Keçmiş Çin diplomatı Çenin fikrincə, problem buna müncər olunur ki, Pekinin məqsədlərinə uyğun olarkən beynəlxalq hüquq normalarını tapdalamağa hazırdır.

“Bu rejim belədir, – o deyir. – Heç vaxt bilmirsən ki, daha nə baş verə bilər”.(strateq.az)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Azərbaycanın başlıca problemi Qarabağ uğrunda gedən müharibədir” – SABİQ NAZİR

Xural Yazıldığı tarix 10 Aprel 2018

Tofiq Qasımovun 26 il öncə Litva qəzetinə verdiyi müsahibə: “Təcavüzkara qarşı hər hansı bir iqtisadi və yaxud siyasi sanksiyanı tətbiq etməyi təklif edirəm”

Azərbaycan Respublikasının sabiq xarici işlər naziri Tofiq Qasımov 1992-ci ilin iyul ayında Bakı beynəlxalq hava limanında Litva jurnalisti Tomas Srebalyusa müsahibə verib. Sabiq nazirin anadan olmasının qarşıdan gələn 80 illik yubileyi münasibətilə, onun indiyədək Azərbaycanda dərc olunmamış sözügedən nadir müsahibəsini oxucuların diqqətinə təqdim edirik:

Təyyarədən Bakının ətrafları mazutlu sularla dolu çala-çuxurlardan ibarət toz-torpaqlı yolları xatırladır. Azərbaycanın ekoloji problemləri çoxdur. Demək olar ki, bütün ölkələrin ekoloji çətinlikləri vardır. Ələlxüsus,“qardaş xalqların” beynəlmiləl inkubatorunda bəslənmiş hansı ölkənin oxşar problemləri yoxdur ki? Xalqlar azadlığa qurtulmaq istərkən çoxlu sayda siyasi problemlər də meydana gəlir. Azərbaycan Respublikasının Xarici işlər naziri Tofiq Qasımovla məhz elə bu barədə söhbət etdi:

– Azərbaycanda ən vacib problem – Dağlıq Qarabağ uğrunda gedən müharibədir. Bu müharibəyə tezliklə son qoymaq lazımdır. Amma qarşı tərəf bununla razılaşmaq istəmir. Ən böyük çətinlik ondan ibarətdir ki, beynəlxalq təşkilatlarda müqavilələr imzalanarkən konsensusa gəlmək lazımdır. Bu prinsip kiçik dövlətlərin, o cümlədən Azərbaycanın da maraq və mənafeyinə uyğundur. Lakin, qanlı müharibə qurtarmaq bilmirsə və insan itkiləri davam edirsə, deməli, konsensus kömək etmir. Deyək ki, hamı ümumi razılığa gəlib bir qərar qəbul etmək istəyir. Ermənilərsə bu zaman özlərinin veto hüququndan istifadə edərək qərarın qəbul edilməsinin qarşısını alırlar. Hadisələr göstərir ki, təcavüzkar tərəf və yaxud yaranmış vəziyyət üçün bu və ya digər dərəcədə məsuliyyət daşımalı qüvvələr çox təsadüfi hallarda günahlarını etiraf edirlər və tək-tük hallarda onlara qarşı hər hansı bir sanksiyanın tətbiq olunması ilə razılaşırlar. Odur ki, beynəlxalq forumlarda nəzərə çarpan müsbət nəticələr əldə olunmur.

Helsinki və Roma sülh konfranslarında iştirak edən zaman Bosniya və Herseqovina münaqişəsini yoluna qoymaq üçün tətbiq olunmuş 50+1 konsensus formulasından istifadə etməyi təklif etdim. Bu, digər tərəfi beynəlxalq təşkilatların qərar və göstərişlərini yerinə yetirməyə məcbur edərdi. Başlanğıcda təcavüzkara qarşı hər hansı bir iqtisadi və yaxud siyasi sanksiyanı tətbiq etməyi təklif edirəm. BMT-nin arsenalında bunun üçün nəzərdə tutulmuş müxtəlif sanksiyalar mövcuddur. Axı, müharibə gedən zaman razılaşmalar və müqavilələr boş yerdən əmələ gəlmir və yaxud göydən düşmür.

Düşünürəm ki, belə münaqişələri həll edərkən onların tam yoluna qoyulmasına mane törədən tərəfə lazımi qədər təzyiq göstərmək lazımdır.

II Dünya müharibəsindən sonrakı dövrün tarixi göstərir ki, heç bir müharibə müsbət nəticələrə gətirib çıxarmır. Elə götürək Amerikanın Vyetnamla və yaxud SSRİ-nin Əfqanıstanla apamış olduqları müharibələri. Bu müharibələrdə basqın etmiş tərəflər uduzdular. Xalqları diz çökdürmək asan deyil. Xalqı onun müqavimət göstərdiyi bir şeyi etməyə məcbur etmək qeyri-mümkündür. Buna görə də, Qarabağ müharibəsi də mənasız müharibədir. Dağlıq Qarabağın “Respublika” elan edilməsi barədə qərar qəbul etmiş Ermənistan Ali Soveti məgər bilmirmi ki, Azərbaycan əhalsinin böyük qismi bu diyarın hətta muxtar vilayət adlandırılmasının tərəfdarı deyil? Axı, orada hansı respublika yaratmaq barədə söhbət gedə bilər? Bu, doğrudan da gülməlidir. Ermənistanın bu qərarı aranı daha da qızışdırır.

Bütün ümüdimüz beynəlxalq ictimaiyyətin digər tərəfə təsir göstərə bilməsi ilə bağlıdır. Deyirik ki, qarşı tərəf ATƏM-in (1 yanvar 1995-ci ildən bəri ATƏT adlanır. – M.H.) heç olmazsa 10 prinsipinə əməl etsin. Ermənistan Azərbaycanla münasibətlərdə həmin prinsiplərdən altısını pozur. Təəsüf ki, barışıq barədə yalnız boş-boş söhbətlər aparılır, ancaq, real addımlar atılmır. Bizim 360 min qaçqınımız var. Onların 100 minini bir təhər yerbəyer etmişik. Qalır 260 mini. Bunların da 160 mini Qarabağdan və ona bitişik ətraf rayonlardandır. Hamısı da Bakıda cəmləniblər. Çoxusu hər gün Prezident Aparatının qarşısına gəlir, mənim yanıma da gəlir və tələb edirlər ki, bu münaqişə tezliklə yoluna qoyulsun ki, doğma torpaqlarına qayıda bilsinlər. Qaçqınlar Respublikada qeyri-sabitlik yaradırlar.

– Rusiya ilə olan münasibətləriniz necədir?

– Deməzdim ki, pisdir. Demək olar ki, münasibətlər zahirən normal görünür. Diplomatik əlaqələrimizdə nizamlanmamış yeganə məsələ ondan ibarətdir ki, Rusiya ilə olan dövlət sərhəddimizdə Azərbaycan tərəfdən durmuş Rusiya sərhəd qoşunları barədə ümumi razılığımız yoxdur. Belə ki, rus qoşunlarının Respublikamızda qalma şərtləri və onların Azərbaycandan çıxarılma müddəti haqqında müqaviləmiz yoxdur. Hərbçilərin özləri deyirlər ki, sentyabr ayına kimi çıxıb gedəcəklər. Amma, bu yalnız söz-söhbətdir. Hər şey üçün danışıqlar aparmaq və müvafiq sənədlər qəbul edib imzalamaq lazımdır.

– Azərbaycanda Rusiyanın nə qədər hərbi qüvvəsi vardır?

– Dəqiq deyə bilmərəm. Amma kifayət qədər çoxdur. Rusiyadan hərbi xidmətə təzə çağırılmış əsgərləri Respublikamıza buraxmadıq, öz gənclərimizi də rus ordusuna səfərbər etməyə qoymadıq. Odur ki, buradakı rus ordusunda faktiki olaraq yalnız zabitlər və silahlar qalıb. Sıravi əsgərlərsə demək olar ki, qalmayıblar. Bəzi xüsusi təyinatlı hissələr, məsələn, desant hissələri artıq Azərbaycandan çıxıblar.

– Strateji əhəmiyyətli silah bazalarınız varmı?

– Vardır. Lakin bu hissələrdə çalışa bilən hərbi kadrlar az qalıb. Ona görə də, o silahları işə buraxmaq çətin olardı.

– Rusiya qarşısında qoyduğunuz qadağaya baxmayaraq, Litvada olduğu kimi burada da ərazinizə əlavə hərbi qüvvələr yeritmək halları olubmu?

– Axı, onlar bunu necə edə bilərlər ki? Hələlik belə addımlar atmırlar. Ola bilsin ki, gələcəkdə bunu etmək istədilər. Lakin mən buna şübhə edirəm. Axı, Litvadan fərqli olaraq bizim ordumuz var. Pis və ya yaxşı, amma hər halda ordumuz var. Ruslar isə ərazimizdə hələ ki, dava etmək istəmirlər.

Bir zaman öncə biz Rusiyanın Azərbaycanda yerləşdirilmiş hərbi hissələrini öz yurisdiksiyamıza keçirmişik və onların buradakı bütün əmlakını da öz mülkiyyətimiz elan etməşik. O vaxt ki, Rusiya hərbi hissələrini öz tabeliyinə qaytarmaq məsələsini qoydu, onda biz həmin hissələri ya yubatmadan ərazimizdən çıxarmaq, ya da Azərbaycanın ixtiyarına vermək tələbini irəli sürdük. O zaman, Rusiya izah etməyə başladı ki, bəs, elə olan halda Azərbaycanın sərhədlərini heç kim qorumayacaq. Cavabında dedik ki, onun sizə dəxli yoxdur. Sizin işiniz Azərbaycandan çıxmaqdır. Bundan sonra ruslar danışıqlara başladılar. Biz belə bir tələb irəli sürdük ki, sərhədlərimizi qoruyanlar bizə qulaq asmalı və bizim göstərişləri yerinə yetirməlidirlər. Əgər belə olmazsa, onda həmin hərbçilərə sərhədləri necə etibar etmək olar axı?! Həmçinin, Rusiya tərəfinə onların buradakı hərbçilərini müqavilə əsasında xidmətə götürməyi təklif etmişik. Maaşlarını verərdik, olardılar muzdlu ordu hərbçiləri. Ordu yalnız Azərbaycan rəhbərliyinin əmrlərini yerinə yetirməlidir. Bu problemi heç bir keçid variantı olmadan radikal surətdə həll etməyə çalışırıq.

– Rusiya ilə iqtisadi əlaqələriniz nə yerdədir?

– İqtisadi əlaqələr barədə müqavilə imzalamışıq, amma, faydası yoxdur. Belə ki, müqavilə pis işləyir. Bu, iqtisadi amillərlə yox, Rusiya tərəfindən bizə edilən siyasi təzyiqlərlə bağlıdır. Hərçənd ki, onların bizdən apardıqları mallar, bizim onlardan gətirdiyimiz mallardan qat-qat çoxdur. Bir sıra zavodlarımız vardır ki, onlar Sovet dönəmində Rusiyanın iqtisadi tələblərini təmin etmək üçün tikilmişdi və xammalı da oradan alırdılar. Onda hər şey mərkəzləşdirilmişdi. İndisə görünür ki, Rusiya rəhbərliyi hər şeyə nəzarət edə bilmir.

Ukrayna və Belarus ilə iqtisadi əlaqələr saxlayırıq və bu əlaqələr nisbətən normal xarakter daşıyır.

Bir müddət əvvəl Rusiyanın səfiri məni məlumatlandırdı ki, yaxın zamanda biz bütün iqtisadi məsələlər üzrə danışıqları müstəqil dövlətlər kimi aparacağıq. Axı, necə olmasa da Rusiya bizdən 70% neft məhsulları idxal edir.

Biz heç zaman iqtisadi əlaqələr üzrə çoxtərəfli sazişlərdə iştirak etməyə hazırlaşmırıq. Odur ki, yalnız ikitərəfli müqavilələrə imza atacağıq.

– Azərbaycan MDB-yə daxil olmağa hazırlaşırmı?

– Xalq Cəbhəsi həmişə bunun əksinə olub. Lakin müxtəlif fikirlər eşidilir. Həmin fikirləri keçmiş kommunistlər yayırlar. Hazırda bizdə MDB tərəfdarı olan qüvvələr də vardır. Amma onların həlledici gücü yoxdur. Biz MDB müqaviləsini ratifikasiya etməmişik və zənn edirəm ki, etməyəcəyik də.

Tomas Srebalyus

Litva dilindən tərcümə etdi: Mahir HƏMZƏYEV, Litva Ədəbi Tərcüməçilər İttifaqının üzvü

Qeyd: Müsahibənin çap olunduğu mənbə: Vilnüs, Litva Respublikası Ali Sovetinin mətbu orqanı – dövlət qəzeti “Lietuvos aidas” gündəliyi, 06 avqust 1992-ci il, № 152, səh. 5.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

RUSLAR NƏYƏ SƏS VERİBLƏR? –Putinin qələbəsi daha az sosial və siyasi azadlıq, daha çox iqtisadi durğunluq deməkdir – TƏHLİL

Xural Yazıldığı tarix 24 Mart 2018

Nina Xruşşova

“Project Syndicate”

2000-ci ilin əvvəllərində, prezidentlik dövrünün başlanğıcında Vladimir Putin anti-Qərb rus elitası dənizində qərbli bir ada idi. O vaxt gördüyüm kimi, “Rusiyanı qərbə zəmanətlə bağlamaq” istəyi ölkənin ənənəvi təhlükəsizlik konsepsiyasına zidd idi. Amma son prezident seçkisindən sonra Putin Rusiyanı hərbi qalaya çevirdi və indi onun məskunlaşdığı ada millətçilikdir. Kremlin rəhbərliyində olduğu müddətdə bu belə də qalacaq.

Bunun yaratdığı təhlükə çox açıqdır. 18 illik hakimiyyət dövründə Putin, indi sovet sələfləri ilə müqayisədə, daha da güclənərək, Qərblə nüvə münaqişəsinin perspektivini qəbul edir. Bu təcavüzkar ritorika, seçkidə ona yaxşı xidmət etmiş görünür, nəticədə onun dördüncü dövrünə etibarlı kart-blanş verib.

Mən seçki məntəqəsinə gedərkən, birinci kurs tələbəsi olan qardaşım qızı Maşa dedi: “Putin tanıdığım yeganə liderdir”. Bu məni sarsıtdı. Çünki mən Moskvada birinci kurs tələbəsi olarkən, yalnız Leonid Brejnevi tanıyırdım və gələcəyə dair öncəgörmələr dəhşətli görünürdü. Putin isə artıq Brejnevin hakimiyyət müddətini aşıb və indi yalnız otuz il hökmranlıq edən İosif Stalindən geri qalır.

O, səslərin 76%-ini qazandı, yəni 56 milyondan çox rusiyalı ona səs verib – yeni bir rekord. Digər namizədlərin olması qələbəsinin legitimliyini təmin edib.

Böhran mühitini – Rusiyanın hər tərəfdən hücuma məruz qaldığını – dəstəkləmək üçün Putin müxtəlif beynəlxalq qalmaqallardan istifadə edib: Olimpiya Komitəsinin rus idmançılara dopinq qadağası və son zamanlarda Birləşmiş Krallıqda sabiq rus casusuna sui-qəsd…

Bu bədnamlığın rusların həmrəylik ehtiyacını gücləndirməsi təəccüblü deyil. Seçicilərin təxminən 70%-inin seçkidə iştirakı Kremlin hədəfinə uyğun idi.

Putin risk etmədi.

Kreml “Putin üçün səs ver, güclü Rusiyaya səs ver” kimi şüarlar ataraq 770 milyon rubl (13,3 milyon dollar) xərclədi. Seçkilər günü məmurlar hər şeyin yarıqiymətə olduğu ərzaq dükanları ilə seçki məntəqələrini qurdular.

Virtual aləmdə Putin “millətin atası” kimi göstərildi. Böyük şirkətlər və fabriklər seçiciləri səfərbər etmək üçün təzyiqlərə məruz qaldılar.

Cənubdakı Dağıstan və şimaldakı Çukotka kimi uzaq yerlərdə seçki məntəqəsinin üzvləri həqiqətən, seçicinin Putinə səs verdiyini yoxlamaq üçün kabinələrə girməkdən utanmırdı.

Ancaq səsvermənin, Dağıstanla müqayisədə, daha sərbəst olduğu, məsələn, Kalmıkiya, Bryansk, Krasnodar, Kursk və s. sənaye və kənd təsərrüfatı bölgələrində də seçicilərin təxminən 80%-i Putini dəstəklədi.

Bu, ənənəvi olaraq vətənpərvərlik şüarları təklif edən kommunistləri dəstəkləyən “qırmızı kəmər” idi. Lakin 2018-ci ildə Putinin vətənpərvərlik üzrə inhisarı var.

Liberal namizədlərin yoxluğu Putinin Moskvada səslərin 70%-ini və Sankt-Peterburqda 75%-ini niyə qazandığını izah etmir (iştirak faizi – 15%). Bu nəticələr göstərir ki, seçicilər daha mütəhərrikdir.

İndi bir çoxları, Putinin “qüdrətli ölkə” mesajını dəstəklədiklərini hiss edirlər, çünki xəyanətdə ittiham olunma və iş yerində problemlərlə üzləşmək istəmirlər.

Bu il etiraz səsverməsinin yoxluğu Rusiyada yeni bir fenomen oldu. Seçki məntəqəsinə baş çəkmək – müşahidə etmək, iştirak etməmək – sovet dövrünü xatırlatdı.

Polis dövləti.

Ən azı 20 polis və məmur səsverməni izləyirdi. Putin Rusiyası ilə Sovet İttifaqı arasındakı yeganə fərq – seçicilərə ən azı “əziz lider”dən başqa seçimin olması idi.

“Qolos” təşkilatının verdiyi məlumata əsasən, ötən seçkilərlə müqayisədə, bu il seçicilərə hədə-qorxu az olub. Çünki iş yerində məcburetmə və s. “texnika fəndlər” vardı.

Aydındır ki, Putin hərbi qüdrət və firavan gələcək barədə verdiyi sözü yerinə yetirə bilməz. Çünki bu iki vəd bir-birinə ziddir, çünki rus militarizminin davam etdirilməsi pensiya yaşını artırmaq, vergiləri artırmaq və digər çətin qərarlar tələb edəcək.

Ruslar daha az sosial və siyasi azadlıq, daha çox iqtisadi durğunluğa səs veriblər.(strateq.az)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Siyasi mühacirləri ölüm xofu bürüdü

Xural Yazıldığı tarix 20 Mart 2018

Böyük Britaniyada Rusiyadan olan siyasi mühacirələri ölüm xofu bürüyüb. Virtualaz.org xəbər verir ki, Solsberi şəhərində Rusiya Baş Kəşfiyyat İdarəsinin keçmiş polkovniki Sergey Skripalın və qızının əsəb sistemini iflic edən dəhşətli kimyəvi silahla zəhərlənərək ölümcül vəziyyətə düşməsinin, bunun ardınca keçmiş oliqarx Boris Berezovskinin dostu, “Aeroflot”un keçmiş kommersiya direktoru Nikolay Qluşkovun Londonda evində boğularaq öldürülməsi Kremlə qarşı çıxan digər mühacirləri də ölüm növbəsini gözləməyə məcbur edib.

“The Times” qəzeti yazır ki, 2011-ci ildə Böyük Britaniyadan siyasi sığınacaq alan rusiyalı biznesmen Valeri Morozov elektron poçtuna ölüm təhdidləri daxil olduğunu bildirir. Morozov Rusiya prezidentinin İşlər İdarəsinin yüksək vəzifəli əməkdaşını rüşvət almaqda ittiham edib. 2010-cu ildə Morozov bəyan edib ki, prezidentin İşlər İdarəsinin əsaslı tikinti Baş idarəsinin rəisi Vladimir Leşevski ondan 180 milyon dollarlıq tenderə görə 12 faiz “otkat” istəyib. Bundan sonra Morozova təzyiqlər başlayıb və o, 2012-ci ildə Rusiyanı tərk edib.

Hazırda Surrey qrafllğında ymaşayan Morozov deyib ki, ötən həftə, Skripalın zəhərlənməsi ilə bağlı qalmaqalın şiddətləndiyi bir vaxtda onun elektron poçtuna şifrəli mesaj daxil olub: “Onlar Sergeyin dalınca gəldilər, onlar sənin dalınca da gələcəklər”.

Morozov bu mesaja məhəl qoymayıb. Lakin tezliklə növbəti məktub alıb: “Başına gələcəklər doğrudan vecinə deyil? Sənin təsdiqini gözləyirik”. Bu dəfə Morozov təhdilərlə bağlı Böyü Britaniyanın hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət edib və ona dövlət mühafizəsi ayrılıb.

Valeri Morozov

“The Guardian” qəzeti isə yazır ki, Rusiyadan 2009-cu ildə qaçmış mobil rabitə maqnatı Yevgeni Çiçivarkin Nikolay Qluşkovun öldürülməsindən sonra həyatı üçün ciddi narahatlıq keçirməyə başlayıb. Böyük Britaniyada Rusiya hakimiyyətinə qarşı siyasi fəaliyyətlə məşğul olan, eyni zamanda Mayfairdə şərab biznesi quran Çiçivarkin ötən bazar günü Rusiya səfirliyinin qarşısında etiraz aksiyası təşkil etmişdi.

Biznesmen bildirir ki, son zamanlar müəmmalı hadisələr baş verir. Çiçivarkinin sözlərinə görə onun ofis notbukları sirli şəkildə yoxa çıxıb. İki həftə əvvəl  Sohoda onun köməkçisinin çantasından notbuk oğurlayıblar. Bu kompüterdən biznesmen Rusiyaya, müxalifət lideri Aleksey Navalnıya PayPal sistemi üzərindən ianələr göndərirdi. Biznesmenin sözlərinə görə, onun köməkçiləri Rusiyadan Londona qayıdarkən iki dəfə yükləri itib, sonra yüklər qaytarılıb. Amma onların içərsində nəsə axtarıldığı məlum olub.

Yevgeni Çiçivarkin

“Burada risk Rusiyada olduğundan azdır. Lakin mən birlikdə işlədiyim adamlara və ailəmə görə narahatam”-Çiçivarkin deyib.

“The Sunday Times” isə Böyük Britaniyaya qaçmış keçmiş KQB casusu, 63 yaşlı Viktor Makarovun özünü növbəti qurban hiss etdiyi barədə yazır. O, Böyük Britaniya kəşfiyyatına işləyib, ifşa olunandan sonra beş il həbsdə saxlanılıb, sonra gizli şəkildə Qərbə qaçıb. Hazırda o, İngiltərənin şimal şəhərlərindən birində kasıb bələdiyyə mənzilində yaşayır.

“Hiss edirəm ki, məni satdılar. Mən Britaniyaya etibar edirdim, hesab edirdim ki, onlara işlədiyimə görə qayğıma qalarlar. Həyatımı riskə atdım, bu ölkənin xeyrinə casusluq etdim. İndi güzəranıma baxın”-Makarov tək yaşadığı miskin və yoxsul mənzilində jurnalistlərə deyib.

Viktor Makarov

Keçmiş casus deyib ki, o Skripaldan daha betər iş görüb, Rusiyanın Polşaya hərbi müdaxilə planını, digər sirrləri Mİ6-ya ötürüb. “Onlar Litvinenkonu öldürəndə mən qorxuya düşdüm. İndi isə Skripal. Növbəti mən ola bilərəm. KQB heç vaxt yaddan çıxarmır, mən onların siyahısındayam”-Makarov deyir.

Böyük Britaniyada yaşayan digər rusiyalı siyasi mühacir Yuri Dubovu da ölüm xofu bürüyüb. Amma o, “The Telegraph”a danışır ki, öz həyatı üçün yox, qlobal miqyasda baş verə biləcək hadisələr üçün qorxur. “Onu nəzərdə tuturam ki, Putin müharibəyə gedir. Biz hazırda bunun başlanğıcını izləyirik. Qorxuram ki, müharibə baş verəcək”-Dubov deyir.

“Biz həmişə dövlətin hədəfində olmuşuq və buna vərdiş etmişik. Qluşkovun başına gələnlər məni təəcübləndirmədi. Onun ölümündən sonra mən informasiyaların kəsildiyin gördüm”-biznesmen əlavə edib.

2008-ci ildə Dubov Boris Berezovski və Badri Patarkatsişvili ilə birlikdə Londonda krallıq vəkili, lord Goldsmitin ofisində Rusiyada aparılan aktivlərin və mülkiyyətin qəsb olunmasına dair bir neçə iş üzrə mühüm şahid ifadələri veriblər. Bunula da Rusiya hakimiyyətinə meydan oxuyublar. Cəmi bir neçə saat sonra Patarkatsişvili müəmmalı şəkildə ölüb. Pataloqoanatom onun ürək tutmasından öldüyünə dair rəy versə də dostları həmişə əmin edirlər ki, gürcü milyoneri öldürüblər. Bundan beş il sonra isə Berezovskinin meyiti tapılıb. Və indi, Berezovskinin ölümünün beşinci ilinin tamam olmasından cəmi bir neçə gün sonra onun dostu Qluşkovu boğub öldürüblər.

“Və həmin dörd muşketyordan sağ qalan təkcə Dubovdur”-qəzet yazır.