ARAŞDIRMA

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Neft ölkəsində ciddi problem yaranıb: “Bu qədər pulu nə etməli?!”

Xural Yazıldığı tarix 25 Noyabr 2018

Dünyada milyonlarla insanın aclıq çəkdiyi, başlarının üstündə damı olmadığı bir vaxtda dünyada ən zəngin neft ölkəsinin də öz problemi var. Belə ki, Norveçin Qlobal Pensiya Fondunda (GPFG) neftin satışından əldə edilən gəlirlər hesabına 1 trilyon dollardan çox pul yığılıb və indi həm fondda, həm də hökumətdə bu sualın üstündə baş sındırırlar: pulları hara yatırmalı, nəyə xərcləməli?

Virtualaz.org qeyd edir ki, GPFG 1998-ci ildə Norveçin neftdən əldə etdiyi gəlirlərin gələcək nəsillər üçün yığılıb qorunması üçün yaradılıb. Artıq 20 ildir ki, Norveç hakimiyyəti neftdən gələn pulları həmin fondda cəmləyir. “Neft günlərin birində tükənəcək, amma fondun gəlirləri Norveç əhalisinə fayda gətirməkdə davam edəcək”-Fondun saytında belə deyilir.

Hazırda GPFG dünyada ən nəhəng suveren fonddur. Norveçin əhalisinin sayı cəmi 5.26 milyon nəfərdir, yəni fondda yığılan pulları adambaşı bölsələr hər norveçliyə 200 min dollar düşərdi. Fondun işi tam şəffaflıq üzərində qurulub və istənilən vətəndaş online rejimdə onun fəaliyyətinə dair bütün statistikanı, dinamikanı izləyə bilər.

Ölkə bu cür etibarlı təhlükəsizlik yastığını savadlı iqtisadi, investisiya və şaxələndirmə siyasəti sayəsində formalaşdırıb. Fonda ümumiyyətlə, neftdən əldə edilən gəlirlərin hamısı daxil olur, büdcə xərcləri üçün isə fondun cəmi aktivlərinin ən çoxu 3 faizi həcmində vəsait yönəldilə bilər. Hökumət neft pullarını xarici şirkətlərə, inkişaf etməkdə olan biznesə, səhmlərə və daşınmaz əmlaka yönəldir.

Hazırda GPFG-nin investisiya strategiyası aşağıdakı şəkildə formalaşıb: səhmlərə fondun vəsaitlərinin 67.6 faizi, qiymətli kağızlara 29.7 faizi yatırılıb. Daşınmaz əmlaka isə cəmi 2.7 faiz pul qoyulub. Fondun payına ən çox Apple, Amazon, microsfot Alphabet kimi qlobal şirkətlərin səhmləri daxildir. Habelə fond ABŞ, Yaponiya və Almaniyanın qiymətli kağızlarını alıb. 2018-ci ilin əvvəllərində elan edilib ki, fond qeyri-publik şirkətlərə də yatırım qoya bilər. Norveç Maliyyə Nazirliyində hesab edirlər ki, bununla nəinki fondun gəlirlərini artırmaq, eləcə də mümkün riskləri şaxələndirmək olar. Hazırda dünya iqtisadiyyatında tendensiyalar elədir ki, səhmlərini birjaya çıxaran şirkətlərin sayı getdikcə azalır. Məsələn, ABŞ-da son ildə səhmləri birjalarda alınıb-satılan şirkətlərin sayı iki dəfə azalıb.

Lakin iqtisadçılar fondun investisiya siyasətini aqressiv və yüksək riskli hesab edirlər. “Özəl şirkətlərin səhmləri investisiyaların Norveç modelini riskə atır”- BI Norwegian Business School Universitetindən professor Espen Henriksen deyir. O, əvvəllər GPFG-də işləyib. Professorun fikirləri təəccüblü deyil, çünki yüksək gəlirlilik həm də yüksək risk səviyyəsi deməkdir. 2018-ci ilin üç kvartalı ərzində fond 21 milyard dollar gəlir əldə edib – əsasən səhmlərin hesabına. Qiymətli kağızlar portfeli isə ABŞ-ın dövlət istiqrazlarının ucuzlaşması nəticəsində ziyana gedib. 2017-ci ildə isə fond səhmlər hesabına 130 milyard dollar qazanmışdı.

Səhmlərə yatırım qoymağın riskli olduğunu fondun 2008-ci il qlobal maliyyə böhranı zamanı rekord səviyyədə itkilərə məruz qalması da təsdiq edir. Həmin vaxt fond nəinki gəlir əldə edə bilməmişdi, üstəlik aktivlərinin 23 faizdən çoxunu itirmişdi. Sonrakı illərdə isə fondun gəlir səviyyəsi orta hesabla 6 faiz təşkil edib. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Rusiyanın Milli Rifah Fondunun illik orta gəlir səviyyəsi cəmi 1.3 faizdir.

Yeri gəlmişkən, orta gəlir göstəricilərinin yaxşı olmasına baxmayaraq, Norveç 2008-ci ili təkrarlamaq istəmir. Çünki iqtisadçılara görə yeni qlobal böhran elə də uzaqda deyil.

Yeni qlobal böhranın yetişməkdə olduğu haqda həm dünyanın maliyyə institutları, həm müstəqil analitiklər xəbərdarlıq edirlər. Bu günlərdə Dünya Bankı xəbərdarlıq edib ki, 2019-cu ildən sonra vəziyyət olduqca kritik ola bilər. “Bank of America”nın analitikləri isə deyiblər ki, dünya tezliklə yeni dərin iqtisadi böhrana yuvarlanacaq. Hətta Rusiyanın 1998-ci il defoltunu təkrarlaya biləcəyi haqda danışılır.

Dünya iqtisadiyyatının gələcəyinə dair bu cür qorxulu proqnozların səsləndiyi bir vaxtda GPFG-nin menecmenti borc istiqrazlarına yatırım siyasətinə yenidən baxmağı təklif ediblər. Təklif edilir ki, investisiya portfelində ancaq dollar, avro və funt sterlinqlə olan suveren istiqrazlar (10 il müddətinə olanlar) saxlanılsın. Amma bu barədə hələ qərar verilməyib. Hazırda fondun borc sənədləri 23 valyuta ilə nominasiya olunub. Norveç hökuməti hətta fondun investisiya strategiyasını formalaşdırmaq üçün xarici ekspertlər qrupu da formalaşdırıb. Ekspertlər isə yeri gəlmişdən, fondun rəhbərliyi ilə razı deyillər. Onlar deyirlər ki, indiki kimi 23 valyutada nominasiya olunan borc sənədlərinə yatırım qoyulması riskləri minimuma endirir və investisiya imkanlarını genişləndirir. Çünki dünya praktikasında da belədir.

Fondun pullarının səhm bazarına yatırılması məsələsində də fikir ayrılıqları var. Hökumət üzvləri və iqtisadi müşavirlər iki düşərgəyə bölünüblər. Bir tərəf hesab edir ki, GPFG ancaq dünyada nüfuzlu və tələbat olan şirkətlərin səhmlərinə yatırım qoymalıdır. Digərləri isə özəl şirkətlərə də yatırım qoyulmasına tərəfdardır, hesab edirlər ki, birjalarda səhmlərin alqı-satqısı böyük risklər daşıyır.

Fond  bütün mümkün investisiya alətlərindən istifadə etsə də, maksimum ehtiyatlı hərəkət edir. Üstəlik Norveç hakimiyyətinin qərarı da aydın deyil. Məsələn, 2017-ci ildə fond neft və qaz sektoru ilə bağlı aktivlərini satışa çıxardı. İlk baxışdan sual yarana bilərdi ki, axı bu cür gəlirli sahəyə yatırılan investisiyanı geri çəkmək nə dərəcədə düzgündür? Amma fondda hesab etdilər ki, Norveç iqtisadiyyatı onsuz da neftdən güclü asılıdır. Əgər neft-qaz üzərində qurulmuş iqtisadiyyat çöksə Qərbi Avropada ən iri neft hasilatçısı olan Norveçə ikiqat ziyan dəyəcək – həm neft ixracatçısı kimi, həm investor kimi.

İqtisadiyyatın neftdən asılılığının azaldılması haqda son illər digər hasilatçı ölkələr də düşünürlər. Amma Norveçdə nəinki düşünürlər, həm də real iş görürlər. Və əgər son zamanlar verilən qərarlar özünü doğrultmasa belə Norveç iqtisadiyyatı özünü yaxşı hiss edir – bura əlavə pulların yatırılması xeyirdən çox ziyan gətirərdi. Və Norveç təcrübəsi təbii sərvətlərdən əldə edilən gəlirlərin ən düzgün şəkildə istifadə edilməsi və gələcək nəsillərə saxlanılması baxımından nümunə olaraq qalır. Norveç yeganə neft ölkəsidir ki, öz sərvətlərini başqa neft nəhəngləri kimi axmaq layihələrə səpələyib dağıtmayıb, əksinə, qoruyub saxlayıb və ildən ilə artırır. (lenta.ru-nun materialı əsasında).

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Norveç səfirliyi, neft və “Nobel”

Xural Yazıldığı tarix 17 Noyabr 2018

Norveçin bir dövlət olaraq gücü neftində və maliyyə ehtiyatlarının çoxluğunda deyil. Həmin resursların vətəndaşların xidmətinə effektiv təklif etmək gücündədir.

Norveç dünyanın ən mütərəqqi dövlətlərindən sayılır. Ölkəmizin enerji sektorunda bu dövlətin ən iri neft şirkətlərindən olan “Statoyl” əsas investorlardan biri kimi çıxış edib. Enerji maraqlarının Azərbaycanda təmin etmək hesabına ağzına su alıb və başını aşağı salıb hər şeyi görməməzilikdən gələn dövlətlərdən deyildi. Bizim əvəzimizdən də hökumətdən demokratiya tələb etmirdi. Amma demokratiya və insan hüquqlarına dair laqeyd münasibəti də yox idi. Diplomatik üslubda və xəfif nəzakətlə buna etirazlarını zaman-zaman ifadə ediblər. Norveç dövlətinin ölkəmizdəki elçiliyi vasitəsilə unitar və sekulyar dövlət olmanın əsas çərçivələrini əhatə edən fəaliyyətlərlər təşviq edilib. Vətəndaş cəmiyyətinə ən güclü dəstəyi ilə Norveçin ölkəmizdəki səfirliyi seçilirdi. Nəhayət, ötən həftə Norveçin ölkəmizdəki səfirliyi fəaliyyətinə xitam verdi. Artıq bundan sonra Azərbaycanla bağlı məsələlər Norveçin Gürcüstandakı səfirliyi vasitəsilə əlaqələndiriləcək. Diplomatik əlaqələrdəki vəziyyətin gərginləşməsi Azərbaycan tərəfindən də baş verib. Azərbaycanın Stokholmdakı səfiri də geri çağırılıb. Amma bu faktın özü onu da təsdiq edir ki, artıq dünya Gürcüstanı Cənubi Qafqazın demokratiya mərkəzi hesab etməsi ilə heç də yanılmır. Bu addımla həmin düşüncə daha da möhkəmlənir.

Norveç rifah dövləti kimi

Norveçin bir dövlət olaraq gücü neftində və maliyyə ehtiyatlarının çoxluğunda deyil. Həmin resursların vətəndaşların xidmətinə effektiv təklif etmək gücündədir. Onlardan ikisi çox düşündürücüdür. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2017-ci il üzrə reytinq cədvəlində Norveç adambaşına düşən gəlir səviyyəsinə görə, dünyada 6-cı yerdə qərar tutur. Norveç də adambaşına düşən gəlir 70 min 590 dollar təşkil edir. Skandinaviya ölkəsi olan Norveç iqtisadiyyatı 2008-2009-cu illərdəki ən aşağı nəticələrinə qayıtdığına baxmayaraq, işsizlik həddini rekord dərəcədə azaltmağa nail olub. 2014-cü ilin hesabatlara görə isə, Norveç yaşam standartlarına görə, dünyada birinci yeri tutub.

Norveç: Nefti və Pensiya Fondu

Norveç neft gəlirlərindən həm qənaətlə istifadə edə bildiyinə görə, həm də həmin vəsaitlərin akkumlyasiya olunduğu Norveç Pensiya Fondundan hər kronun (milli valyutası) hara xərclənməsinə qədər yüksək hesabatlılığı ilə seçilən dövlətdir. Güclü vətəndaş cəmiyyəti sektorunun effektiv nəzarət mexanizmlərinin mövcudluğuna və hökumətlərin səmərəli iş prinsipinə görə, hazırda həmin fonda 1 trilyon dollardan artıq vəsait toplana bilib. Bu məbləğ 6 milyon əhalisi olan bir dövlət üçün olduqca çox yüksək məbləğdir. Pensiya Fondundakı bu vəsaitin həcmi ölkənin illik ÜDM-dən 2-3 dəfə böyükdür. İqtisadi təfəkkürü olan hər bir insan üçün bu rəqəmin nə demək olduğunu izah etməyə ehtiyac yoxdur.

Dünya təcrübəsində dövlətlər əsasən 4 iqtisadi model üzrə təsnifləşdirilir: (ı) bilik istehsal edən ölkələr (Niderland), (ıı) texnologiya istehsal edən dövlətlər (Yaponiya, Sinqapur, Malayziya – Asiya pələngləri), (ııı) xammal yönümlü ölkələr (Səudiyyə Ərəbistanı, Nigeriya, Venesuela) və (ıv) aqrar yönümlü ölkələr (Yunanıstan, Manqoliya,Türkiyə). Norveç xammalla zəngin ölkə olsa da, yüksək inkişaf səviyyəsinə görə, xammal qrupuna daxil edilmir. Daha çox neft gəlirlərindən ən uğurlu faydalanmağı bacaran model olaraq qəbul edilir. Demokratiyanı və yaxşı idarəetməni təşviq edən sistemdir. Norveç neft gəlirlərindən elə dürüstlüklə, ağılla və ictimai vəsaitin hamıya məxsus olması kimi müqəddəsliyi rəhbər tutaraq elə istifadə etmişdir ki, sonda bütün vətəndaşların bu fonddan faydalanmaq imkanı olmuşdur. Bu fond vasitəsilə təkcə pensiya xərclərini maliyyələşdirmək yox, həm də nəsillərarası gəlir bölgüsündən ən ədalətli dağıtım sistemini qura bilib. Deməli, yaradılan bu sistemdə həm yüksək gəlir, həm də ədalət payı var.

Bəlkə də belə başa düşülə bilər ki, neft resursunun tezliklə tükənmə təblükəsi olduğuna görə Norveç hökuməti neft pullarından daha çox qənaətlə və rasional istifadə edir. Halbuki, Norveçdə sübut olunmuş neft ehtiyatlarının həcmi 10.4 milyard bareldir. Rezervlərin müqayisəli təhlili göstərir ki, Norveç Qərbi Avropa ölkələri arasında ən böyük neft ehtiyatlarına malik ölkə sayılır. Lakin bu qədər geniş neft rezervləri və əldə olunmuş resurs gəlirlərinin Pensiya Fondundan necə gəldi istifadəsi ilə bağlı arxayınçılıq yaratmadı. Neftsiz yaşamağı bacardılar və yeni cığır açdılar. Resurs “lənətini” resurs “mükafatı” ilə uğurla əvəz etdilər.

Neft, “Nobel” və Kitab üçbucağı

Vaxtilə Azərbaycan nefti hesabına Nobel qardaşları böyük bir sərvətə sahib oldular. Biz isə nə sərvətə sahib ola bildik, nə də “Nobel”çi yetişdirdik. İki milyardlıq neft hasilatının yanında ikicə nəfər Nobel mükafatçısı da yetişdirə bilsəydik, onda “qara qızılın” “ağ qızıla”, neft kapitalının insan kapitalına çevrirməsindən danışa bilərdik. Söhbət Azərbaycanın neftində “Nobel”in halallıq əyarından gedir. Eybi yox, hansı yaşda olursa-olsun bircə nəfər Nobel mükafatına layiq görülsün, sonra da dünyasın dəyişsəydi də dərd çəkməzdik. Əslən rus əsilli olan, lakin Amerika iqtisadçısı hesab olunan Leonid Hurvikz kimi… Ömrünün sonunda – 90 yaşında (2007) iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görüldü. Bir il sonra isə dünyasın dəyişdi. Bu mükafat fondunun ilkin kapital mənbəyinin formalaşmasında rolu olan və neft ölkəsi sayılan Bakının bircə nəfər belə bir uğur nümunəsi olmayacaqsa, onda nə neftimizlə, nədə ki, elmimizlə öyünməyə dəyməz. Elmdən, kitab söz düşmüşkən… Norveç dünyada adambaşına ən çox kitab oxuyan ölkə sayılır.

Çox maraqlıdır ki, bu qədər bərbəzəkli və göz qamaşdıran uğur çətiri altında azad, firəvan və demokratik bir yaşam reseptini təqdim edən Norveç kimi mükəmməl bir sistem var. Belə bir mükəmməl, tarazlı və demokratik dövlətlə diplomatik münasibətlərı zədələmək, sadəcə inkişaf selinin axınına üzmək cəhdidir.

Neftdən başladı neftsiz yaşamağa qədər, xammal üstünlüyündən tutmuş təhsil keyfiyyətinə qədər, idarəetməsindən başlamış demokratiyasına qədər, yaşam meyarlarından başlamış kitab oxumasına qədər tamam başqa örnəklərlə zəngin dövlətin də sinəsindən də belə itələdik. Əslində isə diplomatiyanın gücü dostları itirmək yox, düşmənləri dosta çevirməkdir olmalıdır!

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Kərəm Həsənovun tarixçəsi: Fərhad Əliyevdən prezidentədək

Xural Yazıldığı tarix 14 Noyabr 2018

Artıq Azərbaycanda ən yüksək səviyyədə nəzarətdə saxlanan islahatlar prosesi heç kəsin toxunulmaz olmadığını və dövlət etimadından sui-istifadənin cəzasız qalmadığını təsdiqləyir.

Biz də bu yazımızda olaraq Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinin sədri Kərəm Həsənovla bağlı mediada yer alan və rəsmən təkzib olunmayan bəzi məqamlara toxunmaq istərdik. Söhbət böyük bir struktura rəhbərlik edən dövlət məmurunun müəmmalı siyasi gedişlərindən, şəxsi biznesindən və əmlakından gedir. Əmlak Komitəsinin sədrinin son vaxtlar yenidən qızışan oliqarx savaşında tərəf seçməsi onun özünü də hədəfə çevirib və “vurulması” üçün ciddi əsaslar yaradıb. Bu yazımızda K.Həsənovun dolanbaclı yollarla yüksəlişi, öz maraqları hesabına istənilən ittifaqda və siyasi oyunlarda yer alması, bütün bunların sonucu olaraq böyük bir imperiyaya sahiblənməsindən bəhs edəcəyik.

Çağdaş Azərbaycan siyasətində həm iqtidar, həm müxalifət düşərgəsinə aid xeyli sayda xəyanət nümunələri saymaq olar. Bu siyasətin islaholunmaz qaydasına çevrilib. Belə məqamlardan biri də Fərhad Əliyev-Kərəm Həsənov nümunəsidir. Bu haqda xeyli yazılıb. Amma bu iki həmyerlinin münasibət tarixçəsində maraqlı məqamlar da var.

Fərhad Əliyevlə ilk tanışlıq və yüksəlişin başlanğıcı

Kərəm Həsənov 1992-ci ildən xarici təşkilatların tələbi və məsləhəti ilə bütün keçmiş SSRİ respublikalarında yaradılmış formal bir qurum olan Anti-inhisar Komitəsində sıradan bir məsləhətçi işləyirdi. 90-cı illərin sonlarında o, sabiq iqtisadi inkişaf nazri Fərhad Əliyevin qardaşı, “Azpetrol” Şirkətinin rəhbəri Rafiq Əliyevlə tanış olur. Kərəm Həsənovun odlu-alovlu çıxışları Rafiq Əliyevin xoşuna gəlir. K.Həsənov vaxtaşırı uzun illərdir işlədiyi Komitədəki əməkhaqqının azlığından, Yasamalda kirayədə yaşamasından, rayondan yardım olmasa dolanışığının çətinliyindən R.Əliyevə gileylənərək, əlverişli variant olsa həmyerli kimi onun da nəzərə alınmasını xahiş edirdi. Fərhad Əliyev Dövlət Əmlak naziri təyin olunduqdan sonra R.Əliyev qardaşından K.Həsənovu məsul bir vəzifəyə təyin etməyi xahiş edir. Qardaşının sözünü eşidən F.Əliyev K.Həsənovu qəbul edir. Onu başdan–ayağa süzdükdən sonra ilk tapşırığını verir: “Əynindəki nimdaş pal-paltarını dəyiş, məmura yaraşan tərzdə geyin…”

Fərhad Əliyevin uzatdığı dost əlini biləyindən kəsən məmur

Çox keç mir ki K.Həsənov nəinki “əyin başını” həm də həyatını, komandasını dəyişir və açıqdan açığa Fərhad Əliyevin “quyusunu” qazmaqa başlayır, onunla bağl hazırlanan gizli dosyedə əsas şahid kimi rəqib qruplaşmanın bütün təlimatlarını yerinə yetirir. Bundan əlavə K.Həsənov tərəfindən F.Əliyevin ona məlum olan planları, qohum-əqrabasının, dostlarının adına özəlləşdirdiyi obyektlər, torpaq sahələri, ASC-lərdəki səhm paketləri haqqında məlumatlar həm rəqib qruplaşmaya, həm Prezident Administrasiyasına, həm də mətbuata ötürüldü. Həsənovun əsas rol aldığı bu kampaniyanın sonunda F.Əliyev həbs olundu. Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinin sədri Kərəm Həsənov bu günə qədər vəzifədə qalmasını mənəvi cəhətdən həmyerlisinə borcludur. İqtidar rəhbərliyi məhz komitə sədrinin illər əvvəl göstərdiyi xidmətə görə mükafatlandırıb və vəzifədə saxlayıb. Hakimiyyət bu yaxşılıqları əsla unutmur, di gəl ki, həmyerlisinə xəyanət etmiş bir şəxsə hakimiyyət daxilində müsbət münasibət yoxdur. Sadəcə, hakimiyyətin idarə olunması prosesində belə lazımdır..

K.Həsənov bu gün həmyerlisi, həbs həyatı yaşamış keçmiş iqtisadi inkişaf naziri Fərhad Əliyevə etdiklərinə görə daxilən əzab çəkirsə, bunu “timsahın göz yaşları” adlandırmaq olar. Komitə sədri onun bir zamanlar əlindən tutub karyera pilləsində yüksəldən həmyerlisi olan naziri istintaqda ələ verir, dost əlini uzatmış F.Əliyevin biləyindən kəsir.

Eldar Mahmudovla ittifaq və deputat qardaş faktoru

Komitə sədrinin F.Əliyevə etdiklərinin MTN şefi Eldar Mahmudov işində də təkrarlaması istisna edilmir. Bir müddət əvvəl MTN işi ilə bağlı “quyruğu qapı arasında qalmış”, Mahmudov-Çovdarov bandası ilə işbirliyi de-şifrə olmuş, barəsində ifaşedici materiallar yayımlanmış K.Həsənov vəziyyətdən sivişib çıxmağa müvəffəq oldu. Hətta mətbuata da minnətçi düşən və media emissarlarının hesabına təşkil etdiyi kampaniya ilə Mahmudov-Həsənov əlbirliyini ört-basdır etməyə çalışan komitə sədri kim bilir ki, istintaqa nələr açıqlayıb. MTN işi üzrə Reyestr Xidməti rəhbəri Məhəmməd İmanovun da həbsi sübut edirdi ki, daşınmaz əmlakın qeydiyyatı işlərində Kərəm Həsənovla Eldar Mahmudovun birgə əməliyyatları olub. K.Həsənovun MTN çetesi ilə əlaqələrində xüsusi rola malik şəxs qardaşı, MM üzvü Malik Həsənovdur. Bununla bağlı cumhuriyyet.az olaraq mediada yer alan məlumatlara əsasən bildirək ki, M.Həsənov təkcə qardaşının sayəsində mandat sahibi olmayıb. Onun MTN şefi Eldar Mahmudovla əlaqələrinin olduğu barədə zaman-zaman mediada iddialar tirajlanıb. İddialara görə, o, Mahmudovun siyahısından parlamentə düşmüşdü. Elə bir müddət əvvəl komitə rəhbəri Kərəm Həsənovun Eldar Mahmudovla işbirliyinin üzə çıxması və mətbuat səhifələrini bəzəməsi Həsənovların “quyruğunu qapı arasında” qoymuşdu. Media emissarları hesabına MTN-lə işbirliyini ört-basdır etməyə çalışan K.Həsənov siyasi iqtidarın qəzəbindən özünü qorumağa müvəffəq oldu. Çünki onun postundan getməsi ilə yanaşı həbs təhlükəsi var idi.

Həsənov qardaşlarının beynəlxalq ifşası

Elə bu iş üzrə Dövlət Reyster Xidmətinin rəisi Məhəmməd İmanovu qurban verən Kərəm Həsənov üçün bir həyat kredosu var – silahdaşlarını, ona dəstək verənlər ən dar anda ələ vermək olar, təki kreslosunu itirməsin. Amma bu dəfə daha sərt sınaq var. Bu dəfə isə qardaşların adı 3 milyardlıq səs-küylü korrupsiya əməliyyatında keçir. Beynəlxalq araşdırmaçıların ortalığa qoyduğu faktlar göstərir ki, Həsənovlar prezidentə qarşı Qərbdə başlamış kampaniya üçün tutarlı arqumentlər veriblər. Əgər Həsənovlar Avropada mal-mülk sahibi olmasaydılar, korrupsiya pullarına varlanmasaydılar beynəlxalq dairələrin ölkəmizin imicinə zərbə vuran bu halları tirajlamazdı. Məlum olduğu kimi, Beynəlxalq araşdırmaçı jurnalistlərdən ibarət Mütəşəkkil Cinayətkarlıq və Korrupsiya Araşdırmaları Layihəsinin (OCCRP) 3 milyardlıq korrupsiya əməliyyatı araşdırmasında diqqətdən kənarda qalan daha bir fiqurun adı keçir. Çexiyanın Praqa və Marinask Lazne şəhərlərində daşınmaz əmlak və otellər alan tanınmış azərbaycanlılar arasında Dövlət Əmlak Komitəsinin sədri Kərəm Həsənovun qardaşı, deputat Malik Həsənovun da adı var. Hər iki çex şəhərində bahalı malikanələrə sahiblənmiş komitə sədrinin deputat qardaşının bu pulları hardan əldə etdiyi sirr deyil – millət vəkilinə qadağan edilmiş biznesdən. Araşdırma yazısında məhz Malik Həsənovun adının keçməsi ondan xəbər verir ki, o, başqa deputatlardan fərqlənir.

Çexiyadan Ərəbistanadək böyük imperiya və İsveçrə banklarında hesab

Komitə sədrinin artıq bir neçə ildir ki, Çexiyada biznes strukturu formalaşdırmaq istiqamətində ciddi iş apardığını vurğulayan mənbə K.Həsənovun yüngül və yeyinti sənayesinə daha böyük önəm verdiyini bildirib. Bununla bağlı cumhuriyyet.az-ın əldə etdiyi məlumatda bildirilir ki, komitə sədrinin mineral su və pivə istehsalına marağı daha böyükdür: “Komitə sədrinin Çexiyanın müxtəlif bölgələrində, xüsusilə də Benetiçe və Karlovı Varı şəhərlərində mineral su zavodları mövcuddur. Bu müəssisələrin istehsal etdiyi məhsulun önəmli bir qismi Azərbaycana ixrac olunur. Bu suların Azərbaycandakı satışını həyata keçirən və rəsmi distribüteri hesab edilən ”Mattoni” də komitə sədri və ona yaxın olan adamlara məxsusdur”. Həsənov qardaşları Çexiyanın spirtli içki bazarında da müəyyən paya malikdir: “Pilzen şəhərindəki pivə zavodunun istehsal etdiyi pivə yerli bazarla yanaşı, xarici bazarlarda da uğurla təmsil olunmaqdadır. K.Həsənovun xarici ölkədəki biznes fəaliyyəti bununla məhdudlaşmır. Komitə sədrinin həm Çexiya, həm də Birləşmiş Ərəb Əmirliyində xeyli sayda istirahət və əyləncə mərkəzinə sahib olduğunu bildirən mənbə K.Həsənovun biznesin bu sahəsində də böyük səriştəyə malik olduğunu qeyd edib. Bütün bunlarla bağlı cumhuriyyet.az olaraq mediada yer alan məlumatlar üzərindən araşdırmamıza görə, komitə sədri əldə etdiyi sərvətin böyük bir qismini İsveçrə banklarında hifz edir: “Komitə sədrinin İsveçrə bankları ilə əlaqəsi qardaşı vasitəsilə təmin olunur. K.Həsənovun qardaşının pasportunda onun İsveçrəyə səfərlər qeydiyyatını göstərən möhürlər də bununla bağlıdır”.

Azərbaycanın “Əmlak kralı”nın başgiicəlləndirən kapital siyahısı

Komitə sədrinin Azərbaycandakı biznesi də yetərincə rənğarəng və çoxşaxəlidir. Bura restoranlar, əyləncə mərkəzləri, tikinti sektoru və sair sahələr aiddir. Həsənov rəhbəri olduğu Əmlak Komitəsinin səlahiyyətlərindən sui-istifadə edərək, bir çox obyektləri çox rahat şəkildə yaxınlarının adına su qiymətinə özəlləşdirə bilməsi, onu qısa zamanda Azərbaycanda ciddi kapital sahibinə çevirib. Cumhuriyyet.az olaraq xatırladaq ki, mediada dəfələrlə Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinin sədri Kərəm Həsənovun əmlaklarının ilkin siyahısı yayılıb. K.Həsənovun kapital siyahısında Fərhad Əliyevə bağlı əmlaklar da mühüm yer tutur. Belə ki, Kərəm Həsənov Fərhad Əliyevdin təkcə kreslosunu zəbt etməyib. Fərhad Əliyev həbs olunduqdan sonra Kərəm Həsənov onun nəzarətində olan obyektləri əlindən almağa başladı. Fərhad Əliyev aid “Mingəçevir Regenerat” ASC, “Mingəçevir Texniki Rezin” ASC, “Bakı Elektroavtomat” ASC, “Siyəzən Broyler” ASC, “Azərbaycan Aliminiumu” ASC, “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC, “Azərelektroterm” ASC, “Azərboru “ASC, “Bakıelektrikşəbəkə” ASC, “Sumqayıtelektrikşəbəkə” ASC ilə bağlanmış müqavilələr guya investorlar tərəfindən müqavilə şərtlərinin yerinə yetirilməməsi adı ilə ləğv olundu. Həmin müəssisələrin fəaliyyətinə Kərəm Həsənov birbaşa özü nəzarət edir. Hazırda bu müəssisələrin gəliri komitənin “katyoluna” ödənilir. Bundan başqa Fərhad Əliyevin respublikanın müxtəlif yerlərində, Bakı şəhərində yaxınlarının adına özəlləşdirdiyi qeyri-yaşayış sahələri əlindən alındı. Onların bir hissəsini Kərəm Həsənov öz yaxınlarının adına keçirdi. Fərhad Əliyev tərəfindən açılan, onun yaxınlarının nəzarət etdiyi bəzi müəssisələrin fəaliyyəti isə dayandırıldı. Məsələn, F.Əliyevin açdığı Gəncə Xalça Kombinatının yaxınlığında 100-dən çox ailənin yeganə iş yeri sayılan, Almaniya istehsalı olan 9 ədəd xalça toxuyan dəzgahla işləyən müəssisənin faəliyyəti dayandırıldı. Əmlakının mülkiyyət sənədləri isə ləğv edildi.

K.Həsənov həmyerlisi, ona karyerada qalxmağa kömək etmiş F.Əliyevdən fərqli olaraq, Bakı şəhərinin mərkəzindən uzaq, şəhər ətrafında yerləşən, gözə çarpmayan müəssisə və obyektləri ələ keçirməyə daha çox üstünlük verir. Ona birbaşa və dolayısı ilə məxsus olan torpaq və qeyri yaşayış sahələrinin mediada dərc olunan tam olmayan siyahısını cumhuriyyet.az olaraq oxuculara təqdim edirik:

1.Xəzər rayonu Şüvalan qəsəbəsi, A.Ildırım küçəsi 39 ünvanındakı rayon maliyyə şöbəsinin köhnə 2 mərtəbəli binası. Tikilialtı sahəsi 600 kv.m, torpaq sahəsi 1156 kv.m.
2.Xəzər rayonu Şüvalan qəsəbəsi, Şimal DRES-in uşaq bağçası. Tikilialtı sahə 800 kv.m, torpaq sahəsi 3000 kv.m.
3.Suraxanı rayonu Hövsan qəsəbəsi, Yardımçı təsərrüfat. Tikilialtı sahə 1300 kv.m, torpaq sahəsi 47000 kv.m.
4.Xəzər rayonu Mərdəkan qəsəbəsi, Dəniz yolu. Məmmədov Umudəli Ramazan oğlunun adına rəsmiləşdirilib .Tikilialtı sahə 220 kv.m, torpaq sahəsi 8400 kv.m.
5.Suraxanı rayonu Əmircan qəsəbəsi, E.Həsənov küçəsi 42 ünvandakı qeyri-yaşayış sahəsi. Tikilialtı sahə 150 kv.m, torpaq sahəsi 1300 kv.m. Binnətov Zəbullanın adına rəsmiləşdirilib.
6.Xəzər rayonu Şüvalan qəsəbəsinin cənub?şərq hissəsində Maşınqayırma Pansionatının yarımçıq tikilisi. Tikilialtı sahə 600 kv.m, torpaq sahəsi 127022 kv.m. Rəsmiləşdirilib Davudov Yusif Abdulhəmid oğlunun adına.
7.Xəzər rayonu Mərdəkan qəsəbəsi, H.Z.Tağıyev küçəsində yerləşən Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin balansında olan qeyri ?yaşayış sahəsi. Tikilialtı sahə 120 kv.m, torpaq sahəsi 9000 kv.m. Bayramova Xalidə Nuru qızının adına rəsmiləşdirilib.
8.Sabunçu rayonu Sabunçu qəsəbəsi, I.Aslanov küçəsi, 3 ünvanda qeyri-yaşayış sahəsi. Tikilialtı sahə 1200 kv.m, torpaq sahəsi 23500 kv.m. Mustafayev Azad Niyazi oğlunun adına rəsmiləşdirilib.
9.Xəzər rayonu Gürqan qəsəbəsi, Dənizkənarı tikili. Tikilialtı sahə 550 kv.m, torpaq sahəsi 50000 kv.m.
10.Xəzər rayonu Şüvalan qəsəbəsi, A.Ildırım küçəsi “Aqro” kooperativinin və Su doldurma məntəqəsinin yanında. Tikilialtı sahə 2000 kv.m, torpaq sahəsi 58000 kv.m.
11.Xəzər rayonu Buzovna yolu, Mərdəkandan Buzovnaya gedəndə sol tərəfdə SMD-26-nın əmlakı və torpaq sahəsi.
12.Vişnevka dəmir yolunun yanı, Yardımçı təsərrüfat, idman sağlamlıq mərkəzi.
13.Sabunçu rayonu Bakıxanov qəsəbəsi, Sülh küçəsi 1 a keçmiş Keyfiyyət Evi. Tikilialtı 960 kv.m, torpaq sahəsi 3000 kv.m. Ismayılov Ramazan Islam oğlunun adına rəsmiləşdirilib.
14.Xəzər rayonu Şüvalan qəsəbəsi, bağlara gedən təzə yolun üstündə. Tikilialtı sahə və torpaq sahəsi 5000 kv.m. Donuzçuluq və heyvandarlıq yardımçı təsərrüfatı.
15.Xətai Mexanizasiya ASC-nin nəzarət səhm zərfi.
16.Bəhrəmtəpə Qum-Çınqıl ASC-nin nəzarət səhm zərfi.
17.Nəsimi rayonu, S.Vurğun küçəsində yerləşən Bakı şəhər yol polisinin keçmiş ərazisi.
18.H.Zərdabi küçəsində Ticarət Nazirliyinin keçmiş qaracının yerində hündür mərtəbəli binaya şərikliyi (Papanin körpüsünün yanı.)
19.H.Ələskərov küçəsi 6-12 ünvanında hündür mərtəbəli binaya şərikliyi.
20.Nizami rayonu 8-ci km bazarı.
21.Kənar şəxslərin adına rəsmiləşdirilən Nərimanov və Səbail rayonundakı villa və mənzillər. H.Hacıyev küçəsindəki 2 mənzili, Qubada, Şamaxıda, Qəbələdəki villaları, Bigəhdəki bağ evi və s.
Gözlənilən sonluq

Əlbəttə, Kərəm Həsənov dövlət məmuru yox, iş adamı olsaydı, bu biznes şəbəkəsini yalnız alqışlamaq olardı. Amma indiki halda söhbət dövlətdən oğurlanan pullar və korrupsiya hesabına qurulan biznesdən gedir. Malik Həsənov da qardaşına söykənərək mandatını saxlayıb. Eldar Mahmudov kimi dayağını itirdikdən sonra yeganə dəstəyi Kərəm Həsənovdur. Komitə rəhbəri isə gedəcəyi halda Malik Həsənov üçün bu, sonuncu parlament fəaliyyəti olacaq.Üstəlik, MTN işindən sonra nüfuzunu və etimadını itirmiş Həsənovların 3 milyardlıq korrupsiya qalmaqalında da adının hallanması qardaşlar üçün son ola bilər. Xatırladaq ki, bundan qabaq özəlləşdirmə “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” qanunun tətbiq edilməsi barədə 10 avqust 2000-ci il tarixli fərmanla, müvafiq icra hakimiyyəti – əvvəlcə Dövlət Əmlakının İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsi, sonra isə Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsi tərəfindən həyata keçirilirdi. İndi bu səlahiyyət ondan alınıb.
Heç şübhəsiz ki, belə bir qərarın verilməsi Kərəm Həsənovun gələcək taleyini sual altında buraxır. Komitə sədrinin səlahiyyətsiz bir kreslo sahibinə çevrilməsi prosesinin başlanğıcı qoyulub. Bu, bir növ nəqliyyat naziri Ziya Məmmədovla bağlı gedən prosesi xatırladır. Onun da portfelsiz nazirə çevrilməsinə nəqliyyat sahəsində həyata keçirilən layihələrlə bağlı qərar vermək səlahiyyətlərinin əlindən alınması ilə başlanmışdı. Mahmudovun, həmçinin, Kərəm Həsənovun iri zavodları, səhmdar cəmiyyətləri zor gücünə ələ keçirməsinə yardım etdiyinə, etiraz edənləri MTN-nin zirzəmisində işgəncə ilə yola gətirdiyinə dair iddialar var.

Bundan başqa, K.Həsənovun MTN-ə həbslər sifariş etdiyi, E.Mahmudovun vasitəsilə rəqiblərini və düşmənlərini sıradan çıxarmağa çalışdığı barədə də təsdiqini tapmış faktlar var.
Habelə, sabiq iqtisadi inkişaf naziri Fərhad Əliyevin “vurulmasında” iştirakı, onun karyer yüksəlişinə səbəb olan həmyerlisi əleyhinə istintaqa ifadə verməsi, keçmiş nazirin yenidən biznesə qayıtmasına “yaşıl işıq” yandırılması K.Həsənova yaxşı perspektiv vəd etmir. Siyasi iqtidarda həmyerlisi əleyhinə istintaqa ifadə vermiş, MTN-lə əlbir olmuş məmura heç də birmənalı münasibət göstərilmir. Beləliklə, Həsənovların başı təzədən cəncəldədir və 3 milyardlıq korrupsiya işi qardaşların prezident önündə növbəti sınağıdır…

Cumhuriyyet.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Müşfiqə aid olduğu ehtimal edilən qalıqlar çıxarıldı: alnında 2 güllə yeri var – FOTO

Xural Yazıldığı tarix 25 Oktyabr 2018

Haqqin.az və virtualaz.org saytlarının təşkil etdiyi xüsusi qrup Bakının Puta qəsəbəsində görkəmli Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqə aid olduğu ehtimal edilən qalıqların çıxarılması üçün işə başlayıb.

Medianews.az virtualaz.org-a istinadən xəbər verir ki, böyük ehtimalla Müşfiqə məxsus olduğu təxmin edilən qalıqlar azərbaycan əsilli rusiyalı milyarder Fərhad Əhmədovun atası Teymur Əhmədovun qalıqlarının axtarılması zamanı tapılıb.

F.Əhmədov saytımıza açıqlamasında bildirib ki, qalıqların tapılması haqda vaxt Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin rəhbərliyini məlumatlandırıb. Habelə iş adamı Müşfiqə aid olduğu təxmin edilən qalıqlarla eyni quyuda basdırılmış 10-a yaxın insan qalıqlarının (hamısı 30-cu illərdə Stalin repressiyaları zamanı güllələniblər) toplanması və gələcək araşdırma üçün ayrıca saxlanılmasını təmin edib.

Redaksiyamızın təşkil etdiyi qrup tərəfindən bu gün həmin qalıqlar qazılaraq çıxarılıb, onların arasından Müşfiqə aid olduğu qalıqlar ayrılıb. Fotodan da göründüyü kimi skeletin baş sümüyündə iki güllə yeri var.

Hər ehtimala qarşı digər qalıqlardan da bir neçəsi götürülüb. Növbəti mərhələdə Səhiyyə Nazirliyinin mütəxəssisləri tərəfindən Müşfiqə aid olduğu ehtimal edilən qalıqlar üzərində tədqiqat başlayacaq və nümunələr götürüləcək. Daha sonra həmin nümunələr şairin yaxınlarından birindən götürülmüş nümunələrlə müqayisə edləcək, yəni DNK analizi aparılacaq. Redaksiyamız böyük ümidlə gözləyir ki, aşkar edilən qalıqların nakam şairə məxsusluğu DNK analizi ilə təsdiqlənəcək və onu nəhayət layiq olduğu şəkildə dəfn etmək mümkün olacaq.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Nasist qızılı”nın izi ilə…-ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 22 Oktyabr 2018

“Banklar sorğulanmaz” tabusu ilə yaşayan İsveçrə 1995-ci ildə böyük bir iddia ilə qarşı-qarşıya qalmışdı. 1995-ci ildə ABŞ-dakı yəhudi qrupları 10 000 ərizə ilə belə bir iddia irəli sürmüşdülər ki, II dünya müharibəsi dövründə Holokost (soyqırım) qurbanlarına məxsus qızıllar İsveçrə Milli Bankına köçürülüb. Təhqiqat Sürixdə və Nyu-Yorkda açılan tribunallar tərəfindən aparılmış və iddialar təsdiqlənmişdi. “Nasist qızılı” adı verilən məhkəmə işinə baxan ABŞ hakimi Eduard R.Korman 2013–cü ildə bəyan edir ki, soyqırım qurbanlarına 1.3 milyard dollar pul ödənib. İlkin ödənmə 1997-98-ci illərdə olub, lakin sonuncu ödəniş 2013-cü ilə qədər çəkib. 

Bank sorğulanarmı?

ABŞ-dan qaldırılan iddia okeanın bu tayında heç də birmənalı qarşılanmamışdı. İsveçrə hökuməti işlə əlaqədar komissiya yaratmış və bu komissiyayaya tarixçi Jan-Françoys Berger rəhbər təyin edilmişdi.

İsveçrə Milli Bankının vitse-prezidenti Jan Pyer Ros Sürixdə keçirilən mətbuat konfransında (1996) iddiaları rədd edərək bildirib ki, II dünya müharibəsi dövründə İsveçrə Milli Bankına heç bir şəkildə soyqırım qurbanlarından oğurlanan qızıllar köçürülməyib.

“Hətta əgər Almaniya işğal etdiyi ölkələrdən oğurlanmış qızılları banka köçürübsə belə, bu qızılların konsentrasiya düşərgələrindən toplandığına dair dəlil yoxdur”, – vitse-prezident Ros bildirib.

Cənab Ros eyni zamanda “Reichsbank”, yəni Almaniya Mərkəzi Bankının möhürü olan qızıllların hələ də ehtiyatda olduğunu inkar edib. “Təhqiqatımız onu göstərir ki, Almaniya möhürü olan qızıl ehtiyatda yoxdur”- o deyib.

Lakin maliyyə ekspertləri belə bir iddia irəli sürüblər ki, qızılların orijinalını gizlətmək üçün onlar öncə əridilib, sonra “Reichsbank” möhürü vurularaq İsveçrəyə daşınıb. Araşdırmalar nəticəsində məlum olur ki, İsveçrə Milli Bankı nasistlərdən qızıl alıb, hökumət isə yəhudi miqrantları İsveçrə sərhədlərindən keçməyə qoymayıb.

ABŞ yəhudi qruplarının daha bir iddiası da o idi ki, İsveçrə bankı soyqırımda öldürülən yəhudilərin banka yatırdığı milyardlarla dollar saxlayır. Müharibə başlamadan öncə yəhudilər pullarını İsveçrə bankına qoyublar. İsveçrə banklarının 32 milyon dollar məbləğində tələb edilməyən mal varlığı saxladığı istisna edilmir.

İsveçrənin nasist Almanyası ilə həm qızıl külçələri, həm də qeyri-monetar qızılla etdiyi ticarətdən böyük gəlir əldə etdiyi iddia edilir.

Cənab Rosun dediyinə görə, Almaniya ilə aparılan ticarətdən İsveçrə bankının gəliri 20 milyon İsveçrə frankı məbləğində olub. Bu məbləğin müharibə dövründə olduğu qeyri-müəyyəndir. 1946-cı il dövriyyə hesablamalarına görə, 20 milyon İsveçrə frankı 4,8 milyon dollar məbləğində olub.

Lakin ABŞ mütəxəssislərinin təxmininə görə, nasist Almaniyasına məxsus 200 milyon ABŞ dolları İsveçrə bankına keçib. Vaşinqtonda yerləşən maliyyə komissiyasının verdiyi hesabata əsasən bu məbləğ ikiqat artıq olub.

Ros qeyd edib ki, nasist Almaniyası ilə ticarətin səbəbi ölkənin işğaldan qorunması üçün olub. Çünki o dövrdə İsveçrənin dörd bir yanı Almaniyanın işğal etdiyi ölkələrdən ibarət olub. Ros onu da qeyd edib ki, İsveçrə tək Almaniya ilə deyil, müttəfiq ölkələrlə də ticarət edib və bu məbləğ daha da çox olub.

Araşdırmalara əsasən nasist Almanyası müharibə xərclərini ödəmək üçün işğal etdiyi ölkələrin mərkəzi banklarındakı qızıl ehtiyatlarından istifadə edib. Qızıllar öncə Berlində toplanıb, Almaniya möhürü vurulduqdan sonra isə İsveçrəyə köçürülüb.

“Nasist qızılı” nədir?

“Nasist qızılı” dedikdə II dünya müharibəsi dövründə nasistlər tərəfindən yağmalanmış qızıllar nəzərdə tutulur. 20-ci əsrin ən dəhşətli müharibəsində qızıl tarixi rol oynayıb. İqtisadi cəhətdən yüksəlməyin qızıl ehtiyatından keçdiyini Hitler Almanyası çox yaxşı bilirdi. Bu məqsədlə faşistlər işğal etdikləri ölkələrdə qızıl ehtiyatlarını yağmalamaqla yanaşı, o ölkələrin milli valyutasını da dəyərdən düşürürdü. Bu üsulla nasistlər asanlıqla ölkələri özlərinə tabe edə bilirdilər. Bir tərəfdən nasistlər qızıl ehtiyatını toplayaraq öz güclərini artırarkən, digər ölkələr valyuta dəyəri olmayan pul vahidi ilə iqtisadi cəhətdən zəifləyirdilər.

Hitler Almanyası nə qədər qızıl külçəsi yağmalayıb?

Müharibədən sonra Almanyada böyük həcmdə qızıl külçələri tapıldı. Onlardan ən böyüyü 8000 ton olub. Lakin bu aysberqin görünən hissəsidir. Almanların nə qədər qızıl külçəsinə sahib olduğunu bilmək mümkün olmaylb, belə ki, yağmalanan qızıllların 50%-ə yaxın qədəri beynəlxalq marketdə dövriyyədə olub.

Məsələn, Holokost təhsil-xeyriyyə təşkilatının hesabatına görə, müharibədən sonra Almaniyada 260 milyon dollar məbləğində monetar və qeyri-monetar qızıl aşkar olunub.

Nasistlər qızılları necə yağmalayıb?

Güman edilir ki, nasistlər qızıl külçələrini Avropa boyunca mərkəzi banklardan yağmalayıb. Təxmin edilir ki, toplam məbləğ 400 milyon dollar həcmində olub. Lakin qızıllar yalnız banklardan deyil, eyni zamanda işğal olunan ölkələrdəki əhalidən və xüsusilə də yəhudilərdən zorla alınıb. Buraya Holokost qurbanlarının ölü bədənlərindən çıxarılan qızıl dişlər də daxildir. Araşdırmalara görə, bu üsulla təxminən 140 milyon ABŞ dollar dəyərində qızıl yağmalanıb. 1937-39-cu illərdə Hitler Almanyası Avstriya və Çexoslovakiyadan qızıl külçələri mənimsəyib. Müharibə dövründə isə işğal olunan ölkələrdən sırası ilə proses davam edib və oğurlanan qızılllar Almaniyanın “Reichsbank”, yəni mərkəzi bankında toplanıb.

Neytral İsveçrənin müharibə ticarətindəki rolu

Lakin İsveçrə, daha dəqiq desək, İsveçrə Milli Bankı Avropada müharibəyə qədər ən böyük həcmdə qızıl distribüteri olub. Ehtimallara görə, 100 tonlarla nasist qızılı İsveçrə üzərindən dövriyyədə olub. İsveçrənin neytral olması isə bu işdə ən böyük üstünlüyü müəyyən edən faktordur.

Tarixçi alimlərin fikrinə görə, İsveçrənın Almaniya ilə ticarət etməkdən başqa əlacı yox idi. İsveçrə balaca dağlar arasında neytral ölkə olub. Qeyd edək ki, tək İsveçrə neytral olmayıb, Portuqaliya da neytral ölkə olaraq Almaniya ilə ticarət aparıb və qızılların müqabilində silah satıb.

İsveçrə Hitlerin ölüm maşınına yanacaq olmaqla günahlandırıldı

İddialara görə, 1943-cü ildə İsveçrə Almaniyaya kömək etməsəydi, müharibə sona yetəcəkdi. Bu barədə Cen Zeygler “Qızıl və ölüm” kitabında yazır. 1939-cu ildən başlayaraq “total müharibə”nin tələbatı silah istehsalına həddindən artıq çəkilən xərclər Almaniya iqtisadiyyatını sarsıtmışdı. Professor Zeygler iddia edir ki, neytral ölkə olan İsveçrə bu mənada Almaniyaya qızıl müqabilində sabit valyuta və silah satıb və bu da müharibənin davam etməsinə səbəb olub. “Nasistlər Stalinqradda və Şimali Afrikada məğlub olduqdan sonra 1943-cü ildə müharibə qurtarmalı idi. Hitlerin müharibəni davam etdirməsi qızıl ticarətindən asılı idi və İsveçrə ilə aparılan qızıl ticarəti çox mühüm rol oynayıb”- Zeygler yazır.

1943-cü ilin may ayında İsveçrə ilə iqtisadi danışıqlar aparan Almaniya rəsmisi Karl Klodius “Reichbank”ın rəhbərinə yazaraq bildirir ki, İsveçrə ilə xarici valyuta biznesini düşürə bilməyib, xüsusən də qızılın nəğd pula çevrilməsi ilə əlaqədar danışıqlar Almaniyanın istədiyi kimi olmayıb və daha iki ay İsveçrənin şərtləri dəyişməyəcək. Bu yazışmalara yer verən Zeygler əlavə olaraq özünün şahid olduğu başqa faktı da açıqlayır. O yazır ki, 1943-cü ilin dekabrında Almaniyanın yükdaşıma qatarı İsveçrənin San (Thun) şəhərində qəzaya uğrayır. Qatar təyyarə silahları, top mərmiləri və tüfənglərlə dolu olub. Zeygler qeyd edir ki, alman rəsmilər təcili olaraq qəza yerinə gedib yerli əsgərlərə və jandarmeriyaya qəzanın qalıqlarını təmizləməyi əmr ediblər. Bu hadisə yerli xalqı şoka salır, çünki məlum olur ki, Almaniya qeyri-qanuni olaraq İsveçrədən tranzit ölkə kimi istifadə edib. Bu isə hökumətin xəbəri olmadan mümkün deyildi. Bunda bankirlərin və sənayeçilərin də marağının olduğu istisna edilmir.

Kembric Univeristetinin elmi nümayəndəsi və İsveçrənin müharibə iqtisadiyyatı üzrə araşdırmaçısı Nevill Uayli bildirir ki, maliyyəçilər İsveçrəni qoruduqlarını iddia etsələr də, 1943-cü ildən sonra İsveçrənin təhlükədə olmadığı məlumdur. Ancaq İsveçrənin Almaniya ilə biznes əlaqələri davam edib.

İsveçrə Almaniyaya nəğd pul və dünya bazarına çıxış imkanı verib. 1.7 milyard İsveçrə frankı dəyərində oğurlanan və yağmalanan qızıl İsveçrə Milli Bankına köçürülüb. Bu da imkan verib ki, nasist Almaniyası silah istehsalı üçün lazım olan xammalı, məsələn, İspaniyadan manqan, Türkiyədən xrom, Portuqaliyadan volfram və İsveçdən dəmir ala bilsin.
1944-cü il ABŞ hesabatına görə, Almaniyanın 90% pul valyutası İsveçrədən gəlib. Qızıldan əlavə, İsveçrə Milli Bankı Almaniyaya silah ticarətini aparmaq üçün kredit verib. Bank İsveçrə silahları və Almaniya istehsalı arasında fərqi bağlamaq üçün kredit verib. Bu biznes İsveçrəyə müharibənin sonuna qədər 1 milyard İsveç frankı qazandırıb. Toplam maliyyə yardımı 3 milyard frank olub.

Təbii ki, bu iddialara qarşı İsveçrə araşdırmaçıları başqa arqumentlər irəli sürürlər. Lausanne Universitetinin professoru Hans Ulriç iddia edir ki, digər ölkələr də İsveçrənin yerini tuta bilərdi və Almaniya başqa alternativlər tapa bilərdi. Neufchatel Universitetinin professoru Filip Marguret isə qeyd edir ki, ola bilsin ki, bankirlər “razılaşan ortaqlar” olublar, lakin Zeyglerin dediyi kimi, “canatan köməkçilər” olmayıblar.

Yalnız İsveçrəmi?

Lakin qızılların dövriyyəyə buraxılması üçün digər institutlarla əməkdaşlıq da olub. İnglitərə Bankı və Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankının qızıl dövriyyəsində rol oynadığı sənədlərdə qeyd edilir. İndiyə qədər hər iki bankın dünya qızıl marketində rolları gizli saxlanılır və mübahisələrə yol açır.

Müharibədən sonra qızılları tələb edən ölkələr

1946-cı ildə nasistlərin yağmaladığı qızıllların geri verilməsi üçün Üçtərəfli Qızıl Komissiyası yaradılıb. Komissiyanın tərkibində Albaniya, Avstriya, Belçika, Çexoslovakiya, Yunanıstan, İtaliya, Lüksemburq, Niderland, Polşa və Yuqoslaviya olub.

ÜQK-nin ən sonuncu hesabatında bildirilir ki, çox qısa bir müddət ərzində, yağmalanmış qızıllar müttəfiq ölkələr tərəfindən nəzarətə alınıb və ya üçüncü ölkələrə yerləşdirildiyi təsbit edilib. Almaniya Bankı 1997-ci ildə Holokost qurbanlarına 3 milyon dollar kompensasiya ödəyib. 1997-ci ildə İsveçrə Bankı 270 milyon dollar Holokost Fonduna ödəməli olub.

İsveçrə II dünya müharibəsində yalnız bir dəfə, o da səhvən ABŞ hərbi hava qüvvələri tərəfindən bombalanıb. Dəyən zərər də ABŞ tərəfindən qarşılanıb. Ətrafındakı bütün qonşular müharibədən dolayı darmadağın olsalar da, neytral ölkə İsveçrə infrastrukturu bundan pay almayıb, əksinə, müharib bu ölkənin varlanmasına vəsilə olub. Alp ölkəsi nasist Almaniyası ilə olan biznes əlaqəsinə görə qınansa da, II dünya müharibəsindən zəngin ölkə olaraq çıxdı. Hazırda Sürix dünyanın mühüm bank və maliyyə mərkəzi olmağı bacararaq, Nyu-York və Londondan sonra dünyada üçüncü valyuta bazarı hesab olunur.

Araşdırma arxiv materialları və xarici mətbuata əsasən aparılıb.

Musavat.som

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Nazirlərin məşhur valideynləri – Akademik, deputat, polis polkovniki…

Xural Yazıldığı tarix 21 Oktyabr 2018

Akademik, deputat, polis polkovniki…

Hər bir gəncin karyera seçimində valideynlərin rolu böyükdür. Təsadüfi deyil ki, istər Azərbaycanda, istərsə də digər dövlətlərdə atalarının yolu ilə gedən, onların peşə fəaliyyətini davam etdirən çoxlu sayda məşhur insanlar var.

Bu məqalədə ölkənin idarə olunmasında yaxından iştirak edən, hər biri müxtəlif sahəyə məsul və cavabdeh olan nazirlərin valideynləri ilə bağlı araşdırma aparılıb.

Energetika naziri Pərviz Şahbazovun atası Oqtay Şahbazov Prezidentin İşlər İdarəsinin müdiridir.

77 yaşlı Oqtay Şahbazov uzun müddətdir dövlət idarəçiliyində çalışır. Nazirlər Kabinetində İşlər İdarəsinin müdiri, Prezidentinin İşlər İdarəsində müdirin birinci müavini postlarını tutan O.Şahbazov artıq iki ildir bu quruma rəhbərlik edir. Müxtəlif orden və mükafatlarla təltif edilən Oqtay Şahbazovun digər övladları ilə bağlı ictimaiyyətdə geniş məlumat yoxdur.

Xarici İşlər naziri Elmar Məmmədyarovun atası Məhərrəm Məmmədyarov kimya elmləri doktoru, AMEA-nın həqiqi üzvüdür.

94 yaşlı Məhərrəm Məmmədyarov uzun müddət AMEA-nın Yusif Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnsitutunda çalışıb. Akademik M.Məmmədyarov əldə etdiyi elmi nəticələrə görə, dəfələrlə müxtəlif mükafatlara layiq görülüb. Əməkdar elm xadimi, “Şöhrət” ordeni, Azərbaycan SSR dövlət mükafatı laureatı, Yusif Məmmədəliyev adına mükafat və digərləri bu qəbildəndir.

Fövqəladə Hallar naziri Kəmaləddin Heydərovun atası Fəttah Heydərov Milli Məclisin deputatı, Azərbaycan Respublikası Ağsaqqallar Şurasının sədridir.

80 yaşlı Fəttah Heydərov uzun müddət yüksək dövlət vəzifələrində çalışıb. Culfa rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əhaliyə Məişət Xidməti naziri və Mədəniyyət naziri vəzifələrini tutub. Dövlət qulluğunda göstərdiyi xidmətlərə görə, SSRİ-nin “Şərəf nişanı”, “Şöhrət”, “Şərəf” və “İstiqlal” ordenləri ilə təltif olunub.

Sosial Müdafiə naziri Sahil Babayevin atası tanınmış polis polkovniki Rafiq Babayevdir.

Uzun müddət Daxil İşlər Nazirliyi Pasport və Qeydiyyat İdarəsinin rəisi postunu tutan Rafiq Babayev polis sistemində nüfuzlu simalardan olub. Hazırda onun nə işlə məşğul olması ilə bağlı konkret məlumatlara malik olmasaq da, onun bu gün də DİN sistemində xüsusi nüfuza sahib olduğu deyilir.

Mədəniyyət naziri Əbülfəs Qarayevin atası uzun illər Azərbaycan SSR Səhiyyə Nazirliyinin baş cərrahı işləmiş, mərhum professor Mürsəl Qarayevdir.

55 yaşında ürək tutmasından dünyasını dəyişən M.Qarayev görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayevin qardaşıdır. Postsovet məkanında ən məşhur bəstəkarlardan olan Qara Qarayev SSRİ səviyiyyəsində və dünya miqyasında bir çox önəmli mükafatlara layiq görülüb. Onun yaratdığı əsərlər bu gün də sevə-sevə dinlənilir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər naziri Muxtar Babayev tanınmış şair-bəstəkar İzolda Babayevanın oğludur.

İzolda Babayeva onlarla tanınımş mahnının müəllifidir. Onun mahnılarını xalq artistləri Şövkət Ələkbərova, İlhamə Quliyeva, Almaz Ələsgərli, Fidan Hacıyeva və digər məşhur sənətçilər ifa edib. O, yazdığı mahnıların həm sözlərinin, həm də musiqilərinin müəllifidir.

Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Rövşən Rzayevin atası Bakının məşhur prokuroru Şükür Rzayevdir.

Uzun müdddət hüquq-mühafizə orqanlarında çalışan Şükür Rzayev bu fəaliyyətinə görə, dəfələrlə müxtəlif orden və medallarla təltif edilib. 2006-ci ildə dünyasını dəyişən Ş.Rzayev bir çox ağır cinayətlərin üstünü açıb. O cümlədən 1994-1995-ci illərdə dövlət çevrilişlərinə cəhdlərin istintaqı da onun rəhbərliyi altında aparılıb.

Azxeber.com

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

İRAN “QIRMIZI XƏTT”İ KEÇİB –İŞİD-ə atılan raketlər İsrailə əyani mesajdır – TƏHLİL

Xural Yazıldığı tarix 11 Oktyabr 2018

Şemuel Meir

“Atlantic Council”

Yaxın Şərqdə qeyri-adi strateji hadisə baş verib. Bu il ikinci dəfə İran İsraillə sərhədi olan Suriyadakı hədəfləri ballistik raketlərlə atəşə tutub.

Ən güclü şəkildə cavab vermək imkanını heç vaxt əldən buraxmayan İsrail baş naziri Binyamin Netanyahu İranın ballistik raket sınağını nisbi sükutla qarşılayıb.

Oktyabrın 1-də səhər saatlarında İran ortamənzilli ballistik raketləri – “Zülfüqar” və “Qiyam”ı (750-800 km) Kirmanşah şəhərindəki bazadan Fərat çayının şərqində, Suriyanın əl-Bukəmal mahalındakı İŞİD hədəflərinə yönəldib. Daha sonra yeddi dronla digər hədəflər bombalanıb.

Zərbələr, o cümlədən qadın və uşaqlar da daxil olmaqla, ən azı 25 nəfərin öldürüldüyü, cənub-şərq şəhəri Əhvazdakı hərbi paradda 22 sentyabr terror hücumuna cavab tədbiri idi.

Əl-Bukəmal İŞİD-in Suriyadakı son qalasıdır. Pentaqon qabaqcadan xəbərdar edilməyib və İran ABŞ qüvvələrinin bölgədəki yaxınlığını düşünməyib. Lakin bir həftə əvvəl ABŞ kəşfiyyatı İranın mobil radar sisteminin hərəkətini qeydə alıb. ABŞ-ın bu məlumatları İsraillə paylaşdığı güman edilə bilər.

Suriyadakı koalisiya qüvvələrinin amerikalı hərbi spikeri, ABŞ mövqeyindən yalnız 5 km məsafədə baş verən həmlə zamanı hərbçilərin “təhlükə altında olmadığını” təsdiqləyib. İranlılar ipi qıpmadan onu tarıma çəkməyi bacarıblar.

Budəfəki zərbələr 2017-ci ilin iyun ayından həyata keçirilən hücumun təkrarıdır. Ötən il Tehran Suriyanın Deyr əz-Zur bölgəsində terror hücumlarına cavab olaraq İŞİD hədəflərinə 6 “Zülfüqar” raketi atıb.

İsrailin ilk hesabatları dramatik idi. Öncə İranın İsrail ərazisindəki hədəflərə çatmağa qadir olan 1280 km məsafəli “Şahab-3” raketlərindən istifadə etdiyi barədə xəbərlər çıxıb. Lakin rəsmi Tehran bildirib ki, İŞİD mövqelərini İsrail ərazisinə çatmağa qadir olmayan qısamənzilli “Zülfüqar” raketləri ilə atəşə tutub.

2017-ci ildə İranın ballistik raketləri ilə bağlı İsraildəki narahatlığın əksinə, bu dəfə raket hücumuna təpki yumşaq idi. İsrailin “Haaretz”, “Yediot Aharonot” və “Maariv” qəzetlərində İranın hücumu manşetə çıxarılmayıb və qısa informativ xülasələrlə məhdudlaşdırılıb.

Baş nazir Netanyahu BMT Baş Assambleyasında məlum həmlədən demək olar ki, danışmayıb. Bunun əvəzinə, baş nazir raketlər üzərindəki “İsrailə ölüm!” şüarına diqqət çəkib.

Ballistik raketlərin xaricindəki hədəflərə atılmasının arxasında gizlənən strateji məna və ya təhdid haqqında bir söz deyilməyib. Hətta Əhvazdakı hadisədən söz açarkən, Netanyahu “terror hücumu” terminindən istifadə edib.

Ballistik raketləri atma qərarı, görünür, ən yüksək siyasi səviyyədə qəbul edilib. İranın baxımından bu, sadəcə müdafiə hərəkətidir. Tehran beynəlxalq birlikdə etiraz doğurmayıb. Bu, nisbətən İsrail və ABŞ-ın yumşaq təpkisi ilə izah edilə bilər. Halbuki İranla ABŞ arasındakı diplomatik qarşıdurma fonunda Donald Tramp və Netanyahu raket sınaqlarını JCPOA şərtlərinin açıq pozuntusu sayır, hər ikisi Tehrandan ballistik raket proqramını tamamilə imtina etməsini tələb edir.

Strateji səviyyədə, görünür, İsrailin Suriyada cəzalandırma mexanizmi Tehranı İsraillə bütünlüklə qarşı-qarşıya gəlməkdən çəkindirir. Amma İranın Suriyaya raket atışı mesaj kimi də qəbul edilə bilər. Hərgah raketlərdə “İsrailə ölüm!” şüarı olsa da, israillilər hədəfə alındıqlarına inanmayıblar.

Əslində, Tehran bununla İsraili vurmaq üçün nəzərdə tutulan raketlərdən istifadə edə biləcəyi siqnalını verib. Mesaj – raketlərdir. Artıq İslam İnqilabı Keşikçiləri başqa bir dövlətə atəş açır. İran görünməz, lakin çoxmənalı bir xətt keçib.

Tərcümə: Strateq.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Nazir kabinetindən güllələnmə kamerasına – zaqatalalı generalın faciəli həyat sonluğu

Xural Yazıldığı tarix 28 Sentyabr 2018

Bəlkə də o, yaradıcılıq yolunu davam etdirsəydi, dövrünün tanınmış yazıçılarından, ssenaristlərindən, mətbuatın aparıcı imza sahiblərindən biri olardı. Bu sahə hələ yeniyetməlik illərindən onun ürəyincə olan bir iş idi. Ara-sıra yerli mətbuatda çıxan yazıları da maraqla qarşılanırdı. Ancaq o, bu yolu getmədi, Lavrenti Beriya onu yolundan çıxarıb “NKVD”-yə sürüklədi, həm də məşhurlaşdırdı. Amma kitab müəllifi, əsər müəllifi kimi yox, neçə-neçə qanlı və haqsız hökmlərə imza atan şəxs kimi. Beləliklə, Vsevolod Merkulovun Zaqataladan başlanan ömür yolu Butırka türməsində güllələnməklə sona çatdı.

8 yaşında valideynləri ilə birgə doğulduğu Zaqataladan Tiflisə köçən Merkulov gimnaziyanı bitirdikdən sonra korlar məktəbində müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olub. Gimnaziya illərindən ədəbiyyata xüsusi maraq göstərən bu gənc yerli mətbuatda maraqlı yazıları ilə diqqəti cəlb edib.

Peterburq universitetində təhsil alanda 3-cü kursda hərbi xidmətə yollanan Merkulov bir neçə ildən sonra xəstəliyi ilə əlaqədar ordudan tərxis olunub və Tiflisə qayıdıb. Tələbəlik illərində ədəbiyyat jurnallarında bir neçə povesti çap olunub. O, Tiflisdə yenidən pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmağa başlayıb. Bununla yanaşı, ciddi yaradıcılıq işlərini də davam etdirib. Elə bu yaradıcılığı da Merkulovu öz sevimli işindən ayırıb. Belə ki, qəzetlərdə çıxan məqalələri Beriyanın diqqətini çəkib. Yazı-pozu işində naşı olan, rus dilini mükəmməl bilməyən Beriya Merkulovu “ÇK”-da işləməyə dəvət edib. İşə sıravi kargüzarlıqdan başlayan Merkulov qısa müddət ərzində irəliləyib, aparıcı şöbələrə başçılıq edib və nəhayət, Qafqaza və Gürcüstana rəhbərlik edən Beriyanın köməkçisi olub.

Lavrenti Beriya Moskvada “NKVD” başçısının kürsüsünə sahib olduqdan sonra Merkulovu da bu sistemdə işləməyə dəvət edib. Tiflisdən çox könülsüz ayrılan Merkulovun gərgin “NKVD” həyatı da bu dəvətdən sonra başlayıb.

“NKVD” kimi bir qurumda 1-ci müavin işləmək Merkulov üçün bəlkə ağılasığmaz bir vəzifə sayılıb. Repressiyaların tüğyan etdiyi bir vaxtda, Beriya kimi amansız bir insanın tabeliyində və bütün bunlarla yanaşı Stalin rejiminin sərt bir dövründə bu vəzifə Merkulovun yaradıcı və ziyalı xarakterinə yad bir sahə idi. Bunu yüksəkçinlilər də yaxşı anlayırdılar. Amma Merkulov savadlı idi, o, “NKVD” strukturunda ən bilikli kadr kimi qəbul olunurdu. Bütün məruzələr, çıxışlar, məktublar, kargüzarlıq işləri Merkulovun əlindən keçirdi. Buna görə də arabir sözarası Merkulova “ziyalı cəllad” da deyirdilər. Beriya da tez-tez onu yumşaq xarakterli olmaqda qınayıb. Qınayıb və çox şeylər öyrədib. Merkulov bu haqda məhkəmədəki ifadəsində Beriyadan öyrəndiklərini etiraf edib:

“Vəzifəyə təyin olunduqdan sonra Beriya məni tez-tez kabinetinə çağırırdı. Bu əsasən onun təqsirləndirilən şəxslərdən ifadə aldığı vaxtlarda olurdu. Beriya işgəncə verməyi xoşlayırdı və bunu mənim yanımda daha yaxşı nümayiş etdirirdi ki, öyrənim. Sonra bu işgəncəni davam etdirməyi mənə həvalə edirdi. Əvvəllər bu cür halları ağır qarşılayırdım. Sonra düşündüm ki, rəhbərin tapşırığını yerinə yetirmək lazımdır…”

SSRİ-də Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyi yaradılanda Merkulov ilk olaraq nazir vəzifəsinə təyin olunub. Bu təyinatda Beriyanın xüsusi rolu olsa da son qərarı Stalin verib. Merkulov isə Stalindən bu “xeyir-dua”nı gözləməyib. Oğlu bu haqda, ümumiyyətlə, Stalin-Merkulov münasibətləri haqqında mətbuata açıqlamasında da bu təyinata münasibət bildirib:
“Atamın Stalinlə münasibətləri çox da isti olmayıb. Ümumiyyətlə, atam Stalindən çox çəkinib və özünün də dəfələrlə dediyinə görə, rəhbərlə münasibətlərin hansı səviyyədə olduğunu müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkib. Məhz elə yeni nazirliyə nazir vəzifəsinə təyin olunanda da atam Stalinin bu qərarına təəccüblənib…”

Merkulov 1946-cı ildə nazir vəzifəsindən uzaqlaşdırılıb. Əsas səbəb isə “Aviasiya işi” ilə bağlı olub. SSRİ hərbi hava qüvvələrində kütləvi represiyanın düzgün olmadığını Merkulovun fəaliyyəti ilə bağlayıblar. Ancaq araşdırmaçıların qənaətinə görə, Merkulovu vəzifədən uzaqlaşdıran Abakumov olub. Versiyalara görə, sözün əsl mənasında cəllad olan Abakumov üçün “yumşaq” Merkulovu aradan götürmək o qədər də çətin olmayıb.

1946-cı ildən 1950-ci ilə qədər Xarcdə olan sovet əmlakı Baş idarəsində müxtəlif vəzifələrdə çalışan Merkulovu yenidən nazir təyin ediblər. Bu dəfə isə Stalin onun SSRİ Dövlət Nəzarəti Nazirliyinin başına gətirib.

Sağlamlığında ciddi problemlər olan, iki dəfə infarkt keçirən Merkulov 1952-ci ildə səhhəti ilə bağlı uzunmüddətli məzuniyyətə çıxıb. Stalinin ölümündən sonra o, Beriyaya yenidən dövlət təhlükəsizliyi orqanlarında işləməsi üçün xahiş edib. Bəlkə də Beriya bu xahişi nəzərə alacaqmış, amma onun həbsi Merkulovun nəinki yeni vəzifəyə təyin olunmasını, özünün də həbsə atılması ilə nəticələnib. Beriyanın həbs xəbərini eşidəndə isə Merkulovun ilk cümləsi belə olub: “Memuarlarımı yazmaq mənə qismət olmayacaq…”

18 sentyabr 1953-cü ildə Beriyanın işi ilə əlaqədar Merkulov həbs olunub. O, Butırka türməsində təkadamlıq kamerada saxlanılıb. SSRİ prokururluğu Merkulov haqqında dövlət əleyhinə fəaliyyətlə bağlı ittiham qaldırıb.

Beləliklə, 23 dekabr 1953-cü ildə SSRİ Ali Məhkəməsinin qərarı ilə Merkulovun Zaqataladan başlanan ömür yolu Moskavada ən ağır cəza ilə – güllələnmə ilə yekunlaşıb…

Musavat.com

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

İRAN MEDİASINDA AZƏRBAYCANA DİŞQICAMA:qonşu ölkədə ictimai fikir “İkinci Türkmənçay” xofu ilə bilərəkdən azdırılır

Xural Yazıldığı tarix 19 Sentyabr 2018

Əziz Rzazadə

Strateq.az

Qan yaddaşında bəzən elə dərin yaralar olur ki, qərinələrin qaysağı belə onların üstünü örtə bilmir. Türkmənçay müqaviləsi kimi. Azərbaycanda o tarixi günü bir cür, İranda başqa cür xatırlayırlar, yəni qavramalar fərqlidir. Lakin Arazın bu tayındakı “unutqanlıq”la müqayisədə, Türkmənçay indi 765 kilometrlik sərhədin o üzündə daha çox xatırlanır.  

“İkinci Türkmənçay” Həsən Ruhani hökumətinin rəsmilərindən deyil, millət vəkilləri, politoloqlar, media təmsilçiləri və sosial şəbəkə istifadəçilərinin hazırda ən çox işlətdiyi klişedir.

Xəzərdə pay bölgüsü ilə bağlı İran XİN-in aydın açıqlamasına, ötən yüzillikdə SSRİ və İran arasında imzalanmış müqavilələrə və dənizin statusu ilə bağlı təxminən 20 illik danışıqlar prosesinə dair şəffaf şərhlərə baxmayaraq, siyasi mifologiya hələ də ictimai fikirdə qarışıqlıq yaratmağa davam edir. Guya, İranın mili maraqlarının güdaza verilməsi ehtimalı və ya cəhdi var; guya, İranın Xəzərdə “tarixi və qanuni” 50 faizlik səhm payını qamarlamaq istəyirlər…

Hətta eynəksiz baxışdan yaranan ilk təəssürat budur ki, bütün həqiqət ortada olduğu halda, səhv anlaşılma üçün ictimai fikir bilərəkdən azdırılır. Əks təqdirdə, islahatyönlü “Etimad”ın “Xəzər dənizinin statusuna dair yarıgizli Konvensiya” (“Nime penhan Konvensiyon-e Xəzər”) başlığını necə başa düşəsən.

İranın Qazaxıstandakı sabiq səfiri Müctəba Dəmirçulu, xarici işlər nazirinin keçmiş müavini Abbas Məliki (mərhum Ayətullah Fazil Lənkəraninin nəvəsi), Xəzər dənizi Katibliyinin katibi Məcid Həsənzadə Sabirin (1990-cı illərdə Bakıdakı səfirliyin əməkdaşı, Gürcüstandakı sabiq səfir) açıqladığı təfərrüatlarda “ikinci Türkmənçay” eyhamına hələ barmaqarası baxmaq olar. Lakin Xəzər dənizinin hüquqi statusuna dair mövzuya müntəzəm baş vuran “Qanun” qəzetinin qərəzi bir yana, “Azərbaycan Respublikası” istilahını inkar etməsinə heç cür göz yummaq olmur. Buna təkcə “Xəzərin ən böyük neft-qaz ehtiyatları dənizin mərkəzi hissədə yerləşdiyindən Aran əyaləti (Azərbaycan Respublikası) ona daha çox iddia edir” cümləsinin müəllifi Hənif Rza Gülzar adlı yazar qol qoysaqdı, nə vardı ki.

Eyni qəzetdə “1921-ci il müqaviləsi kontekstində tarixə baxış” (“Negahi be tarix zəmine şeklgiri qərardad-e 1921” məqaləsinin altına imza qoyan “Məhestan” Partiyası Mərkəzi Şurasının üzvü Əlirza Əfşari də “Aran” kəlməsindən ilmə kimi istifadə edərək tarixi keçmişin elə bir xalısını toxuyur ki, heyrətdən ağız açıq qalır: “Aran xalqının nümayəndələri ilə Parisdə görüş”, “iki heyət arasındakı danışıqlar və İran nümayəndə heyətinə İranla federasiya qurma təklif edilməsi”, “1919-cu ilin payızında Seyyid Ziyauddin Təbatəbainin başçılığı ilə bir heyətin Qafqaza səfəri”, “Tehran və Bakı arasında uğurlu federasiya danışıqları”, “Ermənistan və Gürcüstanın da bu təkliflə razılaşması, ancaq rusların Qafqaza hücumundan sonra İranın Qafqaz torpaqları ilə birləşmə cəhdlərinin məğlub olması”…

Bu, tarixin hansı xarabalığıdır, dəfinə basdırılmış hansı viranədir?

Haradan və necə tapıb bu “xəzinə”ni iranlı siyasətmədar?!

Hələ buna inanacaq kəslər də olacaq, heç şübhə etməyin.

“Təsnim” agentliyinin Azərbaycanın azsaylı xalqlarının durumuna dair məqaləsi ilə müqayisədə Əlirza Əfşarinin yazdığı toya getməlidir: “Azərbaycan Respublikasının siyasi sistemi talış xalqını inkar etmək və məhv etmək siyasətini qəsdən olaraq həyata keçirir”; “Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti talış əhalisinin problemləri ilə əlaqəli etirazları sovet dönəminin üsulları ilə boğur”; “Bakı KİV-lərndə talışların separatçılıq və İran nəfinə casusluq etməsinə dair təbliğat aparılır”, “sosial şəbəkələrdə onlar İran və Rusiya casusları adlandırlır”; Azərbaycan Respublikasında tatların əksər hissəsi etnik təmizləmə yolu ilə assimilyasiya edilib”…

Qaşınmayan yerdən qan çıxarmaq üçün “dərin dövlət”ə bağlı “Təsnim”in Azərbaycanda etnik xəritəsinə müraciət etməsi, yəqin ki, təsadüfi deyil və “tutarlı səbəb”i var. “Qanun” kimi həvəskar səviyyəli yazarları olan KİV-də dərc olunsaydı, keçənə güzəşt demək olardı. Amma “Təsnim”in siyasi bağlarını nəzərə alaraq, əsla! Üstəlik, diplomatik etiraz üsullarını kənara qoyaraq, bu sayaq iddialara Azərbaycan ərazisindən media müstəvisində cavab özünü bir İran məsəlindəki qurdun yerinə qoymaqdır:

Bir gün eşşəklə qurd bəhsə girdilər.

Eşşək dedi: “Ot mavi rəngdədir”.

Qurd dedi: “Xeyr, yaşıl”.

Meşə şahının (Aslanın) yanına getdilər və mübahisənin məğzini izah etdilər.

Aslan dedi: “Qurdu zindana atın!”

Qurd dedi: “Məgər ot yaşıl rəngdə deyil?”

Aslan: “Bəli, – dedi, – amma zindana atılmağının səbəbi eşşəklə mübahisə etməyindir”.

P.S. Azərbaycanda İran mövzusunda yazanları nəyəsə məcbur edə bilmərəm, icbari sərhədlər qoymaq həddim deyil. Qələmə nə var ki, sağdan sola da yazır, soldan sağa da. Amma yazmazdan öncə min kərə düşünün, çünki bəzən hər kəlmə böyüdücü şüşə ilə oxunur.

Arif adamlar, yəqin ki, nə demək istədiyimi başa düşdü…

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Paket”lərdə gələn pullar – Böyük rəhbərlərin kiçik maaşları

Xural Yazıldığı tarix 12 Sentyabr 2018

SSRİ rəhbərlərinin şəxsi həyatları, yaşam tərzi sovet dönəmində nə qədər gizli və qapalı saxlansa da, ölkə dağıldıqdan sonra açılan arxivlər bu şəxslərin həyat tərzlərinin bütün məqamlarını eninə-boyuna ictimaiyyətə təqdim etdi. Hətta arxivlər sovet liderlərinin ciblərini də açıb göstərdi.

Kommunizmə doğru gedən bu siyasilərin nə qədər əməkhaqqı aldıqları, əlavə gəlirləri və bu pulların nəyə sərf edildiyi, təbii ki, bu gün də maraq doğurur. Bu marağı nəzərə alaraq sovet liderlərinin qazancları haqqında yazını təqdim edirik.

Vladimir İliç Leninin aylıq maaşı 500 rubl olub. Proletariatın rəhbəri bütün mükafatlardan, dövlət büdcəsi hesabına digər güzəştlərdən qəti şəkildə imtina edib və bunu yolverilməz sayıb, ən adi məişət xərclərinin dövlət hesabına ödənilməsinə yol verməyib. Hətta 1918-ci ildə infilyasiya ilə bağlı maliyyə məmuru Leninin maaşını 800 rubla qaldıranda rəhbər ona bu “səxavətinə” görə şiddətli töhmət verib.

İosif Stalin bir müddət 225 rublla kifayətlənib. 1935-ci ildə onun maaşı 500 rubla qaldırılıb. Daha bir müdətdən sonra isə Stalin ölkəni idarə etməyinə görə 1200 rubl maaş alıb.

Stalinin qızı Svetlana atasının pula münasibətilə bağlı xatirələrində yazıb: “Atamın pullarını zərflərdə gətirirdilər. Bu zərflərə atamın yaşadığı bağın istənilən otaqlarında rast gəlmək mümkün idi. Atam, demək olar ki, pul xərcləmirdi. Daha doğrusu, xərcləməyə yeri yox idi. Ev, bağ, məişət xərcləri, ərzaq, paltar, xidmət personalının maaşları, bir sözlə, bütün xərclər dövlət hesabına ödənilirdi. Bunlarla məşğul olmaq üçün KQB-də xüsusi idarə yaradılmışdı. Onların bütün bunlara nə qədər vəsait xərclədikləri isə məlum deyildi”.

Stalin heç vaxt özü ilə pul gəzdirməyib. Əgər qəfil pul lazım olubsa, mühafizəçilərindən götürüb. Təbii ki, qaytarmaq şərtilə. Bu haqda mühafizəçisi Aleksey Rıbin xatirələrində də yazıb: “Stalinin üstündə heç vaxt pul olmazdı. Təcili pul lazım olduqda isə bizdən götürərdi. Belə hadisələr əsasən səfərlərdə olurdu. Yaxşı xatırlayıram, Soçidə olarkən Stalin parkın yanında maşını saxlatdırıb düşdü. Onu görcək ətrafdakılar başına yığışdı. Uşaqlar daha çox idi. Stalin Vlasikə göstəriş verdi ki, uşaqları konfetə qonaq etsin. Yaxınlıqda şirniyyat köşkü var idi. Satıcısı da gürcü idi. Vlasik həmin köşkdən iki iri qutu konfet gətirib uşaqlara payladı. Bir azdan biz geri döndük. Axşamüstü Stalin Vlasikdən soruşdu:

– Sən o satıcının pulunu ödədinmi?

– Xeyr, yoldaş Stalin imkan tapa bilmədim.

– Təcili get satıcı ilə hesablaş.

Vlasik elə həmin andaca köşkə gedib konfetlərin pulunu ödəmişdi. Ancaq Stalin onu pul ödəməyə göndərəndə pul verməmişdi. Çünki üstündə pulu yox idi”.

Nikita Xruşov ölkəni idarə etdiyinə görə 800 rubl alıb. Bu məbləğ həmin dövrdə orta aylıq əmək haqqından 9-10 dəfə çox olub. Xruşovun da qəfil xərclərini mühafizəçiləri ödəyib. Nikita Sergeyeviç bir neçə dəfə kütlələr qarşısında bəyan edib ki, dövlət başçısının cibində pul olması o qədər də vacib deyil.

Leonid İliç Brejnevin pula münasibəti tamam fərqli olub. O pulla yanaşı, böyük pullara alınmış mükafatları da sevib. Leonid İliç yaratdığı durğunluğa görə, hər ay 1200 rubl qazanıb. Onun dövlətdən aldığı pullar bununla yekunlaşmayıb. 1973-cü ildə özünü Lenin mükfatına layiq görən baş katib 25 min rublu bu vasitə ilə əldə edib. 1979-cu ildən başlayaraq Brejnev “yazdığı” “Kiçik torpaq”, “Dirçəliş” və “Xam torpaq” kitablarına görə böyük məbləğlərdə qonorarlar alıb. Qeyd edək ki, bu kitablar hər birisi ayrı-ayrılıqda 15 milyon tirajla çap olunub. Bu tirajdan əldə olunan qonorarın məbləğini təsəvvür etmək o qədər də çətin deyil.

1956-1996-cı illərdə Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin 9-cu idarəsində zabit kimi işləmiş Aleksey Salnikov SSRİ rəhbərlərinin pula münasibəti haqqında danışanda Brejnevlə bağlı bəzi hadisələri xüsusilə vurğulayıb: “Digər rəhbərlər kimi, Leonid İliç də üstündə pul saxlamırdı. Əvvəlkilər hardasa pul ödənişi etmək lazım olanda mühafizəçilərinə və köməkçilərinə bu haqda göstəriş verirdilər. Brejnev isə heç bunu da etmirdi. Brejnevə pulları, maaşını, qonorarları, mükafatları zərflərdə gətirirdilər. Zərfləri seyfə yığırdıq. Axşam isə yaşadığı evə bir topa zərflə qayıdırdıq. Brejnev özünəməxsus kişi idi, pula, vara-dövlətə meylliliyi də özünəməxsus idi”.

Yuri Andropovu aylıq maaşı o qədər də maraqlandırmayıb. Rəhbərliyə gəlişindən sonra o əmək haqqısının 800 rubla endirilməsi haqqında göstəriş verib. Çünki keçmiş KQB şefi əlavə gəlir yerini müəyyənləşdirib. Brejnevin qonorar qazancından nümunə götürən Andropov elə ay olub ki, 8 min rubl qonorara qol çəkib. Bu həmin dövr üçün böyük məbləğ sayılıb.

Konstantin Çernenkonun aylıq maaşı 1250 rubldan 1720 rubla qədər olub. Çernenko da siyasi nəşrlərindən az qazanmayıb. Müntəzəm aldığı qonorarların məbləği 4-5 min rubla çatıb.

SSRİ-nin sonuncu rəhbəri Mixail Qorbaçov 500 rubl maaş alıb. O, 1990-cı ildə baş katib və prezident vəzifələrini birləşdirəndə aylıq maaşı 3 min rubla qalxıb.

Faktlara nəzər yetirəndə SSRİ liderlərinin qazancları heç də pis olmayıb. Ancaq onlar qazandıqları pulları xərcləyə bilməyiblər. Çünki xərcləməyə yerləri olmayıb. Necə deyərlər, hər şey havayı…

İlham Cəmiloğlu, xüsusi olaraq Musavat.com üçün

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Qafqaz Merkeli Prussiya addımı ilə qarşıladı

Xural Yazıldığı tarix 25 Avqust 2018

Üç Cənubi Qafqaz ölkəsinin fəxri qaravulları Almaniya kansleri Angela Merkeli Prussiya addımı ilə qarşılayıb. Bunu Rusiya imperiyasını hərbi ənənəsinə imperator I Pavel gətirib. Sovet illərində ardıcıllıq itirilməyib və yeni müstəqil dövlətlərə də keçib, bu da Avropa-Almaniya və Rusiyanın qarışıq ənənəsinə sadiqliyi göstərir.

Təsadüfi deyil ki, müxtəlif ölkələrin analitiklərinin qeyd etdiyi kimi, Qafqaz turnesi ərəfəsində Merkel prezident Putinlə – alman dilində danışan Rusiya lideri, Pyotrun İmperiya mədəniyyətinə sadiq olan insanla görüş keçirib. Görüşdə kansler və prezidentin Cənubi Qafqaza Almaniya ekspansiyasının enini-uzununu razılaşdırdıqları və əlbəttə ki, Rusiyanın ənənəvi maraqlarını da nəzərə aldıqları istisna deyil.

Yerevanda Merkel Ermənistanı eyni zamanda Aİ və Avrasiya İqtisadi İttifaqı ilə qarşılıqlı münasibətlərin uğurlu modeli adlandıraraq, Rusiyaya gizli mesaj göndərib: “Ermənistan həm Rusiya, həm də Aİ ilə uğurlu əməkdaşlığa nümunə ola bilər”.

Baş nazir Nikol Paşinyan da ermənistanın iki qütb arasında kəskin hərəkətlər etmək niyyətində olmadığına eyham edib: Biz həm Aİİ və KTMT çərçivəsində Rusiya ilə, həm də Aİ, xüsusən də Almaniya ilə münasibətləri inkişaf etdirmək niyyətindəyik.

Və həqiqətən, bu gün Rusiya və Almaniya Ermənistanın əsas iqtisadi tərəfdaşlarıdır. Amma Merkel Paşinyan hökumətinin demokratiya, korrupsiyaya qarşı mübarizə, şəffaflıq sahəsində addımlarını bəyənir, bu da Cənubi Qafqaz gəmisini daha çox Avropa sivilizasiyası tərəfə yönəldir.

200 il əvvəl Rusiya imperiyası Almaniya bürgerlərinə Qafqazı müstəmləkələşdirmək imkanı yaradıb, bu zaman Gürcüstan və Azərbaycanda alman yaşayış məntəqələri yaranıb, 19-cu əsrin ikinci yarısında neft bumu isə Bakıya böyük alman kapitalı və mühəndis düşüncəsi ixrac edib. Gürcüstanda bu fakt xüsusi olaraq vurğulanıb, buna Gürcüstanın rus qoşunlarının yerləşdiyi və marionet rejimlərin elan edildiyi hissəsinin işğaldan azad edilməsi müqabilində növbəti alman ekspansiyasına dəvət kimi baxmaq olar. Merkel onun üçün 200 il əvvəl alman müstəmləkəçilərinin yerləşməsi, işğaldan azad edilmə, Gürcüstanın avrointeqrasiyası mövularının böyük əhəmiyyət kəsb etdiyinə və Cənubi Qafqaz siyasətinin mühüm hissəsi olduğuna eyham vurub. Təsadüfi deyil ki, yaranmış tarixi-coğrafi gerçəkliklər səbəbindən Gürcüstan Qərbin Qafqaz və daha sonra Xəzər regionuna ekspansiyası üçün pəncərədir, xüsusən, Ermənistan-Azərbayca münaqişəsi şəraitində bütün regional layihələrin Tbilisidən tənzimləndiyi bir vaxtda.

Merkelin Cənubi Qafqaz turnesi Azərbaycanda bağlanıb. Bu, bu cür regional səfərlərə çıxan bütün Avropalı siyasətçilərin ənənəvi marşrutudur. Daha sonra nüfuz uğrunda mübarizənin ikinci eşelonunu – Mərkəzi Asiyanı ayıran Xəzər. Azərbaycanın Qafqaz triosunda yerinə Avropa və əsasən Almaniya kommunikativ qiymət verir. Gürcüstan Avropanın pəncərəsi kimi görülürsə, Azərbaycan, Leninin sözləri ilə desək, Şərqin qapısıdır. Boru kəməri, nəqliyyat dəhlizləri dünya iqtisadiyyatının gözlədiyi böyük iqtisadi bum ərəfəsində daha böyük əhəmiyyət qazanır. Transxəzər layihələri – Azərbaycanın mərkəzi yer tutduğu Transxəzər qaz kəməri, dəmir yolları, Şərq-Qərb, Şimal-Cənub və digərləri Aİ-nin iqtisadi lokomotivi adlandırılan Almaniyanın postsovet siyasətində ön plana çıxır.

Bu məsələlər Putin-Merkel görüşündə diqqət mərkəzində ola bilərdi və Rusiyanın Avropaya boru kəməri ekspansiyasının xırdalıqları ola bilərdi. Almaniyanın lobbiçiliyini etdiyi “Şimal Axını – 2” qaz kəmərinin həyata keçirilməsinin Moskvanın uzun müddət həyata keçirilməsinə mane olduğu Transxəzər qaz kəməri üçün yol açacağını ehtimal etmək olar.

Prezident İlham Əliyev postsovet məkanında kommunikasiya siyasətinin əsas oyunçularından biri kimi bu məsələdə Azərbaycanın yerinin və rolunun əhəmiyyətini dərk edir. Bunu nəzərə alaraq, o, öz maraqlarını qorumağa müvəffəq olur. Bu maraqlara hansısa tələsik inteqrasiya vəzifələri daxil deyil. Merkelin səfəri ərəfəsində Azərbaycanda KTMT-yə daxil olma zərurəti haqqında müzakirələr başlayıb, buna Azərbaycan elitasının sürətli rejimdə demokratiya və insan hüquqları məsələlərini müzakirə etmək istəməməsi kimi baxmaq olar, xüsusən də Gürcüstan və Ermənistanda istiqamətlərin inqilabi yöndə dəyişməsi fonunda. Qərbin uzunmüddətli öyüdlərindən sonra bu yaxınlarda hakimiyyət müxalif siyasətçi İlqar Məmmədovu azad edib. İcmalçılar bu jesti Almaniyaya qarşı reverans kimi baxır. Təxmin olunan böyük amnistiya olmadı. Əliyev ikitərəfli və çoxtərəfli münasibətlərdə addımbaaddım həllərlə qane olmağı təklif edib.(turan.az)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Dünya okeanı Yeri təhdid edən viruslara yoluxub –ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 21 Avqust 2018

Bir damcı okean suyunda Yerdə iqlimin dəyişməsinə təsir göstərən hədsiz sayda mikroorqanizm var. Alimlər belə dəyişikliklərin nəticələrini tədqiq ediblər.

AZƏRTAC “vistanews.ru” saytına istinadla xəbər verir ki, Bergen Universitetinin alimləri hələ 1989-cu ildə okean suyunun tərkibindəki mikrooqranizmləri öyrənməyə başlayıblar. Tədqiqatın nəticələri göstərib ki, bir damcı okean suyunda əvvəllər hesab edildiyindən yüz dəfə çox – təqribən 250 milyon virus var. Virusların tərkibi yetərincə müxtəlifdir və çox vaxt təkcə insana deyil, bütövlükdə planetimizə mənfi təsir göstərir.

Rusiya Elmlər Akademiyasının mütəxəssisləri müəyyən ediblər ki, bütün dəniz virusları bir zəncirə düzülsə, onun uzunluğu təqribən 60 qalaktika təşkil edər. Dünya okeanındakı virusların sayı kvintilyonlarla ölçülür. 2016-cı ildə birləşmiş alimlər qrupu DNT viruslarının 125 mindən çox sahəsini tapıb və bu da məlum viruslu genlərdən 16 dəfə çoxdur. Tədqiqatlar göstərib ki, virusların hamısı yetərincə primitivdir və xoşagəlməz mühitə uyğunlaşıb. Virusa yoluxma həqiqətən sianobakteriyaların fotosintez qabiliyyətinə təsir göstərir, bakteriofaqların hücumundan sonra bakterial kulturada karbon qazının fiksajı beş dəfə azalır.

Rusiyalı alimlər bildiriblər ki, su ekosistemlərinin üzvi maddə və biogen elementlərdən ibarət yeni qlobal dövriyyə sistemi – virioplankton biogeokimyəvi və ekoloji proseslərin çoxuna, o cümlədən qidalanma siklinə, tənəffüsə və ekosistemin müxtəlif hissələrində maddələrin paylanmasına təsir göstərir. Karbon və azotun dövriyyəsini qiymətləndirərkən virusların rolu nəzərə alınmalıdır, çünki onlar qlobal biogeosiklləri tənzimləyən qida şəbəkələrinin mühüm hissəsidir. Belə çıxır ki, Dünya okeanı bütün planetimizi təhdid edən çox təhlükəli viruslara yoluxub.(strateq.az)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“AKTAU KONVENSİYASI İKİNCİ TÜRKMƏNÇAY MÜQAVİLƏSİDİR” –bəzi iranlı deputatların fikrincə, Xəzərin hüquqi rejimi barədə sənədlə tarix təkrarlanıb

Xural Yazıldığı tarix 14 Avqust 2018

Əziz Rzazadə

Strateq.az

Qazaxıstanın Aktau şəhərində 5 dövlət təmsilçisinin imzaladığı Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiya İranın aparıcı mediasının ilk səhifələrinə daşınıb. Prezidentlərin müxtəlif rakurslardan çəkilmiş fotoları ilə, manşet başlıqları mövzunun İranda nə qədər aktual olduğuna əyani sübutdur.

“Arman” qəzetinin “Xəzər – gələcəyin Fars körfəzi” adlı məqaləsində qeyd olunur ki, avqustun 12-də Rusiya, Qazaxıstan, İran, Türkmənistan və Azərbaycan rəhbərlərinin imzaladığı Konvensiya sahilyanı ölkələrin yaxınlaşmasını gücləndirmək üçün böyük addımdır. “Enerji ekspertləri hesab edirlər ki, investisiyanın əhəmiyyətli bir hissəsi 2030-cu ilə qədər Xəzər dənizinə yönəldiləcək. Bu, İranın strateji mövqeyini artıracaq və ölkəmizi Xəzər dənizindən Fars körfəzinə qədər üstün mövqeyə gətirəcək. Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) İranın 2030-cu ilə qədər dünyanın ən güclü 15 iqtisadiyyatı sırasına daxil olacağını proqnozlaşdırır… Şimal və cənub sahillərini birləşdirməklə, İslam Respublikası ticarət və nəqliyyatın inkişafında mühüm strateji və regional rol oynamağa hazırdır”.

“Ebtekar” qəzetinin şərhçisi Məhəmməd Rza Səttari Xəzər dənizinin hüquqi statusu barədə Konvensiyanın imzalanmasına qədər sahilyanı ölkələr arasında 20 il davam edən dialoqdan sonra aktual məsələlərin böyük qisminin nizamlandığını vurğulayaraq tarixi keçmişə ekskurs edir: “Əvvəllər İran və Rusiya Xəzər dənizinə dair 1813-cü ilin Gülüstan və 1828-ci ilin Türkmənçay müqaviləsi, habelə 1921-ci il və 1940-cı illərdəki sənədlərlə birlikdə 4 saziş imzalanıb. Son qanuni rejimə əsasən, İran və Sovet İttifaqı arasında hüquqlar bərabər bölüşdürülmüşdü. Lakin Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Xəzərin hüquqi rejimini müəyyənləşdirmək üçün danışıqlarla Rusiya, Qazaxıstan və Azərbaycanla ayrı-ayrı protokollarla, müvafiq olaraq 19%, 27% və 18%-lik milli sektorlar müəyyən edib. Bu, İran və Türkmənistanın müxalifəti ilə üzləşib, rəsmi Tehranın Xəzərin ədalət prinsipinə əsaslanaraq bölünməsi və hər bir ölkə üçün 20 faizlik milli sektor təklif etməsi ilə nəticələnib”.

Müəllif yazır ki, bəzi müşahidəçilər İranın Sovet İttifaqının çökməsinə qədərki 50 faizlik hüququnun ümumiyyətlə müzakirə mövzusu olmadığına təkid edirdilər. “Bir qrup şəxs Konvensiyanın imzalanmasını şiddətlə qınayıb. O cümlədən millət vəkili Mahmud Sadiqi “Twitter”-də yazıb: “Prezident Aktauya yol üstə olarkən, Xəzər dənizinin hüquqi rejimi barədə müddəalarla bağlı deyib ki, dənizin statusu qeyri-müəyyən vəziyyətdədir. Doğrudanmı İranın 50%-lik payı 11%-ə düşür? Növbəti Türkmənçayla üz-üzəyik? İnsanlar bunu bilin, millət vəkilləri pərdəarxası sövdələşmələrdən tam qafildir”.

Parlamentin Milli Təhlükəsizlik və Xarici Siyasət Komissiyasının sədri Həşmətullah Fəlahətpişte qeyd edib ki, Xəzər dənizinin hüquqi rejiminin müəyyənləşdirilməsi ilə sərhədlərdə hər hansı bir dəyişiklik İslami Şurası Məclisində təsdiqlənməlidir”.

İslahatçı cinaha yaxın “Etemad” qəzeti isə “Türkmənçay olmayan Konvensiya” başlıqlı məqaləsində sammitdə iştirak etmiş İran prezidenti Həsən Ruhanidən sitat gətirir: “Konvensiya ədalət prinsipinə əsaslanıb”.

“Ettelaat” qəzeti “Əcnəbilərin Xəzərə yolu bağlandı” adlı məqaləsində geniş xülasə ilə danışıqlar prosesi, Həsən Ruhani və xarici işlər naziri Cavad Zərifin sammitdəki çıxışları, Konvensiyanın və Birgə Bəyanatın mətnini oxucularına çatdırıb.

Xarici faktorların Xəzər hövzəsindən kənarda qalması “Cəhan-e sənət” qəzetinin də əsas hədəfidir.

“Xəzər sazişi” adlı baş məqaləsində “İran” qəzeti başlıca diqqəti Aktauda imzalanan sənədlərə yönəldib. Həmçinin, “Comhuriye İslami” və “Xəzərdə pay almanın ssenariləri” məqaləsini manşetə çıxarmış “Şəhrvənd”qəzetləri.

“Bir müqavilənin kölgəsi”ni işıqlandıran “Qanun” qəzeti parlamentin Milli Təhlükəsizlik Komissiyası üzvlərinin Konvensiyaya münasibətinə istinad edir. Mahmud Sadiqinin məlum açıqlaması ilə bərabər, millət vəkili Əbülfəzl Həsənbeyginin rəyi öyrənilib. “İranın Mazandaran (Xəzər) dənizi ilə bağlı ən vacib mövqeyi dənizi qonşu ölkələr arasında beş bərabər hissəyə bölmək və dərin ərazilərdə bütün ölkələr üçün neft istismarına razılaşdırmaqdan ibarətdir”, – deyən Həsənbeygi, ilk növbədə, dəniz şelfində neft kəşfiyyatı və hasilatında qarşılıqlı raılaşmaları əhəmiyyətli hesab edir.

Rəştli millət vəkili Cabbar Kuçekinejad isə Konvensiyadan danışarkən, Azərbaycan Respublikasını hədəfə alıb: “…İqtisadi müqavimət və ABŞ-la olan anlaşmazlıqlar dövründə Xəzər dənizinin hüquqi rejimi məsələsini həll etmək düzgün deyil, çünki mövcud vəziyyətdə amerikalılar Azərbaycan Respublikasını İslam Respublikasına qarşı təhrik və təhdid etməyə çalışırlar, buna görə də, İslam Respublikası bu məsələni başqa bir dövrə təxirə salmalıdır”.

Daha sonra o əlavə edir: “Xəzər dənizinin hüquqi rejimini müəyyənləşdirən ölkələr arasındakı ən böyük fərqlər İran və Azərbaycan arasındadır. İslam Respublikasının digər sahilyanı ölkələrlə heç bir qarşıdurması yoxdur. Lakin İranla Azərbaycan arasında suyun səthində sərhəd xəttini müəyyənləşdirilməsi mübahisəsini həll etmək çətindir”.

Deputat İzzətullah Yusifiyan Molla isə Xəzər dənizinə dair SSRİ və İran arasında imzalanmış, hüquqi qüvvəsini itirmiş köhnə müqavilələri əsas gətirərək, səthin keçmiş İttifaqa aid 50%-lik hissəsinin digər dörd dövlət arasında bölüşdürülməli olduğunu iddia edir.

“Türkmənçayın təkrarı” yarımbaşlıqlı hissədə iranlı siyasətçi deyir: “Tariximizdəki Türkmənçay müqaviləsi və 1919-cu il hadisələri hələ də unutulmayıb”.

Məqalənin son sətirlərdə isə “Qanun” daimi tezisini bir daha təkrarlayıb : “Rusiya etimad ediləsi ölkə deyil”.

Nüfuzlu “Keyhan” qəzeti isə bu fikrin əksinə, Aktau sammiti barədə yazısında prezident Həsən Ruhaninin sözlərini sitat gətirir: “İran və Rusiya arasında bütün sahələrdə sıx əməkdaşlıq mövcud olmalıdır”.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Məhv edildi” yanaşması doğrudurmu?

Xural Yazıldığı tarix 31 İyul 2018

Son vaxtlar Respublika Baş Prokurorluğunun, Daxili İşlər Nazirliyinin və Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin mətbuat xidmətlərinin birgə yaydıqları press-relizlərdə, ayrıca da bu qurumların ayrılıqda hər birinin mətbuat açıqlamalarında belə məlumatlara tez-tez rast gəlirik:

“…silahlı müqavimət göstərən şəxs cavab tədbiri olaraq məhv edilmişdir”, “..(Şəxsn adı)…məhv edildiyi bildirilmişdir”, “…Polis əməkdaşları xidməti silahdan istifadə edərək …(şəxslərin adı).. məhv ediblər.”, “…terror hazırlayan şəxs məhv edildi”.

Ağla ilk gələn sual budur, polisin, yaxud digər hüquq mühafizə orqanları işçilərinin vəzifələri arasında “məhv etmə” səlahiyyəti varmı, varsa hansı hallarda, kimə qarşı və necə tətbiq edilməlidir?

Təbii ki, belə halda baxacağımız ilk yer ölkə qanunları olmalıdır. Polis haqqında Qanunda xırda bir axtarış edib “məhv etmə” səlahiyyətinin kimə qarşı və hansı hallarda verildiyini axtardıqda, yalnız bir yerdə məhv etmə sözünun qanunda keçdiyini görmək olur. Lakin bu insana qarşı yox, heyvana qarşı olan səlahiyyətdir.

Məsələ belədir, Qanunun 26-cı maddəsi Polis tərəfindən fiziki qüvvənin, xüsusi vasitələrin və ya odlu silahın tətbiqini tənzimləyir və maddənin IV. hissəsində “Polis əməkdaşı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada aşağıdakı hallarda odlu silah tətbiq edə bilər”: – deyir, 7-ci bənddə “insana hücum edən və ya real təhlükə yaradan heyvan məhv edildikdə”, deməklə “məhv etmə” nin insana hücum edən heyvan olduqda mümkün olduğunu bildirir.

Deməli “məhv edildi” ifadəsini qurumlar və media insana deyil, digər canlılara, heyvana və ya bitkilərə (narkotik tərkibli) işlədə bilər.

O zaman sual yaranır, polis terrorda (yaxud cinay”td’) şübhəli bilinən şəxsi yaxud silahlı müqavmət göstərən silahlını zərəsizləşdirmək üçün silah istifadə etməməlidirmi?

Cavab yuxarıda qeyd etdiyim 26-cı maddədədir. Qanun məhdud olmaqla bir neçə halda silah tətbiqini mümkün hesab edir. Lakin qanun silahlı şəxsi, yaxud şübhəlini məhv etmək yox, onu zərərsizləşdirmək üçün bu səlahiyyəti verib. Zərərsizləşdirmə məhv etmə deyil, müqavimətini qırmadır. Polisin və digər hüquq mühafizə orqan işçilərinin vəzifəsi şübhəlini məhv edərək cəzalandırmaq deyil, onu zərərsizləşdirərək məhkəmə önünə çıxarmaqdır.

Yalnız, məhkəmələr həmin şəxsin terrorist, cinayətkar və ya məsum biri olduğuna qərar verməlidir. Bu səbədəndir ki, qanunda silah istifadə edildiyində şərtli istifadə anlayışı var. Silah tətbiqindən öncə şifahi xəbərdarlıq edilməsi sonra xəbərdarlıq atəşinin açılması göstərişi var. Bu xəbərdarlıq atəşi şəxsə yox, havaya atılmalı və silah tətbiqinin son zərurət olduğunu qarşıda müqavimət göstərən şəxsə göstərməlidir.

Ayrıca, şəxslərin vurularaq zərərsizləşdirilməsi zəruri olduqda, bu vurulmada ilk hədəf baş, yaxud ürək yox, aşağı ətraflar olmalı, mümkün qədər şübhəlinin sağ olaraq ədalətə təslim edilməsi təmin edilməlidir. Vurulan şəxsin bir neçə güllə ilə vurulması, yaxud qanaxmadan ölməsi konkret olaraq onu vuranların səlahiyyətlərini aşdığı və adekvat davranmadıqlarının göstəricisi ola bilər. Təsadüfi deyil ki, Qanunun 27-ci maddəsində vurulan şəxsə dərhal tibii yardım göstərilməsi göstərişi var.

Odur ki, hüquq mühafizə orqanları silahlı müqavimət göstərən (yaxud göstərmək istəyən) şəxsləri zərərsizləşdirərkən onları “MƏHV ETMƏLİ” deyillər, zərərsizləşdirərək məhkəmə önünə çıxara bilməlidirlər. Polislər yalnız şübhəlini yaralı da olsa sağ ələ keçirmək və ədalətə təslim etməklə öz vəzifələrini icra etmiş sayılarlar.

Düşünürəm ki, güc qurumlarının mətbuat xidmətləri mətbuat açaqlamalarını qanuni səlahiyyətləri çərçivəsində hazırlamalı, zərərsizləşdirərkən ölən şübhəli varsa bundan təəssüf hissini qeyd etməlidirlər. Çünki, həmin şübhəlilərin cəmiyyətin gözundə və hüquqda terrorist (cinayətkar) olması üçün məhkəmə qərar verməli idi. Məhkəmə qərar vermədən məhv edilmiş biriləri Konstitusiyanın 63-cü maddəsi ilə məsum hesab edilir. Çünki haqqında məhkəmə qərarı olmadan öldürülüblər.(turan.az)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Telman İsmayılovla bir gün

Xural Yazıldığı tarix 27 İyul 2018

Eynulla Fətullayev

“Salam, Eynulla!” – telefonun dəstəyində az qala tanımadığım insanın səsini eşidirəm. “Bu Telman İsmayılovdur. Sizinlə görüşüb nəşrinizə müsahibə verməyi çox istəyirəm. Mənə müxtəlif ölkələrdən onlarla jurnalist müraciət edir, amma bilirsiniz, işim barədə yalnız sizə müsahibə vermək istəyirəm”.

Düşünmədən çantamı toplayıb yola düzəlirəm və budur, mən artıq Podqoritsa hava limanındayam – möcüzəli Balkan Monteneqrosunun paytaxtında. Adama elə gəlir ki, burada yalnız parlayan dəniz dalğaları ilə çuğlaşan ucu-bucağı görünməyən qara dağların hansısa inanılmaz hakimiyyəti var və o, öz qüvvəsi və əzəməti ilə insanı valeh edir. Lakin Monteneqronun sayrışan sükutu çox şərtidir, xüsusilə yarım il bundan əvvəl burada baş verənləri – dövlət çevrilişinə cəhdi və əfsanəvi yuqoslav siyasətçi Milo Cukanoviçin qətlini xatırlayarkən…

Bir neçə dəqiqə sonra Telman İsmayılov Monteneqroya gəlməlidir. O, mənə Köhnə Dünyanın bu sakit və xudmani yerində görüş təyin edib. Telman Mərdanoviçin dostları ilə Podqoritsanın məşhur restoranlarımndan birində şam edirəm. Birdən hamı çevrilir – restorana hündür, cüssəli kişi daxil olur. T.İsmayılovun dostları onu təqdim edirlər: “Tanış olun, bu prezidentdir”. Nəyin prezidenti? Şirkətin, yoxsa bankın? Bu nədir – ilğım, yoxsa şüurun bir anlıq pozulması?.. Yox, hər şey qaydasındadır – qarşımda olan Milo Cukanoviçin özüdür. Ən məşhur avropalı və yuqoslaviyalı siyasətçilərdən biri. Beləcə sadə, Podqoritsanın bütün sakinləri kimi, prezident xanımı ilə birlikdə restorana şam etməyə gəlib, yaxın dostunu görüb və əlbəttə, onu salamlamaq üçün masasına yaxınlaşıb. Bir anlıq çaşqınlığı geridə qoyaraq, hakimiyyətin insaniliyi və sadəliyindən məəttəl qalaraq, fürsətdən istifadə edirəm və müasir Balkan regional təhlükəsizlik sisteminin memarlarından birinə hörmətimi bildirirəm. İntuisiyam məni aldatmadı: burada ucsuz-bucaqsız hakimiyyət yalnız əzəmətli dağlara məxsusdur…

Bəs nəyə görə müasir Rusiyanın ən qüdrətli iş adamlarından və mesenatlarından biri olan Telman İsmayılov özünə Avropada sığınacaq tapıb? Nə baş verib? Nəyə görə Rusiyadan gedib? Nəyə görə bu qədər çox sevdiyi Moskvanı tərk edib?

Artıq neçə ildir ki, Rusiya KİV-ləri, demək olar ki, bir ağızdan “Çerkizon”un yüksəlişi və süqutu, tarix boyunca ən dəbdəbəli otel sayılan “Mardan Palace”ın başına gələnlərdən, Telman İsmayılov barəsində yeni cinayət işlərindən ağılları və təsəvvür gücünü vəcdə gətirən əhvalatlardan yazırlar… Rusiya telekanallarından Lujkov Moskvasını orta əsrlərin qul ticarəti dövrlərinə qaytarmış və Çin istehsalı olan saxta məhsulların əsarətinə atmış zalım dahi barədə videoxronikanın ardı-arası kəsilmir. Rusiyada tez-tələsik bütün bəlaların və zillətlərin yeni günahkarını tapıblar – bu Telman İsmayılovdur…

Nə baş verir? Necə olub ki, hər zaman Rusiya hakimiyyətinə loyal münasibətdə olan oliqarxın Rusiyanın özündə bu qədər dəhşətli problemləri yaranıb? Telman İsmayılovu Moskvanı tərk etməyə nə vadar edib?

Nəhayət ki, zaman yetişdi. Mənə tərəf iti addımlarla T.İsmayılovun özü gəlir. Üzündə təbəssüm, dodağında zarafat. Həmişə olduğu kimi, İsmayılov qısa danışır: “Mənim siyasi problemim yoxdur. İlk gündən işimin siyasiləşdirilməsinin əleyhinə çıxmışam”.

Bəs oliqarxı niyə izləyirlər? Nəyə görə istintaq orqanları bu cür ciddi-cəhdlə yalan ittihamları bir-birinin ardınca sıralayırlar? Moskvada siyasi problemi olmayıbsa və yoxdursa, nə baş verə bilərdi?

“Bir çox ölkələr mənə siyasi sığınacaq təklif edirlər, lakin imtina edirəm, – oliqarx əmin edir. – Çox əminəm ki, aşkar məqsəd – quldurcasına ələ keçirmə məqsədi güdən bəzi şəxslər siyasi hakimiyyəti aldadıblar. Mən bu barədə səs-küy yaradacaq mətbuat konfransında danışacağam. Ən yaxın zamanda… Azərbaycanlı jurnalistlərin dəstəyinə çox ümid edirəm”.

Nəhayət, biz T.İsmayılovun dostlarının Podqoritsadakı ofisindəyik. Avropa İttifaqının Monteneqrodakı təmsilçiliyindən azca aralıda. Ən yaxşı vaxtlarında olduğu kimi, oliqarxı bir neçə zirehli avtomobil müşayiət edir, hər yerdə silahlı mühafizəçilər durub. Görünür, imperiyasının çiçəklənmə dövrü olan tufanlı 90-larda olduğu kimi, indi də İsmayılov həyatından narahatdır. Əvvəlki vaxtların təmtəraqlı Moskva barokkosundan əsər-əlamət olmayan binanın girişində özümdən asılı olmadan deyirəm: “Bəli, bu mənzil-qərargah hazırkı ciddi Avropa üslubundadır”.

Zorən əzablı yollarla addımlamalar oliqarxın xarakterinə qətiyyən təsir etməyib. O, əvvəlkitək emosional, qızğın, enerjili, əyilməz, ən əsası isə, güzəştə getməyəndir. Ona bənzər insanlar heç zaman təslim olmurlar və heç vaxt onlar üçün hazırlanmış taleyə boyun əymirlər.

Telman İsmayılov iddialı və rəngarəng şəkildə özünün yeni layihəsi – dəniz limanı tikintisi layihəsi barədə danışır. Lakin düşüncələri, nostalji və bəlkə də çarəsizlik onu tez-tez Rusiyaya, Moskvaya, ötən günlərə qaytarır. Onun dilindən öyrənirəm ki, Moskva jurnalistlərinin təbirincə desək, “Çerkizon kralı” beynəlxalq axtarışdadır. Axı nəyə görə?

“Moskvaya gedin, vəkilimlə görüşün, bütün cinayət işlərini qaldırın və əmin olun ki, onlar hamısı quramadır. Sonuncusu isə əsl sərsəmlikdir”, – İsmayılov acı-acı gülümsəyir.

Dağ yəhudisi olan İsmayılov həmişə bir çox azərbaycanlı milyonçu və oliqarxlardan daha çox azərbaycanlı olub. Çerkizovo bazarında 36 min həmyerlimiz çalışıb və o, həmin adamlara bacardığı qədər kömək edib. Anlayırsan ki, həmin bu 36 min azərbaycanlıdan heç birinin taleyin hökmünə buraxılmış, çətin vəziyyətə düşmüş Telmanı xatırlamaması fikri onun qəlbini necə ağrıdır. “Moskvada erməni iş adamlarından kimsə bu cür vəziyyətə düşsəydi, ermənilər nə edərdi? Onu atardılarmı? Bəlada təkbaşına buraxardılarmı?” – İsmayılov təəccübünü gizlətmir.

Sahibkarın ağır zamanında dostlarından, tərəfdaşlarından, həmyerlilərindən heç biri onun qapısını döyməyib, köməyə gəlməyib. O ki qaldı mənə, İsmayılovla lap bu yaxınlarda, 2015-ci ildə – Rusiyanın ən əsas milyarderlərindən biri Moskva Arbitraj Məhkəməsi tərəfindən müflis elan ediləndən sonra tanış olmuşam. Bəlalı milyarder bu cür münasibəti haqq edirmi? Görünür, onu incidən də budur. O, hələ də keçmişini xatırlayır, götür-qoy edir, bəzın ümidsizcəsinə əllərini yelləyir.

T.İsmayılovun dostlarının ofisinin eyvanından Moraça çayına gözəl mənzərə açılır, lakin Telman indi gözəl panorama hayında deyil. O, yenə tez-tez səfərlər edir, təyyarələrdən düşmür. Hələ də seçimini hər hansı Avropa ölkəsinin üzərində saxlamayıb. Hər yerdə onu şan-şöhrətlə və xoş sözlə qarşılayırlar.

O, çox siqaret çəkir və yorulmadan Rusiyanın siyasi elitasının həyatı barədə maraqlı əhvalatlar danışır, dünyanın ən güclü insanları ilə görüşlərini xatırlayır, tez-tez hörmətlə və hətta nəvazişlə Vladimir Putini və Heydər Əliyevi xatırlayır, Moskvada etibarlı və nüfuzlu Azərbaycan diasporunun yaradılması üçün səylərindən söz açır.

Yeri gəlmişkən, Telman İsmayılovu Vladimir Putin iki dəfə təltif edib, Yeltsin isə həmyerlimizi əsrin mesenatı elan edib. Rusiyanın tarixində İsmayılov kimi cəmi altı iş adamı mövcud olub! O, Rusiyanın ilk prezidentinin fəxri siyahısında özünə layiqli yer tapıb.

Telman İsmayılov və Yuri Lujkov

Bəlkə də bu yanlış təəssüratdır, amma mənə elə gəldi ki, hardasa qəlbinin dərinliklərində o bizim də dəstəyimizə ehtiyac duyur. “Mən bacardığım qədər kömək edirdim. Soruşun, sizə çox şey danışarlar. Mən insanlara etdiyim köməkdən danışmağı xoşlamıram”. Onun qısa, lakin çox mənalı replikalarında qəlbin harayı, amma eyni zamanda ciddi-cəhdlə gizlədilən ümid eşidilir. Bütün həyatı boyunca olduğu kimi, o, Azərbaycan musiqisi dinləyir, onun məclislərində yalnız Azərbaycan təamları verilir, onun kəlmələrində tarixi Vətəninin gələcəyinə inam duyulur… Onu bütün görüşlərində dəyişməz olaraq Telman İsmayılov adlı oğlan müşayiət edir. Bu onun nəvəsidir və böyük İsmayılov əmindir ki, oğulları yox, məhz nəvəsi babasının şərəfli yolunu təkrarlayacaq.

Birlikdə Titoqradın küçələrini gəzirik. Bu, hazırda Qərb sivilizasiyasının, Avropa İttifaqının və NATO-nun forpostuna çevrilmiş qədim İlliriya şəhərciyinin sovet mənşəli adıdır. Daxilimdə bir hiss var ki, İsmayılov üçün Avropa şəhərləri dar və narahatdır – miqyas o miqyas deyil, lakin hətta burada da Avropa şəhərlərində itib qalmış rusiyalı oliqarx yeni dünyanın sərhədsizliyində və qloballaşmasında təsəlli tapır.

Bu gün İsmayılov üçün alternativ varmı? Bəlkə Fransadakı qədim qraf malikanəsi? Lakin dahi rus şairinin yazdığı kimi, o, “üsyankardır, tufan istəyir!”

Ona qarşı irəli sürülmüş son ittiham müdhiş siyasi qərar kimi səslənir. Telmanın qardaşı Rafiq İsmayılov iki nəfərin ölümündə şübhəli bilinərək həbs olunub. Bu işdə ən qəribəsi odur ki, Rafiqlə Telmanın arası həmişə, yumşaq desək, soyuq olub. Lakin Rusiyanın İstintaq Komitəsi əyilməzdir, bundan savayı, ittiham tərəfi digər qardaşa – Vaqifə də acımayıb. O, həmin iş üzrə axtarışdadır. Telmandan isə sifarişçi düzəldirlər. İsmayılov bir əhvalat danışır. Bu daha çox ağlasığmaz sərsəmlikdir və buna, sadəcə olaraq, inanmaq mümkün deyil. Bu necə ola bilər axı?

2012-ci ildə Telman İsmayılov hələ də “Forbes”un reytinqinə görə ən varlı rusiyalıların siyahısına daxil idi, fəqət müstəntiqlərin versiyasına görə, hansısa tikinti malları dükanının sahibini vur-tut 2 milyon dollara görə öldürmək qərarına gəlib! “Nə bir sübut var, nə telefon danışığı, nə də şahid. Tamamilə boş yerdən məni vur-tut iki milyon dollara görə xırda sahibkarın qətlində ittiham edirlər. Məntiq hardadır?” – İsmayılov hiddətlənir. Doğrudan da, bu necə ola bilər? Axı “Forbes” onun varidatını 800 milyon dollar dəyərində qiymətləndirmişdi. Sual olunur – bu cür çox zəngin insan nəyə görə ortabab iş adamını hansısa iki milyona görə öldürtsün? Bəlkə şəxsi motiv var? “Mən bu adamın heç üzünü görməmişəm. Yollarımız heç vaxt kəsişməyib. Onu niyə öldürməliydim ki?” – İsmayılovun simasında qəzəb var, barmaqları həyəcanla siqaret qutusunu döyəcləyir.

Qəribə və məntiqsizdir!.. Yalnız “Xilaskar İsa Məsih Məbədi”nin bərpasına onlarla milyon dollar xərcləmiş, bundan da çox pulu saysız-hesabsız xeyriyyə aksiyalarına və tədbirlərinə sərf etmiş, Moskvanın əfsanəvi Lenkom teatrını, Rusiyanın tarixində ilk Yeniyetmələr arasında Olimpiya Oyunlarını maliyyələşdirmiş, uşaq evlərinə və sığınacaqlara sponsorluq etmiş oliqarx… birdən birə sıravi iş adamının iki milyonuna göz dikib?! İnanmıram!

Piçuginin işi və Xodorkovskinin adına çıxmaq istədikləri qətl hadisələrini xatırladır. “Yox, siyasi motiv axtarmayın. Bu başqa şeydir, sadəcə olaraq, bəzi nüfuzlu adamlar Kremli yalanlarla çaşdırıblar. Vəssalam. Mən həmişə siyasətdən kənarda olmuşam”, – yenidən İsmayılov məni əmin edir və bu işin əsl səbəbini açıqlayaraq, əlavə edir ki, bu barədə mütləq bütün dünyaya məlumat verəcək. “Tezliklə, çox tezliklə Avropa klubunda avropalı jurnalistləri toplayacağam və nüfuzlu rusiyalı siyasətçilərdən biri ilə qapalı danışıqlarımın mövzusunu açıqlayacağam. O, rəqabətə dözməyərək güc strukturlarının köməyi ilə biznesimi ələ keçirib, – T.İsmayılov anons verir. – Lakin indi, sizdən xahiş edirəm, bu işi araşdırın, jurnalist araşdırması aparın, özünüz əmin olun və mənim günahsızlığıma başqalarını əmin edin”.

İsmayılov özü şəxsən “yalan detektoru”ndan keçmək arzusunu bildirib. “Ekspertlər əmin oldular ki, hətta yalan detektorunda belə mən həqiqəti demişəm”, – T.İsmayılov iddia edir. “Mən günahkar olsaydım, nəyə görə dəfələrlə poliqraf ekspertizalarının keçirilməsini tələb edirdim?” – oliqarx sual verir.

Mən ona möhkəm söz verirəm ki, biz bu işi ictimai nəzarətə götürürük…

* * *

Beləliklə, 2016-cı ilin may ayının 16-da Moskva vilayətinin Novorijskoye şosesində avtomobilin salonunda iki nəfər qətlə yetirilir – “Stroymarket №1” ticarət mərkəzinin sahibi Vladimir Savkin və “Lüblino Motors”un təsisçisi Yuri Brilyov. İstintaq bu iki nəfərin qətlinin sifarişçisi kimi Telman İsmayılovu ittiham edir…

Podqoritsadan Moskvaya uçuram. Törədilmiş cinayətin və çox qarışıq istintaqın izi ilə.

Bu gündən etibarən virtualaz.org bu inanılmaz qətl və İsmayılov qardaşlarının əsassız ittihamı barədə sensasion jurnalist araşdırmasının dərcinə başlayır.

Savkini və Brilyovu kim öldürüb? Nəyə görə istintaq Telman İsmayılovu cinayətin sifarişçisi kimi seçib?..

(ardı var)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Bayramdan bayrama – mediamız

Xural Yazıldığı tarix 27 İyul 2018

Heç olmasa, il bitəndə, 22 iyul kimi əlamətdar günlərdə də olsa, medianın durumu bir neçə günlüyə ictimaiyyətin gündəm mövzusuna çevrilə bilir. İllərdir, bu tendensiya davam edir. Çoxdan hökumətin kontroluna daxil olanlar öz durumlarına haqq qazandırır, sərbəst fəaliyyət göstərə biləcək mediası olmayan alternativ rəylərin daşıyıcılarından ibarət kiçik dairədəki jurnalistlərsə, əks mövqelərini ifadə edirlər. Bu yazı da həmin müzakirələr müstəvisindədir və media hüququ müstəvisindəki gəlişmələri əhatə edir.

Ötən ilin 22 iyulundan bu yanakı gəlişmələr üzərində gəzişdikdə, təəssüflər olsun ki, media hüququ müstəvisində pozitiv işartıları görmək olmur. Əlbəttə, media, internet müəyyən düzənləmələrə tabe olmaq zorundadır, ancaq bu düzənləmələr ifadə azadlığının təməl prinsipləri nəzərə alınmaqla inşa edilməlidir. Son bir ildə gətirilən düzənləmələr belə məzmunda deyil, həmin düzənləmələrin nəzərəçarpan ifadələri “bağlamaq”, “qapatmaq”, “cərimələmək”dir.

Net medianın düzənlənməsi, yoxsa, cilovlanması?

Son bir ilin başlangıcında media hüququ müstəvisində ən çox yaddaqalan internet mediasının tənzimlənməsi ilə bağlı hüquqi mexanizmlərin yaradılıb, işə salınması oldu. Məhz ötən ilin ortalarından xəbər saytlarının başı üzərinə daha bir qorxu – “belə yazsam, bunu yazsam, qapadarlar” qorxusu əlavə olundu.

Hər şey ötən ilin yazında başladı. “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” qanuna əlavə edilən bütöv bir fəsil dərhal alternativ düşüncələrin ifadəçisi olan, çoxsəsliliyə yeganə töhfə hesab olunan medialara tətbiq edildi. AzadlıqRadiosunun, “Azadlıq” qəzetinin, MeydanTV-nin, TuranTV-nin və “Azərbaycan saatı” televiziya proqramının saytlarına anlaşılmaz əsaslandırmalarla blok qoyuldu. O vaxtdan bu resurslara köməkçi texniki vasitələrsiz giriş mümkün deyil. Həmin medialar bu üzdən minlərlə izləyicisini, oxuyucusunu itirmək zorunda qaldılar.

Adıçəkilən qanuna edilən dəyişikliklərin məzmunu Avropa Məhkəməsi təcrübəsi işığında qüsurludur. Bu dəyişikliklər hökumətə hər hansı bir saytı anındaca bloklamaq imkanı verir. Əlbəttə, ifadə azadlığı mütləq hüquq deyil, məhdudiyyətlərə məruz qala bilər. Ancaq bu dəyişiklik necə gəldi, tam bir internet resursuna girişi yasaqlamaq imkanı verir. Konkret bir məzmuna, məqaləyə görə, bütövlükdə saytın blok edilməsi anlaşılmazdır, o, ifadə azadlığı haqqından istifadədən çəkindirmək qoxusu verir. Gələcəkdə Avropa Məhkəməsinin bu işlərlə bağlı verəcəyi qərarlar dəyişikliklərin mürtəce mahiyyətini onsuz da təkrar ortaya qoyacaq…

Blok edilən medialar adları yuxarıda sadalananlarla yekunlaşmır. Ötən ilin ortalarıdan bu yana girişi blok edilən xəbər saytlarının bəlli olan sayı 30-dan artıqdır. Həm də həmin resurslar məhkəmə qərarı-filan olmadan blok edilib. Rabitə Nazirliyindən soruşursan, “xəbərimiz yoxdur, biz bloklamamışıq”, deyir, başqa əlaqəli qurumlar da eyni məzmunlu cavablar verir. Məhkəməyə üz tutursan, gərəkli araşdırma aparılmadan, müraciətlər rədd edilir.

Məsələn, ötən il böhtan ittihamı ilə həbs olunmuş jurnalist İkram Rafiqoğlunun sahibi olduğu www.realliq.infosaytı noyabrda blok edildi. O quruma müraciət, bu quruma sorgu – blokun mənbəyini tapmaq mümkün olmadı. Jurnalist realliq.az saytını yaratdı, dekabrda onu da blok etdilər. Bu iliun yanvarında realliqinfo.com saytı yaradıldı, 4 gün keçmədi bloklandı. Əvvəlki saytların məzmunu dərhal realliqinfo.az saytını transfer edildi. 1 gün sonra həmin saytı da blok elədilər. Ötən il yanvarın 30-da realliqinfo.org saytı yaradıldı, aqibəti əvvəlkilər kimi oldu…

Məhdudiyyət məzmunlu dəyişikliklər…

Ötən ilin sonu həm də qanunvericilikdəki jurnalistləri cəzalandıran müddəların çevrəsinin genişləndirilməsi ilə yadda qaldı. Bu dəfə internet jurnalistlərini yada salan İnzibati Xətalar Məcəlləsi oldu. Qanunvericilər həmin məcəlləyə internet informasiya ehtiyatında “yayılması qadağan edilən informasiya”nın yerləşdirilməsinə, informasiyanın yerləşdirilməsinin qarşısının alınmamasına görə məsuliyyət nəzərdə tutan müddəa əlavə etdilər. Həmin müddəanın tələblərinə əməl etməyən vəzifəli şəxslər 1500-2000, hüquqi şəxslərsə 2000-2500 manatadək cərimə ediləcəklər. Məcəlləyə provayder və operatorların inzibati qaydada cərimələnməsi qaydası da gətirildi.

Dəyişikliklər media qanunlarını bu il də rahat buraxmadı. Onlar əsasən, Azərbaycan Avropa Şurasına qəbul olarkən media qanunlarına edilmiş mütərəqqi dəyişikliklərdən geri çəkilmə, ifadə azadlığından istifadədən çəkindirmə məzmundadır.

Dəyişikliklərdən biri “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” qanunun senzura ilə bağlı maddəsinə edilib. Dəyişiklik edilmiş həmin maddə “Senzuranın yolverilməzliyi” adlanır. Bu maddədə mediaya, jurnalistlərə hansı hallarda senzura tətbiq edilməli olmasının əsasları yer alır. Dəyişikliklər KİV-də senzuranın əsaslarının dairəsini genişləndirib. İndiyə qədər qüvvədə olan mətnində KİV üzərində dövlət senzurası qadağan edilir, ancaq 2 hal istisna təşkil edirdi. Fövqəladə vəziyyət durumunda, dini ekstremizm əleyhinə əməliiyyatlar zamanı informasiyaların verilməsinə məhdudiyyətlər qanuni sayılırdı. Dəyişikliklər bu çərçivəni bir qədər də genişləndirdi – Bundan sonra hərbi vəziyyət dövründə KİV-in məlumat və materialları da hərbi senzuradan keçirilə biləcək. Hətta, hərbi vəziyyət tətbiq edilən ərazilərdə KİV-ə xüsusi fəaliyyət rejimi tətbiq edilə biləcək. “Televiziya və radio yayımı haqqında” və “Telekommunikasiya haqqında” qanunlara da eyni məzmunlu dəyişikliklər edildi.

Qanunvericilərmiz qeyd edilən dəyişikliklərə söykənərək, İnzibati Xətalar Məcəlləsinə də əlavələr etdilər. Həmin əlavələr hərbi vəziyyət zamanı qaydaları pozan jurnalistlərin cəzalandırılması ilə bağlıdır. Hərbi vəziyyət rejiminin tələblərinin pozan jurnalistlər (jurnalistlər 100 manatdan 150 manatadək məbləğdə, hüquqi şəxslər isə min manatdan min beş yüz manatadək) cəzalandırılacaqlar.

Bundan sonra maliyyə bilgilərinə çatım xüsusi rejimdə mümkün olacaq

Bayramdan – bayrama ən son dəyişikliyə məruz qalan media qanunu “İnformasiya əldə edilməsi haqqında” qanun oldu. 2010-2017-ci illərdə 32 dəfə dəyişiklik edilən bu qanunun 30-cu maddəsinə dəyişiklik edildi.

Qanunun 29-cu maddəsində informasiya sahiblərinin özlərinin internet saytında açıqlamalı oldugu informasiyaların sıralaması verilir. Qanunun 30-cu maddəsində isə bilgilərin açıqlanması üsulları əksini tapıb. Həmin maddəyə görə, qanunun 29-cu maddəsində sadalanan ictimai informasiyalar internet informasiya ehtiyatlarında açıqlanmalıdır. Eyni zamanda, qeyd edilir ki, bilgilər KİV-də, rəsmi nəşrlərdə, kitabxanalarda, ictimai informasiya mərkəzlərində, kütləvi istifadənin mümkün olduğu digər yerlərdə sənədlərlə tanış olmaq üçün şərait yaradılması yolu ilə də açıqlana bilər.

Bu maddəyə aşağıdakı ikinci cümlə əlavə edilib: “Büdcə təşkilatlarının, dövlət adından yaradılan publik hüquqi şəxslərin, büdcədənkənar dövlət fondlarının, səhmlərinin (paylarının) 30 faizi və ya daha artıq hissəsi dövlətə məxsus olan təsərrüfat cəmiyyətlərinin illik maliyyə fəaliyyəti haqqında məlumatlarının, o cümlədən dövlət büdcəsindən verilmiş vəsaitdən və ya onlara ayrılmış əmlakdan istifadəyə aid olan informasiyanın internet informasiya ehtiyatlarında açıqlanması qaydasını müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi orqan (qurum) təsdiq edir”.

Dəyişikliyə əsasən informasiya sahiblərinin illik maliyyə fəaliyyəti haqqında məlumatlar, dövlət büdcəsindən verilmiş vəsaitdən və ya onlara ayrılmış əmlakdan istifadəyə aid olan informasiyaların internet informasiya ehtiyatlarında açıqlanması xüsusi qayda ilə tənzimlənəcək. Həmin qaydanı da müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qurum (NK) təsdiq edəcək. Açıqlaması bundan ibarətdir ki, maliyyə ilə bağlı informasiyalara çatım bundan sonra daha çətin olacaq.

Jurnalisti qoruyan qanuni mexanizmlərin işləyişi

Milli qanunvericiliyin jurnalistləri qoruyan, peşə fəaliyyətinin toxunulmazlığının keşiyində dayanmalı olan, informasiya əldə etməsini təmin edən maddələrinin işləyişində əvvəlki illərdən hakim olan tendensiya dəyişmir. Həmin müddəalar işlək deyil.

Cinayət qanunvericiliyi jurnalistin peşə fəaliyyətinə maneçilik törədilməsi (zorla müşayət olunan) hallarına görə məsuliyyət nəzərdə tutur. Rəsmi statistik bilgilərdə bu müddəanın indiyədək tətbiq edilməsi barədə məlumat verilmir. Son bir ildə də bu müddəa işləmədi. Baxmayaraq ki, jurnalistlərin peşə fəaliyyətinə zorakılıqla müşayət olunan müdaxilə halları baş vermişdi. Məsələn, unikal.org xəbər saytının səhiyyə nazirinin fotosunu çəkən əməkdaşı zorakılıqla məruz qalmışdı. Jurnalistin qanuni peşə fəaliyyətinə mane olma cinayətinin aşkar əlamətləri vardı, ancaq toplum əlaqəli qurumların gərəkli addımlar atması barədə bilgiləndirilmədi.

Milli qanunvericiliyi jurnalistlərin bilgilərə rahat çatımına yardımçı ola biləcək normalarının işləməsində durum o qədər fərqli deyil. “İnformasiya əldə edilməsi” qanunu çox ciddi dəyişikliklərə məruz qalmasına rəgmən, jurnalistlərin bilgilərə çatımına imkanlar yaradır. Ancaq bu mütərəqqi müddəların işləyişi problemlidir. Məsələn, ötən il “Turan” agentliyi bir neçə dövlət qurumuna informasiya sorğusu vermiş, qanunla informasiya sahibinin sayta qoymnalı olduğu bilgiləri istəmişdi. Bilgilər verilmədi, bilgilərin əldə edilməsi üçün məhkəməyə müraciət edildi, məhkəmə davaları 1 ildən artıq davam etdi…

İctimai bilgiləri qapalı tutmaq olmaz, inzibati qanunvericilik buna görə, blgi sahiblərini cəzalandırmağı nəzərdə tutur. İnzibati Xətalar Məcəlləsinə görə, informasiya əldə edilməsi qanunvericiliyi pozanlar – fiziki şəxslər 100-150, vəzifəli şəxslər 500-700, hüquqi şəxslərsə 1500-2500 manatadək cərimə edilməlidir. Əvvəlki illərdə olduğu kimi, son bir ildə də jurnalistlərin dostu sayılan bu müddəlar işləmədi. Məsələn, ictimai bilgiləri ala bilməyən Turan agentliyi məhkəmədən bilgini qapalı tutuanların cəzalandırılmasını istəmişdi, ancaq…

Böhtan və təhqir…

Böhtan və təhqirə görə məsuliyyət məsələsini hələ də Azərbaycanın cinayət qanunvericiliyi düzənləyir. Hökumətin sonuncu dəfə bununla bağlı mövqqyi “cəmiyyət böhtan və təhqirə görə, cinayət məsuliyyətinin ləğvinə hazır deyil” məzmununda olub. Bu üzdən, bu əməllərin dekriminallaşdırılmasının yaxın dövrlərdə hökumətin gündəmində olacağını gözləmək doğru olmazdı. Görünən budur ki, jurnalistlər, ifadə azadlığı ilə bu alət vasitəsilə davranış qarşıdakı zamanlarda da davamlı hal olacaq. Həm də son bir ildə, elə ondan əvvəlki yarım ildə də mediaya, jurnalistlərə qarşı böhtan, təhqirlə bağlı iddia və xüsusi ittiham qaydasında şikayətlərin sayında ciddi artım nəzərə çarpır.

Məsələn, 2017-ci ilin dekabr, 2018-ci ilin yanvar ayında xəbər saytlarına qarşı böhtana görə azı 50 iddia məhkəmə baxışında olub. Təkcə “AAAF İnşaat” şirkəti eyni məzmunlu məqaləyə görə, 21 xəbər saytını məhkəməyə verib. Ancaq qeyd olunmalıdır ki, həmin mülki iddiaların 50 faizdən çoxu rədd edilib.

Böhtan və təhqir əsası ilə həbs edilənlər də olub. “Gündəm-xəbər” qəzetinin müxbiri Məhbub Zülfüqarov 2017-ci ilin elə bu günlərində “Azərbaycan Standartlaşdırma İnstitutu”nun iddiası əsasında 5 aylığa azadlıqdan məhrum edilmişdi. Jurnalist cəzasını çəkib, dekabrda azadlığa çıxıb.

Tanınmış bloqqer Mehman Hüseynov da böhtana görə hələ də cəza çəkir. Bakıdakı polis rəislərindən birinin iddiası ilə 2 illiyə həbs edilən jurnalistin cəza müddəti gələn ilin yazında başa çatacaq.

6 sayta cinayət araşdırması…

Media sferasında nəzərə çarpan ən son gəlişmə də təəssüflər olsun ki, neqativ məzmundadır. Gəncədə baş vermiş olaylarla bağlı yaydıqları informasiyalara görə, 6 internet resursuna qarşı cinayət işi açılıb. Rəsmi məlumatlara görə, criminalaz.com, bastainfo.com, topxeber.az, fia.az, gununsesi.info və teref.info saytları iyulun 3-6-da ictimai rəyi çaşdırmaq, ictimai-siyasi sabitliyi pozmaq, vətəndaşlar arasında dövlətin həyata keçirdiyi tədbirlərə inamsızlıq yaratmaq” məqsədi ilə bilə-bilə yalan məlumatlar yayıblar. Buna görə, saytların vəzifəli şəxslərinə Cinayət Məcəlləsinin 313-cü (vəzifə saxtakarlığı, yəni vəzifəli şəxs tərəfindən informasiya resurslarına bilə-bilə yalan məlumatların daxil edilməsi) maddəsi ilə cinayət işi başlanılıb, hazırda istintaq gedir (jurnalistə, sayt rəhbərinə vəzifə saxtakarlığı ittihamlarına ayrıca yazıda toxunulacaq).

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Oğlanlara məktəb qapısı, qızlara ər qapısı… – Axı niyə?

Xural Yazıldığı tarix 27 İyul 2018

İnsanların rahat və psixoloji cəhətdən sağlam yaşamasının əsil səbəblərindən biri sterotiplərsiz cəmiyyətdir. Hələ sterotipləri zəngin cəmiyyətdə sosial problem çoxdursa, orada təhsil kimi vacib məsələdə çatışmazlıqlar olur. 

“Qafqazinfo” xəbər verir ki, Azərbaycanda hələ də qız uşaqlarının orta təhsilinin vacibliyindən danışmalı oluruq, çünki problem ətalət dövrünü yaşayır. Hələ də qızlar məktəbdən orta təhsili 8-ci və ya 9-cu sinfi bitirməmiş çıxarılır, yaxud  7-8 yaşlarında ibtidai təhsilə başlayırlar, çox halda valideyn üçün qızın hərfləri bilməsindən başqa heç nə lazım bilinmir. Problem tək regionlar üçün spesifik deyil, paytaxtın göbəyində belə məktəbdən qalan, əsasən də qız  uşaqları var. Problemin kökündə maddi, sosial amillər, dini faktorlar, valideyn eqosu, psixoloji tərəflər yer alır. Son zamanlar isə kiçik ticarətlə məşğul olan valideynlər 12-14 yaşlı qızlarını mağaza, dükanda işləməyə cəlb edirlər.

Bu yaxında Maştağa qəsəbəsi sakini 15 yaşlı qızın evdə oxuması üçün hazırlıq müəllimi axtarışı elanına rast gəldim. Əvvəl repititor müəllim axtarıldığını, sonra isə, məsələnin daha təəssüfdoğuran vəziyyətdə olduğu ilə qarşılaşdım. Belə ki, 15 yaşlı qız anası xəstə olduğundan ailə tərəfindən anaya  baxması üçün  təhsilsiz qalıb. 15 yaşlı qız və 21-ci əsrdə yaşadığımız zaman! Ailənin ağır şərtlərdə yaşadığını nəzərə alanda, bir qız övladının öz məktəb həyatını anası üçün qurban verməsinə hardasa haqq qazandırmaq olar. Amma ölkədə əhalinin sosial rifahını yaxşılaşdıran islahatlar haqqında geninə-boluna danışanların, heç insafı olmayıb ki, bu yeniyetmə ilə maraqlanıb, barı hansısa şərtlərlə onun məktəbə cəlb olunmasına cəhd etsinlər. Həmin Ə. adlı qızcığazla müsahibəyə qardaşı razılıq vermədi, halbuki burada bir nümunəvi qız uşağı təbliğ olunacaqdı. Axı Ə. bütün hallarda hələ də təhsil almaq haqqına sahib çıxır və müəllim axtarışına başlayıb, deməli onun hələ də təhsilli gənc statusu almağa xeyli şansı var.

Başqa bir qəhrəmanım G.adı qızdır. Məktəbdə əlaçı olan G. 7-ci sinifdən atasının təkidi ilə çıxarılıb. Bakının Nizami rayonu sakinidir. Məktəbdən çıxarılma səbəbi ilə maraqlananda məlum olur ki, atası illərdir taksi sürücüsüdür, əsasən gecə saatlarında işləyən ata nə görüb və hansı nəticələrə varıbsa, bir gün evə gəlib və qızına artıq dərsə getməyəcəyini deyib. G. hələ də məktəb həyatından danışanda kövrəlir, artıq yaşıdları ali təhsillərini bitirmək üzrədirlər,  o isə həkim olmaq arzusunu ürəyində bəsləyir. Atasını yola gətirə bilsə, heç olmazsa tibb bacısı kurslarına yazılmaq qərarına gəlib .

Valideyni tərəfindən ər üçün böyüdülən qızların çoxluğu faktı ağrılı olsa da, mövcuddur.  Necə ki, orta məktəbdən məzun olan məktəblilərin yaşıdı olan və onları  boynubükük izləyən və evdə təhsildən kənarda qalan qızlarımız var. Məktəbi bitirmək təəssüfünü yaşamağa imkan verilməyən belə qızlar  təcili gəlin və ana olmağa köklənirlər.

Haşiyə: Dünya  Bankının son “İtirilmiş imkanlar: qızların təhsilinin natamamlığının yüksək qiyməti” adlı hesabatında maraqlı rəqəmlər var. Məsələ iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilib. “Planetimizdə 132 mln qız orta təhsil almadığından dünya iqtisadiyyatı onlarla trilyon dollar gəlirdən məhrum olur. Dünya üzrə ilkin təhsil ocaqlarını qızların yalnız 89%-i, orta məktəbi isə 77%-i  bitirir.

Əgər bu qız uşaqları təhsil ala bilsəydilər, onların dünya iqtisadiyyatına töhfələri sonrakı ömürləri boyu 15-30 trilyon $ arasında ola bilərdi. Tam orta təhsilli qadınların əmək haqları, dünya üzrə statistikaya görə, təhsilsiz və ya natamam təhsilli qadınlarla müqayisədə 2 dəfə yüksəkdir. Bundan əlavə təhsilli qadınlar ailə-məişət məsələlərində psixoloji baxımdan daha dayanıqlıdırlar, təhsillə sağlamlıq arasında birbaşa əlaqə mövcuddur.

Necə yəni “özüm bilərəm” 

Cəmiyyətdə ən çox yayılmış biganəlik təsəllisindən biri də budur: “nəyimə lazım”, “nəyinə lazım”. Bu laqeydlik sindromunun kök atmasının nəticəsi də  elə qadın və qızlara qarşı zorakılığa aparan səbəblərin daha da genişlənməsidir.

Dəfələrlə olub ki, ayrı-ayrı vətəndaşın şikayəti əsasında xüsusən bölgələrdə məktəbli qızların dərsə buraxılmaması və əsasən ata tərəfindən məktəbdən çıxarılması xəbərlərini duyuruq. Çox halda belə valideynlərlə kompromisə gəlmək addımları belə olmur, yaxud ilk həmlədə valideynin tərsliyi və “uşaq mənimdir, özüm bilərəm”kimi kobud və sərt fikri qızların məktəb həyatını davam etməsinə mane olur. İnsanpərvər və vicdanlı məktəb direktorları çox halda belə valideynləri yola gətirmək üçün aylarla əlləşirlər. Hətta direktorla valideyn arasında nifaq belə düşəni var. Təəssüf doğuran məqam odur ki, qızını məktəbdən yarımçıq təhsillə ayıran valideynlərin çoxu qızlarına öz əmlakları kimi baxırlar və bu zorakı baxış həmin qızları ər evində də rahat buraxmır, izləyir.

Gender məsələri üzrə ekspert Rəna Tahirovaya görə, qız uşaqlarının  orta təhsildən yayınması və ya natamam təhsilində  valideyn istəyindən daha vacib amil- sosial -maddi problem dayanır. “ Şəhərdə, elə bölgələrdə də ailənin aylıq gəliri uşaqların, xüsusiylə qız uşaqlarının təhsil almasına mane olur. Ailə seçim qarşısında qalanda oğlanın məktəbə getməsinə üstünlük verir. Belə ki, problemin kökündə “pulsuz təhsil” deyimi durur. Axı, təhsil necə pulsuzdur? Hər tədris ilində məktəbli çantasından tutmuş, məktəbli forması, dərs ləvəzimatlarının ümümi qiyməti bir uşaq üçün orta rəqəmlə 200 manatdan çox edir, hələ bir evdə bir neçə uşaqdırsa, bu ailə necə etməlidir?  Sözsüz ki, bunun tək yolu uşağı məktəbdən saxlamaqdır. İndi məktəbdən yayınmada valideynləri qınayanlar dini, ənənə, regionun xüsusiyyəti kimi amillərlə izahat verirlər, amma məsələ elə dövlətin lazımlı islahatları ilə həllini tapa bilər. Uşaqlı ailələrə elə imkanlar yaradılmalıdır ki,  məktəbsiz uşağı qalmasın. Kim istəyər ki, uşağı savadsız, təhsilsiz olsun. Maddiyyatı yaxşı olanlar daha yaxşı imkanlarla uşaq oxutmaq istəyirlər. Yüksək repititor qiymətləri də qız uşaqlardan çox oğlanların ali təhsil qazanması üçün seçim yaradır. Məktəbə getməyən uşaqların yerini yaxşı bilirlər, amma onlara sual vermək istəmirlər. Çünki sualın cavabı maddi imkansızlıqdır. Çox insan da pulsuzluqdan uşağını məktəbə göndərməməyi etiraf etmir. Erkən nikahların da kökü madiyyatla bağlıdır, ailə qızını ərə verir ki, evdə yeyənin biri azalsın.”

Qanunlar tək vitrin üçün deyil!

Azərbaycanda qadın və kişilər üçün  bütün sahələrdə bərabər imkanların yaradılması haqqında kifayət qədər qanun var. Bu təhsil sahəsini də əhatə edir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 42-ci maddəsi cinsi əlamət üzrə heç bir fərq qoymadan hər bir vətəndaşın təhsil almaq  hüququnu təsbit edir.

“Gender (kişi və qaınların) bərabərliyinin təminatları haqqında Qanun”un 13-cü maddəsində qeyd olunur ki, “dövlət kişi və qadınlara təhsil hüququnun həyata keçirilməsi üçün bərabər imkanlar yaradılmasını təmin edir”. “Təhsil haqqında” Qanunda isə nəzərdə tutulur(maddə3.0.3) : “Dövlət hər bir vətəndaşın təhsil alması üçün müvafiq şəraitin yaradılması təminatı verir, təhsilin hansı pilləsindən, səviyyəsindən, formasından məhrum edilməsinə yol vermir.” Dövlət qanunlarını qoyub, amma problem qanunun sözündə, cümləsində deyil, məsələ cəmiyyət fərdlərinin düşüncəsindəki və qanunların icra mexanizmindəki uçurumdur. Tutaq ki, valideyn(əsasən ata) tərəfindən məktəbə getməsinə izn verilməyən qız uşağının natamam təhsilini yalnız danışıqlar yolu ilə bərpa etmək olar. Bəs bunun(valideynin) qanuni cəza və ya cəriməsi?

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2017-ci il məktəbəqədər müəsisələrdə 3-5 yaşda uşaqların 53%-ni oğlan, 47 %-ni qız uşaqları təşkil edib.Yenə də rəsmi rəqəmlərə görə, 2016/2017-ci tədris ili ümumi orta  təhsil  müəsisələrindəki şagirdlərin  58,5% -ni oğlanlar, 41,5 % -ni qızlar təşkil edir. Ali təhsil müəsisələrində və doktoranturada  kişilər  51,9,%, qadınlar 48,1 % -dir. Azərbaycanda hər 100 təhsil alandan 43-ü qadın, 57-si kişi cinsinə məxsusdur.

18 yaşadək qızlar uşaq sayılır…erkən nikah cinayəti

Ailə, Qadın və Uşaq Hüquqları üzrə Dövlət komitəsinin uşaq problemləri şöbəsinin baş məsləhətçisi Günel Nağdəliyeva da təsdiqləyib ki, bəzi bölgələr var ki, orda valideynlər qız övladlarını ya ümumiyyətlə məktəbə buraxmır ya da ibtidai təhsili bitirməklə kifayətlənirlər. Komitə tərəfindən çoxsaylı layihələr, mütəmadi tədbirlər həyata keçirilir və qızların təhsil alması bu günün ən mühüm tələblərindəndir. “Qızların təhsildən yayınmasında bir neçə faktor – erkən nikahlar, məcburi əməyə cəlb olunma, eləcə də, valideyn məsuliyyətsizliyi-baxımsızsızlıq faktoru rol oynayır. 2017-ci ildə Komitə tərəfindən keçirilən Azərbaycan Uşaqlarının IV Ümumrespublika Forumunun da mövzusu  “Təhsildə yeni standartlar: çağırışlar və bərabər imkanlar” oldu.

Komitə rəsmisi qeyd edib ki, təhsildən kənar qalan qızları erkən nikah kimi qanunsuz akt təhlükəsi gözləyə bilir. 2017-ci ilin rəsmi statistikasına görə, ölkədə 22 erkən nikaha daxil olma faktı müəyyən edilib. Cari ilin birinci rübünə aid göstəricilər isə bu rəqəmin 9-dur. Qeyri-rəsmi nikahların böyük hissəsi məhz erkən nikahların payına düşür ki, ölkədə erkən nikahlara ən çox Bakı kəndləri və cənub bölgəsində rast gəlinir.”

Qeyd edək ki, Komitənin bölgələr üzrə məlumat  mərkəzləri fəaliyyət göstərir, qeyd olunan problemlə bağlı hər kəs ora müraciət edə bilər.

Xatırladaq ki, BMT-nin 1989-cu il tarixli “Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyası”nın birinci maddəsinə görə,18 yaşına çatanadək hər kəs Konvensiyanın məqsədləri üçün uşaq sayılır. Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinin 49-cu maddəsində də, 18 yaşına (yetkinlik yaşına) çatmayan və tam fəaliyyət qabiliyyəti əldə etməyən şəxslər uşaq hesab olunurlar. Və uşaqların nikaha daxil olması insan hüquqlarının pozulması hesab olunur. «Ailə Məcəlləsi»nin 10-cu bəndinə əsasən, Azərbaycan Respublikasında nikah yaşı 18 yaş müəyyən olunur, yalnız, üzürlü səbəblər olduqda, nikaha daxil olmaq istəyən və nikah yaşına çatmamış şəxslərin xahişi ilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı onların nikah yaşının 1 ildən çox olmayaraq azaldılmasına icazə verə bilər. Məcəllənin 60-cı maddəsinə görə, valideynlik hüquqları uşaqların mənafeyinə zidd həyata keçirilə bilməz. Valideynlik hüquqlarını həyata keçirərkən valideynlər uşaqların mənəvi inkişafına, fiziki və psixi sağlamlığına xələl yetirməməlidirlər. Valideynlik hüquqlarını həyata keçirərkən uşaqların hüquq və mənafelərinə ziyan vuran valideynlər qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada məsuliyyət daşıyırlar.

”Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsi”nin 176.1-ci maddəsinə əsasən isə qadını nikaha daxil olmağa məcbur edən şəxs 2000-3000 manatadək cərimə və ya iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. Eyni əməllər nikah yaşına çatmayan şəxs barəsində 3000 manat cərimə və ya 4 ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. Lakin, bütün bu məhdudiyyətlərə baxmayaraq, hələ də, bir çox bölgələrimizdə, gizli şəkildə həyata keçirilmiş erkən nikah faktları aktual olaraq qalmaqdadır.

Tələbə olmaq istəyən qızlarımız getdikcə azalır…  SOS-umuz əbəs deyilmiş

Azərbaycanda qız uşaqlarının təhslini orta məktəbdən sonra ali təhsildə davam etdirməsində problemlərin olduğunu deməkdə yanılmamışıq. Orta təhsil almadan ali təhsil almaq istəyi mümkün deyil.  Deyilənləri əsaslandırmaq üçün Dövlət İmtahan Mərkəzinin(DİM) ictimaiyyətlə  əlaqələr şöbəsinin rəhbəri Xanlar Xanlarzadə ilə əlaqə saxlayanda, o bildirib ki,  DİM artıq hər il abutiriyentlərin qəbulu zamanı onların gender aspektlərini də araşdıraraq “Abituriyent” jurnalinin 12-cı sayında təqdim edir. Sonuncu belə araşdırma materialı 2017-ci ilin nəticələrini əks etdirir. DİM-nin araşdırmasında həm tələbə olmaq istəyən abituriyentlərin cins nisbəti, həm arzuladıqları təhsil(ixtisas qrupları) sahəsi, həm də  bölgələr üzrə qeyd olunub. Tədqiqat materialını analiz edəndə belə nəticəyə gəlmək olur ki, son 10 ildə ali təhsil almaq istəyən qızlarımızın sayında kəskin azalma var. Belə ki,

2007-ci il-  50.779  oğlan, 52.588  qız idisə,

2017-ci il – 43.663  oğlan, 38.565  qız abituriyent olub.

Nəzərə çatdıraq ki, test yolu  ilə qəbul sistemi müddətində ali təhsil   imtahanlarında qızların ərizə verdiyi ən yüksək dövr  2008-ci ildədir.  Həmin il qız abiuriyentlər 59.762,  oğlan abituriyentlər isə 56.768 nəfər olub.  Təəssüflə qeyd edək ki,  2017-ci ildə qeyd olunan rəqəmlər qız uşaqlarının sayında  ötən illərin ən aşağı  göstəriciləridir. DİM də bəyan edir ki, 5-ci ildir ki, abituriyent qızlarımızın sayında azalma var. Əslində rəqəmlərin ümumi sayında da da azalma nəzərə çarpır. Üstəlik, bütün ölkəni əsk etdirən göstəricidə rus və Azərbaycan bölməsi məqamı da var. Belə ki, 2017-ci ildə  imtahan verən abituriyentlər arasında Azərbaycan bölməsində 52, 63% oğlan çoxluq təşil edirsə, rus bölməsində 52,63%-ni qızlar təşkil edir. Bu da başqa  araşdırma mövzusunu- təhsildə dil maraqları səbəblərini ortaya çıxarır. Digər məqam, “ölkənin hansı bölgəsinin qızları ali təhsilə can atır” məsələsidir. DİM-nin təqdim etdiyi 2017-ci il xəritəsinə görə, Yardımlı, Lerik, Cəlilabad və Masallı bölgələrindən olan abituriyentlər arasında qızların nisbi sayı 18-35% təşkil edirsə, respublikanın  şimal-qəribindəki  Qax, Zaqatala və Balakən böləgələrindən olan abituriyentlər arasında onların nisbi sayı 52-55%-dir. Misal üçün,  bu bölgələrdə qız və oğlan abituriyent arasında böyük  fərq var:

Yardımlı     -468 oğlan, 86 qız
Qobustan  -169 oğlan, 81 qız
Şahbuz       -116 oğlan,  96 qız abituriyent

Həm  təhsil sistemində, həm də qız abituriyent sayında uçurum olan bir necə rayonun adını da çəkmək olar:

Sədərək   – 79 oğlan, 30 qız
Daşkəsən – 90oğlan , 69 qız
Xızı            -50 oğlan, 45 qız
Naftalan  – 50 oğlan, 45 qız abituriyent

Bu bir neçə məqamda rayonun sahəsi, əhalisi, həyat rifahı, sosial-iqtisadi, ənənə kimi amillər rol oynayır. Amma bu ciddi rəqəmlər sosioloqlar üçün maraqlı araşdırma obyektləri və təhsil sistemi üçün açarlar ola bilər.

Nəticə olaraq  qeyd edək ki,  hər kəsin alim və ya ali təhsil amaq kimi məcburiyyəti yoxdur, amma hər halda qızlarımızın daha bilikli, təhsilli, peşə sahibi olması onların həyatda hər hansı çətin vəziyyətdə karlarına çatmaq şansını verir.

Biz 21-ci əsrdə qadınlarımızın könüllü və ya zorla tələsik ailə qurmaq deyil, normal təhsil almaq imkanları yaxalamasını arzulayırıq. Təhsilsiz qadın (cahil) cəmiyyət üçün ən böyük əskikdir, hətta cəmiyyət üçün təhlükələr mənbəyi belə ola bilər. Dünyanı  təhsil və təhsilli qadın xilas edə biər!

Raminə Eyvazqızı
Bu məqalə BMT-nin Əhali Fondunun (UNFPA-Azerbaijan) jurnalistlər üçün keçirdiyi yazı müsabiqəsinə təqdim olunur.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Rusiya “A planı”nı işə salır – ermənilər şokda

Xural Yazıldığı tarix 26 İyul 2018

Putinlə görüş  öncəsi Paşinyana bəd müjdə; Moskva üsyankar vassalını ram eləmək üçün “qaza basıb” hərəkətə keçir: ölkəyə satılan mavi yanacaq bahalaşacaq, başqa təzyiq vasitəsi də var; erməni nəşri: “Siyasi qərar artıq verilib”; Paşinyan isə Əliyevi qabaqlamaq üçün Trampla görüşə can atır – hədəf…

Bu gün Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Rusiyaya səfərə gedir. Onun Sankt-Peterburqda Avrasiya Birliyinin (AB) toplantısına qatılacağı gözlənilir. İki günlük səfər çərçivəsində erməni baş nazir Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə də görüşəcək.

Bu, inqilab dalğasında deputat-jurnalistdən baş nazirə çevrilən Paşinyanın Rusiyaya sayca ikinci, eyni zamanda kritik səfəridir. Ona görə kritik ki, birinci görüşdən sonra Nikol Paşinyan ikitərəfli münasibətlərə kölgə salan, özünə qarşı Kremlin etimadını azaldıb şübhələrini artıran bir sıra addımlar atıb. Onlardan ən sonuncusu Paşinyanın 12-13 iyul tarixindəki Brüssel səfəridir. “Yeni Müsavat” xatırladır ki, həmin tarixdə keçirilmiş NATO sammitinə qatılan Paşinyan “Rus NATO-su” kimi tanınan KTMT-dən yeganə ölkənin rəhbəri olub.

Moskva bunu hələ də həzm edə bilmir. Rusiyanın aparıcı KİV-lərində bu gün də davam edən tənqidi yazılardan buna asanca əminlik hasil eləmək olar. Bu da hamısı deyil. Belə görünür ki, Moskva artıq Paşinyana qarşı daha effektli rıçaqları işə salmaq üzrədir.

*****

“Rusiya Ermənistan üçün qazın qiymətinin qaldırılması barədə artıq siyasi qərar verib”. “Yeni Müsavat”ın məlumatına görə, bu haqda erməni nəşri “Qraparak” yazıb. Qəzet qərarın cari ilin sonunda Ermənistanla hazırkı razılaşma bitdikdən sonra reallaşdırılacağını qeyd edib.

“Rusiyalı ekspertlərdən biri bizə dedi ki, Moskva bu qərarın Avrasiya Birliyi çərçivəsində tərəfdaşı olan İrəvana qarşı qeyri-dost yanaşma kimi qəbul edilməməsi üçün Belarus üçün də qiymətləri qaldıracaq. Sonradan Minsk üçün bu qiymət müəyyən sxemlər əsasında  endirilsə də, İrəvan üçün əvvəlki vəziyyətdə saxlanılacaq. Belə ki, Rusiya nəinki yeni hökumətə güvənmir, həm də bir sıra məsələlərlə bağlı çaşqınlıq içindədir – nə barədə ki, Ermənistandan Moskvaya gələn yüksək çinli qonaqlara danışmaqdan belə çəkinmirlər”.

Məqalədə daha sonra deyilir: “Qoy Ermənistan unutmasın və qonşu Gürcüstanın nümunəsindən də vəcdə gəlməsin. Qərb Gürcüstana elə böyük qrantlar ayırmayıb. Ancaq kreditlər verib və bu gün Gürcüstanın xarici borcu Ermənistanın 7 milyard dollarlıq borcundan fərqli olaraq, 11 milyard təşkil edir. Gürcüstan bu gün Osetiya və Abxaziyasız qalıb, ölkənin rəhbəri İvanişvili isə ”Qazprom”da 6%-lik mülkiyyətə sahibdir. Necə deyərlər, o, “Rusun uşağı”dır”.

*****

Moskvanın “üsyankar və nankor Paşinyan hökuməti”nə qarşı cilovlayıcı ön tədbir olaraq ən əvvəl qaz faktorundan istifadə edə biləcəyi barədə “Yeni Müsavat” olaraq 13 iyun 2018-ci il tarixli sayımızda yazmışıq. Həmin yazıdan kiçik sitat: “Özünün etibarlı mənbələrinə istinadən edən ”Jamanak” qəzeti yazıb: Rusiya Ermənistan üçün təbii qazın qiymətini 2018-ci ilin sonunadək min kub metr üçün 150 dollar müəyyən edib. İndi isə sərhəddə qazın qiymətinin dəyişə biləcəyinə işarə edərək, Ermənistanın yeni rəhbərliyini yola gətirmək üçün ona təzyiq etməyə çalışır. Rusiyanın planı aydındır – qaz bahalaşsa, bu, indiki hakimiyyətin reytinqinə neqativ təsir edəcək”.

Bu, şübhəsiz ki, belədir. Ona görə ki, təbii qaz strateji əhəmiyyətli enerji daşıyıcısıdır və onun bahalaşması avtomatik şəkildə kasıb ölkədə yeni bahalaşma dalğası yaradacaq. Məsələ həm də ondadır ki, Ermənistan alternativ İran qazından da istifadə edə bilmir. Çünki işğalçı ölkədə qaz təchizatı və qazpaylayıcı sistem bütünlüklə Rusiyanın “Qazprom” şirkətinin mülkiyyətidir. Yəni monopoliya məsələsi. Eləcə də iqtisadiyyatın digər sahələri, olan-qalan iri müəssisələr faktiki, Rusiyanın nəzarətindədir. Ermənistan üçün problem həm də ondadır ki, Rusiya ona İrandan mavi yanacaq almağa da imkan vermir.

Bunu Kremlin Paşinyana və onun qərbçi komandasına qarşı “A planı” da adlandırmaq mümkündür. Maraqlıdır ki, Kremlin qaz şantajı məhz Nikol Paşinyanın Brüssel səfərindən az sonra və hətta onun Rusiya səfəri öncəsi gündəmə gəlib. Bu da erməni hökumətinə çox pis müjdə sayıla bilər. Paşinyan üçün başqa pis xəbər də var.

*****

“Ermənistanın eks-prezidenti Robert Köçəryan yenidən siyasətlə məşğul olmaq üçün ölkəyə qayıdacaq”. Bunu da “Qraparak” qəzeti yazıb (axar.az).

“O, ölkəyə təkcə 1 mart qırğını ilə bağlı dindirilmədə iştirak üçün gəlmir. Köçəryanın hədəfi siyasətə girməkdir. Belə ki, Rusiya zamanında Serj Sərkisyandan narazı idi, indi isə Nikol Paşinyan onu qane etmir. Moskvanın Paşinyanın yerini Köçəryana ötürəcəyi ilə bağlı proqramın olması istisna edilmir. Köçəryanın zəmanət verilmiş toxunulmazlığı var. Ciddi əsaslar olmadan Köçəryanın toxunulmazlığını ləğv etmək mümkün deyil. Bunun üçün isə bir neçə il ərzində gərgin iş görülməlidir”, – deyə məqalədə bildirilir.

*****

Bu arada Nikol Paşinyan sentyabrda – BMT Baş Məclisinin növbəti sessiyası çərçivəsində çıxış etməyi və ABŞ prezidenti Donald Trampla görüşməyi planlaşdırdığı məlum olub. Yada salaq ki, NATO-nun Brüssel sammitində erməni baş nazir artıq Trampla şəkil çəkdirmək şərəfinə nail olub.

“Ancaq həmin bir neçə saniyəlik görüş ona azdır. Paşinyan heç olmasa, yarım saatlıq görüş arzusundadır”. “Yeni Müsavat”ın məlumatına görə, bunu politoloq Elxan Şahinoğlu deyib. Bəs Paşinyan niyə Trampa görüşə bunca can atır?

Elxan Şahinoğlu: “Bunun iki səbəbi var: 1. Qərbin siyasi dəstəyinə nail olub ondan kreditlər qoparmaq. 2. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevi qabaqlamaq – hansı ki, Trampla bir neçə dəfə ayaqüstü söhbətləşib, ancaq o da təkbətək və ya nümayəndə heyətlərinin tərkibində Ağ Ev rəhbəri ilə təmasda olmayıb. Hərgah, D.Tramp azərbaycanlı həmkarına üç məktub yollayıb. Həmin məktublarda ikitərəfli əlaqələrin səviyyəsindən məmnunluq ifadə olunur. Paşinyan yəqin düşünür ki, əgər o, İlham Əliyevdən qabaq Trampla görüşsə, bu, böyük qələbə və Qərbin Ermənistana fəal dəstəyinin təzahürü olacaq. Başqa yandan, Tramp üçün bu görüş vaxt itkisindən başqa bir şey olmayacaq. Xatırladım ki, Obamadan fərqli olaraq Tramp erməni lobbisinə heç bir vəd verməyib. Lobbi onun rəqibi Hillari Klintonu dəstəkləyirdi. Ən əsası, Trapm Paşinyanla nədən danışacaq ki? Onların arasında heç bir ortaq maraq yoxdur”.

Necə deyərlər, suda boğulan saman çöpündən yapışdığı kimi, Paşinyan da Rusiya hədəsi qarşısında “saman çöpü” axtarmağa başlayıb. Xilas üçün isə “çöp” yox, təhlükəsizlik kəməri lazımdır… (musavat.com)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“YƏHUDİ MİLLİ DÖVLƏTİ” QANUNU:İsrail daha irqçi siyasətini ört-basdır edə bilməyəcək – TƏHLİL

Xural Yazıldığı tarix 22 İyul 2018

Ben Vayt

“Middle East Eye”

Cümə axşamı, iyulun 19-da İsrail hökuməti “Yəhudi milli dövləti” qanununu rəsmi olaraq qəbul edib. İsrailin baş naziri Binyamin Netanyahu Knessetin yay tətilinə çıxması ərəfəsində bu qanunu təsdiqlədib.

Netanyahu Knessetdə səs verdikdən sonra deyib: “Bu, sionizm və İsrail dövlətinin tarixində həlledici andır. Biz qanunla öz mövcudluğumuzun baza prinsiplərini gücləndiririk. İsrail yəhudi xalqının milli dövlətidir və o, öz vətəndaşlarının fərdi haqlarına hörmətlə yanaşır. Yaxın Şərqdə bu haqqa hörmətlə yanaşan yalnız bizik”.

Təşəbbüs İsrail gündəmini zəbt edib, qanunun tərəfdarları və əleyhdarları arasında çılğın mübahisələrə səbəb olub.

Ötən çərşənbə axşamı günü prezident Reuven Rivlinin qanuna xas olan təhlükələr, yəni onun yalnız yəhudi icmalarının mövcudluğunu qorumaq və təşviq etmək üçün nəzərdə tutulması ilə bağlı xəbərdarlıq edən açıq məktubu yayımlanıb.

Lobbi səyləri

Səsvermə ərəfəsində bir sıra yəhudi-amerikalı liderlər lobbiçilik səylərini gücləndirməklə, Netanyahuya qanun layihəsinin qəbulu ilə bağlı mövqeyini yenidən nəzərdən keçirməyə çağırıblar.

Bu səylər, təəssüf ki, İsrailin “yəhudi dövləti” statusunun həmişə qanunvericilik və praktikada əks olunduğunu və 1948-ci ildən bəri fələstinlilərə necə təsir etdiyini kifayət qədər nəzərə almayıb.

İsraildə bir çox ayrı-seçkilik qanunları var və ölkədə yalnız yəhudi icmaları yaratmaq üçün qanuni yollar çoxdur. Hüquq bərabərlik mövcud deyil və İsrail bütün vətəndaşlarının dövləti sayılmır. Müstəqillik Bəyannaməsi Konstitusiya qanunu deyil və Əsas Qanunda “yəhudi dövləti”ndə qeyri-yəhudi vətəndaşların bərabərliyinin qorunması əks olunmayıb.

2012-ci ildə BMT xüsusi məruzəçisinin söylədiyi kimi, İsrail hakimiyyəti “azlıqları istisna, onlara ayrı-seçkilik edən ərazi inkişafı modelini” təqib edir. BMT-nin İrqi ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması üzrə Komitəsi “qeyri-yəhudi icmalarına qeyri-mütənasib təsir göstərən torpaq məsələləri üzrə bir sıra ayrı-seçkilik qanunlarının qəbul edilməsini” vurğulayıb.

Həqiqətən, cümə axşamı qəbul edilən qanunu tənqid edən yəhudi icmalarının problemi “qəbul komissiyaları”nın rolu sayəsində İsraildə bu cür ayrı-qövmdən olan yüzlərlə icmaya istinad etmədən müzakirədir.

“İsrailin sonu”

On il əvvəl “Human Rights Watch” bu komissiyaların “hökumət və cəmiyyət nümayəndələri, yəhudi-sionist təşkilatları səlahiyyətlilərdən ibarət olduğunu və ərəblərin kənd yerlərində yəhudi icmaları ilə yanaşı yaşamalarına qarşı istifadə olunduğunu” bildirib.

İsrailin Demokratiya İnstitutunun təmsilçisi Mordekay Kremnitserin iddia edib ki, onilliklərin institutlaşdırılmış ayrı-seçkiliyi və yeni qanun “İsrailin yəhudi və demokratik dövlət kimi sona çatması” deməkdir.

Yeni qanunda hüquqi və siyasi cəhətdən yenilikləri nəzərdə tutur. Yəhudilərə verilən hüquqlar Konstitusiyada irqçi prinsipləri möhkəmləndirəcək.

Qərb mətbuatı İsrailin tənqidçiləri ilə aşıb-daşır. Buna baxmayaraq, “yəhudi və demokratik” dövlətdə fələstinli vətəndaş təcrübəsinin yoxluğu şəraitində bu qanunun ümumiyyətlə nə üçün təklif olunduğuna aydınlıq gətirilməyib.

“Yəhudi millət dövləti” qanunu Likud və “Yəhudi Evi”, yaxud Netanyahu və Naftali Bennett arasında hüquqi mübarizənin məhsulu deyil. Bununla yanaşı, o, əsasən son 20 ildə fələstinli vətəndaşlarının öz milli kimliyini təsdiq etməsinə zidd və bütün vətəndaşların İsraili tanıması tələbi istiqamətində səydir.

Beynəlxalq örtük

“Shin Bet”in sabiq başçısı Avi Dixter hələ 2011-ci ildə “Yəhudi milli dövləti” qanununu parlamentdən keçməyə çalışdıqda, israilli jurnalist Lahav Harkov “Jerusalem Post” qəzetində bu təşəbbüsü tərifləyib, onu “ölkə daxilində və xaricində İsrailin tanınması kampaniyası”nın bir hissəsi adlandırıb.

Beləliklə, İsrailin əsl bərabərlik tələb edən fələstinli vətəndaşlarına cavabı – ayrı-seçkiliyin iki dəfə artması, “yəhudi dövlətinin” mövcudluğunu və daha da aydın şəkildə müdafiə olunmasını və qanuni şəkildə qorunmasını təmin etməkdir.

Qanun layihəsinin əleyhinə olan əsas dəlil, “demokratik” İsrailin tənqidçilərinin dediyi kimi, “yəhudi və demokratik” dövlətin yoxluğudur.

İsrailli baş prokuroru və yəhudi-amerikalı lider ravvin Rik Ceykobsun xəbərdarlıqlarında qeyd olunduğu kimi, perspektivdə İsrail uzun müddətdir həyata keçirdiyi institusional ayrı-seçkiliyə artıq heç bir beynəlxalq örtük olmayacaq.

Demoqrafik müharibə

Orli Noy ötən həftə “972” jurnalında yazmışdı ki, “İsraildə sionizmin əsl siması – fələstinli vətəndaşlarına qarşı davamlı, sonsuz demoqrafik müharibədir. Əgər İsrail yəhudi və demokratik olmağa çalışırsa, o, yəhudi əksəriyyəti fəal şəkildə təmin etməlidir”.

“Yəhudi milli dövləti” qanunu bu tarixi və davamlı demoqrafik müharibənin bir hissəsidir – bu, fələstinli vətəndaşların fəallığı əleyhdarlığı və onu boğmaq səydir.

Bir sözlə, yeni qanunla İsraildə – çay və dəniz arasındakı dövlətdə aparteid reallığının əksini görmək artıq çətin deyil.

Tərcümə: Strateq.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Kütləvi zəhərlənmə…, hansı siyasət sabotaj olunur?”-ŞOK ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 28 İyun 2018

Son iki həftə ölkədə “pambıq zəhərlənmələri”nin gündəm olması ilə yadda qaldı. İyunun 10-də Saatlıda başlayan “zəhərlənmə prosesi” daha sonra Tərtərdə davam etdi, İmişlidə isə yekunlaşdı. Baş Prokurorluq, Kənd Təsərrüfatı və Səhiyyə nazirlikləri, Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi hadisə ilə bağlı birgə məlumat yaydı və bununla da proses başa çatdı.

Sual doğuran məqamlar isə bundan sonra başlandı. Çünki rəsmi məlumatda iki məqam xüsusi diqqət çəkirdi.

Birincisi, pambıq tarlasında çalışanların zəhərlənməsi ilə bağlı Baş Prokurorluğun Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə istintaq idarəsində 2018-ci il 10 iyun tarixdə Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 249.2 (bitki xəstəliklərinə və ziyanvericilərə qarşı müəyyən edilmiş mübarizə qaydalarının pozulması ehtiyatsızlıqdan ağır nəticələrə səbəb olduqda) və 314.2-ci (səhlənkarlıq, yəni vəzifəli şəxsin işə vicdansız və ya laqeyd münasibəti nəticəsində öz xidməti vəzifəsini yerinə yetirməməsi və ya lazımi qaydada yerinə yetirməməsi ağır nəticələrə səbəb olduqda) maddələri ilə cinayət işi başlanıb.

“Xidməti vəzifələrinin icrası zamanı pestisidlərin dövriyyəyə buraxılmasına dair reqlament və təlimatın tələblərini, eləcə də dərmanlanma işlərinin görülməsi zamanı texniki təhlükəsizlik qaydalarını pozmaqda təqsirləndirilən “MKT İK” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətin Saatlı filialının icraçı direktoru Çingiz Gözəlov və baş aqronomu Gülməmməd Küçiyev, həmin Cəmiyyətin İmişli rayon filialının direktoru Maarif Quliyev və baş aqronomu Surxay Məmmədov, həmçinin Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin İmişli rayon Bitki Mühafizəsi Mərkəzinin rəisi Qəhrəman Qəhrəmanov barəsində 2018-ci il 21 iyun tarixdə həmin şəxslərə Cinayət Məcəlləsinin 222.3 (tikinti, mədən işlərinin və sair işlərin aparılmasının təhlükəsizlik qaydalarını pozma digər ağır nəticələrə səbəb olduqda) və 308.2-ci (vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə ağır nəticələrə səbəb olduqda) maddələri ilə ittiham elan olunaraq barələrində həbs qətimkan tədbiri seçilib” – deyə, rəsmi məlumatda bildirilir.

Pambıq tarlasında çalışanların zərərvericilərə qarşı istifadə olunan pestisidlərdən zəhərləndiyi bildirilir və cinayət işi bununla bağlı açılır. O zaman həbs-qətimkan tədbiri seçilən şəxslərə niyə Cinayət Məcəlləsinin 222.3 (tikinti, mədən işlərinin və sair işlərin aparılmasının təhlükəsizlik qaydalarını pozma digər ağır nəticələrə səbəb olduqda) maddəsi şamil olunur? Hansı tikinti, mədən işindən söhbət gedir? Və yaxud da əgər söhbət kimyəvi maddənin yaratdığı zəhərlənmədən gedirsə, niyə barəsində tədbir görülənlər arasında o pestisidləri Azərbaycana gətirən şirkətlərin birinin də nümayəndəsi yoxdur? Həmin kimyəvi məhsul hansı lobaratoriyada təhlil olundu? Həmin məhsulun əraziyə səpilmə qaydasında pozuntuya yol verildiyini hansı mütəxəssis rəyi müəyyənləşdirdi, istehsalçı şirkətlərin bununla bağlı rəyi alındımı? Bunlar olmadan tez-tələsik 5 nəfəri həbs edib, həyatını məhv eləmək nə deməkdir?

Konkret olaraq İmişlidə bütün hadisə şahidləri bildirirlər ki, onların daxil olduqları sahə, ümumiyyətlə, dərmanlanmayıb və işlədikləri sahə ilə pestisid səpilmiş sahə arasında ən azı 2-3 km məsafə olub. O zaman sual yaranır: bəs o sahəyə bu kimyəvi maddəni səpən şəxslər niyə zəhərlənməyib? Axı onlar birbaşa bu maddə ilə təmasda olub, onu əraziyə səpiblər. Sahədən 3 km kənardakı şəxs(lər) zəhərlənirsə, məntiqlə pestisidi sahəyə səpənlər artıq həyatda olmamalıdırlar. Axı belə bir fakt yoxdur?!

Araşdırmalarımız göstərir ki, son 3 ildə ölkədə eyni şirkətlərdən alınan və eyni şirkətlərin ölkəyə gətirdiyi pestisidlərdən istifadə olunur. Həmin maddələrin də səpildiyi sahələrə elə indi barəsində həbs-qətimkan tədbiri seçilmiş şəxslər nəzarət edib. Necə olur ki, bu insanlar hər il təcrübədən keçirdikləri təcrübə qaydasını bu il “dəyişdilər”? Və yaxud da nə baş verdi ki, bu il o sahələrdə zəhərlənmə qeydə alındı?!

Digər tərəfdən, həmin vaxt mediaya açıqlama verən bir çox fəhlə hadisə nəticəsində özünün zəhərlənmədiyini, yalnız yanındakı şəxsə kömək etdiyi zaman zəhərlənmənin “ona da keçdiyini” deyir (BBC-nin Azərbaycan versiyasında və digər saytlarda belə videomateriallar var).

Yenə sual ortaya çıxır, adamlar eyni sahədə yanaşı olublar, necə olur ki, biri zəhərlənir, digərinə isə zəhərlənmə o birindən keçir? Axı onlar eyni “zəhərli hava”nı udublar. Digər tərəfdən, zəhərlənmə yoluxucu xəstəliklər təsnifinə aid deyil axı?!

Və ən nəhayət, dövlət qurumlarının rəsmi məlumatındakı sonuncu abzasa gələk. Bu abzas, gerçəkdən də şok informasiya hesab oluna bilər. Rəsmi məlumatda qeyd olunub: “Araşdırma zamanı həmçinin müəyyən edilmişdir ki, bəzi şəxslər tərəfindən sui-istifadə hallarına yol verilərək, həyatı və sağlamlığı üçün heç bir təhlükə və zəhərlənmə əlamətləri olmayan vətəndaşlar gələcəkdə kompensasiya almaq adı ilə müalicə müəssisələrinə müraciət etməyə sövq edilirlər. Həmin əməllərin təşkilatçıları barəsində də araşdırmalar aparılmaqdadır”.

Rəsmi qurumlar, prokurorluq orqanları rəsmən etiraf ediblər ki, prosesin “təşkilatçıları” pambıq sahəsində çalışanlara yüksək kompensasiya vəd etməklə, onları həkimə müraciət eləməyə sövq ediblər. Bunun nəticəsində də “kütləvi zəhərlənmə halı”görüntüsü yaradılıb, əhali arasında panika və təşvişə rəvac verilib və nəhayət, Baş Prokurorluq “ziyanvericilərə qarşı müəyyən edilmiş mübarizə qaydalarının pozulması ehtiyatsızlıqdan ağır nəticələrə səbəb olduqda” maddəsi ilə cinayət işi aça bilib. Maraqlı məqam odur ki, “kütləvi zəhərlənmə”, “insan həyatına laqeyd yanaşma” ilə bağlı yazılar yazan, çıxışlar edən bəzi media orqanları və deputatlar rəsmi məlumatdakı bu faktın üstündən çox sükutla keçdilər. Axı elə baş verən “kütləvi ağır hadisənin” mahiyyəti məhz bu abzasda gizlənirdi…

Əlbəttə, pambıq sahələrində bir neçə nəfərin zəhərlənməsi faktı istisna olunmur, lakin bunun “kütləvi zəhərlənmə” prosesinə çevrilməsində maraqlı şəxsin və ya şəxslərin, qurumların olması göz qabağındadır. Bütün sağlam məntiq və təhlil, eyni zamanda rəsmi məlumatdakı etiraf da bunu deyir. Görünən odur ki, bir neçə nəfərin taleyi üzərində qurulan bu oyun açıq sabotajdır. Sual olunur, kimə qarşı?

Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev iqtisadiyyatın bir neçə sahəsini prioritet elan edib. Bunun biri ölkənin təbii sərvətlərinin də əsaslandığı neft-qaz sənayesi, digəri kənd təsərrüfatının inkişafı, o biri isə turizmin inkişafına xüsusi diqqət göstərilməsidir. Kənd təsərrüfatı sahəsində xüsusilə pambıqçılığın inkişafı ölkə başçısının diqqətindədir. Bu sahə Azərbaycanda iqtisadi cəhətdən strateji sahə elan olunub və bunu da hər kəs, xüsusilə sahə ilə məşğul olanlar yaxşı bilirlər.

Baş vermiş hadisənin detallarının təhlili burda maddi və başqa maraqların olduğunu, eyni zamanda Azərbaycanda pambıq əkininə qarşı mənfi rəy yaratmaq, sahənin inkişafına mane olmaq meyllərinin açıq-aşkar olduğunu göstərir. Bu “kütləvi səhnənin” təşkilatçıları əhalinin böyük əksəriyyəti üçün iş yerinə çevrilmiş, ölkədə ixrac potensialını artıra biləcək bir sahənin “arzuolunmaz” elan olunmasına, bununla bağlı rəy yaradılmasına çalışırlar. Bu isə hansısa sahibkara və ya məmura qarşı atılmış addım deyil. Bu, birbaşa Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin iqtisadi siyasətinin sabotaj edilməsinə yönəlmiş aksiyadır.

Bəs bu aksiyanı kimlər təşkil edib? Baş Prokurorluq rəsmi məlumatında qeyd etdiyi “həmin əməlin təşkilatçılarını” müəyyənləşdirə bilibmi? Bu barədə ictimaiyyətə əlavə məlumat veriləcəkmi?

Gözləyək…

Murad MƏMMƏDOV
AzPolitika.info

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

BACISI OĞLU SABİQ NAZİRİN TƏYYARƏSİNİ NİYƏ ƏLİNDƏN ALDI? – Şok iddialar

Xural Yazıldığı tarix 8 İyun 2018

17 il Vergilər Nazirliyinə rəhbərlik etmiş Fazil Məmmədovun “Qolfstrim” markalı təyyarəsi “AtaBank”dan götürdüyü milyonlarla manat kreditlə əvəzləşdirilib. Bu haqda ölkə mətbuatında yayılan məlumatları nazirə yaxın mənbələr də  təsdiqləyir.

Qeyd edilir ki, bu təyyarə bir vaxtlar Fazil Məmmədovun nəzarət etdiyi “AtaBank”dan ona verilən milyonlarla manat dəyərindəki kredit qarşılığında girov kimi qoyulubmuş. Məlumatlara görə, nazir olduğu vaxt kreditə görə faiz borclarını vaxtında ödəyən Fazil Məmmədov işdən çıxarıldıqdan sonra ödənişlərietməyib. Bu səbəbdən də şəxsi təyyarəsi əlindən alınıb.  “AzPolitika.info”ya daxil olan məlumatlara  görə, F. Məmmədov özü “AtaBank”a olan borcunun müqabilində təyyarəsini təklif edib.

Qeyd edək  ki, hazırda “AtaBank”ın İdarə Heyətinin sədri olan Dəyanət QuliyevFazil Məmmədovun bacısı oğludur. Sabiq nazirin də bacısı oğlu ilə danışaraq, borcun əvəzində təyyarənin alınmasını istədiyi iddia edilir. 

F. Məmmədovun bankdan  nə qədər kredit götürdüyü barədə bilgi yoxdur.  Ancaq sabiq nazirin təyyarəsinin 20-30 milyon manat dəyərində olması, borcun kifayət qədər yüksək olduğunu göstərir.

Xatırladaq ki, F.Məmmədov ötən il dekabrın 5-də prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə vergilər naziri vəzifəsindən azad edilib. O, vəzifəsindən çıxarılmazdan əvvəl “AzPolitika.info” ya mötəbər mənbələrdən verilən  məlumatda bildirilirdi ki,  F.Məmmədov  xarici ölkələrdən birinə səfir getmək istəyir. Özünü diplomatiya sahəsində sınamaq istəyən sabiq nazirin  keçmiş sovet respublikalarından birinə səfir göndərilməsinə nail olmağa çalışdığı bildirilirdi.Hətta bu arzusunu ölkə rəhbərliyinə də çatdırmışdı. Vəzifədən çıxarılandan dərhal sonra bu mövzu aktuallaşdı.

Musavat.com-un məlumatına görə, həmin ərəfədə ölkəmizin Tacikistandakı səfirinin geri çağırılması F.Məmmədovun arzusunun gerçəkləşə biləcəyi yönündə iddiaları artırmışdı. O da qeyd olunurdu ki, əgər Fazil Məmmədovun işdən çıxarılması hansısa qəzəbin təzahürü deyilsə, sadəcə, 17 illik naziri yenisi ilə əvəzləmək istəyindən irəli gəlibsə, o zaman sabiq nazirin səfir istəyi reallaşa bilər. Amma iqtidar bu yöndə Fazil Məmmədovun ətrafının apardığı spekulyasiyanın qarşını alan addım atdı. Tacikistan Respublikasına fövqəladə və səlahiyyətli səfir təyin olundu. Hazırda Fazil Məmmədovun taleyi ilə bağlı müəmma davam etsə də, böyük ehtimalla o da sabiq nəzliyyat naziri Ziya Məmmədov kimi komandadan birdəfəlik uzaqlaşdırılanlar sırasında yer alıb.  Onun işdən qovulmasında böyük pul oğurluğunun əsas rol aldığı iddia olunur.

Bu iddia hələ də  təkzib olunmayıb. Söhbət ölkədən çıxarılan 4 milyard 500 milyon manat “qara pul”dan gedir. İddialara görə, Fazil Məmmədov yaxın ətrafı üzərindən büdcəyə daxil edilməli pulları xaricdəki hesablara ötürüb. Gələn məlumatlara görə, Fazil Məmmədovun vergi şəklində yığılaraq müxtəlif gizli hesablara yönləndirilən pullar geri qaytarılmasa, onun və yaxın ətrafının həbsi gerçəkləşə bilər.

Musavat. com-un məlumatına görə, F.Məmmədov müalicə adı ilə ölkədən getmək niyyətində də bulunub. Lakin onun ölkədən çıxması münasib bilinməyib…(azpolitika.info)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Azərbaycan dövlət bayrağının asılması qaydasında anlaşılmazlıq – ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 8 İyun 2018

Dövlət bayrağının binaların divarlarına dirəksiz şaquli vəziyyətdə asılması və ya xüsusi tutqaclara üzü aşağı bərkidilməsi qaydası anlaşılmazlığa və mübahisələrə yol açıb. Belə ki, bəzi yerlərdə dövlət bayrağı dirəksiz şaquli vəziyyətdə asılarkən və ya xüsusi tutqaclara üzü aşağı bərkidilərkən bayrağın mavi zolağı solda, bəzi hallarda isə sağda qalır.

APA-nın apardığı araşdırma nəticəsində məlum olub ki, bayrağın qeyd olunan formada asılması zamanı hər iki hal yanlışlığa səbəb olur.

Nazirlər Kabinetinin 2005-ci il 25 mart tarixli 55 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikası dövlət bayrağının qaldırılması (asılması), endirilməsi, saxlanılması və istehsalı Qaydaları”na əsasən dövlət bayrağı ya bayraq dirəyinin, ya da xüsusi tutqaclara bərkidilən dəstək üzərində qaldırılır və bu zaman bayrağın mavi zolağı dirəyin uc tərəfi istiqamətində olmalıdır.

Qaydalara görə, bayraq dirəksiz də asıla bilər. Bu halda bayraq şaquli müstəviyə sıx bərkidilərək divara çəkilib uzadılmalı, binanın və ya tikilinin tavanına həmin hissədə yerləşən üfüqi vəziyyətdə mühəndis qurğusuna bərkidilməlidir. Bu halda ayla ulduz sağ tərəfə baxmalıdır.

Azərbaycan dövlət bayrağının binanın divarına dirəksiz şaquli vəziyyətdə asılması və ya xüsusi tutqaclara bərkidilməsi qaydası isə Nazirlər Kabinetinin “Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının qaldırılması (asılması), endirilməsi, saxlanılması və istehsalı Qaydaları”nda dəyişiklik edilməsi haqqında” 29 oktyabr 2013-cü il 317 nömrəli qərarına əsasən müəyyənləşib. Qərarda qeyd edilir ki, Azərbaycan dövlət bayrağı binanın divarına dirəksiz şaquli çəkildikdə və ya şaquli vəziyyətdə xüsusi tutqaclara bərkidildikdə, dövlət bayrağının mavi zolağı qarşıdan baxılarkən sol tərəfdə yerləşməlidir. Ayla ulduz isə üzü aşağı olmalıdır.

Ancaq bu halda bayrağı yenidən üfüqi vəziyyətə qaytaran zaman bayraqdakı zolaqların və ayla ulduzun yerləşməsi qaydalara uyğun gəlmir. Məsələn, bu qaydada asılmış bayraq saat əqrəbinin hərəkətinin əksi istiqamətində (sağdan sola) üfüqi vəziyyətə qaytarılsa, mavi zolaq deyil, yaşıl zolaq yuxarıda olacaq.

Yaxud uyğun şaquli vəziyyətdə asılmış bayrağı saat əqrəbinin hərəkəti istiqamətində (soldan sağa) üfüqi vəziyyətə qaytaraq. Bu zaman bayraqdakı zolaqların yerləşməsi qaydası pozulmur. Yəni mavi zolaq yuxarıda, qırmızı zolaq ortada, yaşıl zolaq aşağıda olur. Lakin bu zaman ayla ulduz sağ tərəfə deyil, sol tərəfə baxır. Yəni hər iki hal dövlət bayrağının üfüqi vəziyyətdə yerləşməsi qaydasına uyğun gəlmir.

Millət vəkili, hüquqşünas Fazil Mustafa APA-ya açıqlamasında deyib ki, Nazirlər Kabinetinin qərarının icrasında və bayrağın şaquli vəziyyətdə asılmasında müəyyən problemin ortaya çıxması gözlə görünən məsələdir: “Azərbaycan dövlət bayrağında üç rəngli zolaq var. Bir rəngi olan bayraqlarda belə problem yaşanmır. Amma iki və daha çox rəngli zolaqların olduğu bayraqlarda bu problem ortaya çıxa bilir. Ona görə də dövlət bayrağımızın şaquli asılması ilə bağlı elə variant tapmaq lazımdır ki, problem yaradacaq və təhrif olunan görüntü meydana çıxmasın. Bu baxımdan biz dövlət bayrağının şaquli asılması ilə bağlı problemin gündəmə gətirilməsini müsbət qarşılayırıq. Məsələni normal qərar qəbulu səviyyəsinə gətirmək, dəqiqləşdirmək, cilalamaq yerinə düşərdi”.

Qeyd edək ki, məsələ ilə bağlı Nazirlər Kabinetinin mövqeyini şifahi sorğuya əsasən operativ qaydada öyrənmək mümkün olmayıb. APA İnformasiya Agentliyi Nazirlər Kabinetinə yazılı formada müraciət etməklə bərabər, məsələnin aktuallığını nəzərə alaraq, bunun gündəmə çıxarılmasını vacib sayıb.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“İstiqlaliyyət” küçəsinin ilginc tarixi ilə bağlı REPORTAJ, FOTOLAR, VİDEO

Xural Yazıldığı tarix 7 İyun 2018

Hər gün yüzlərlə insanın keçdiyi Bakının “İstiqlaliyyət” küçəsi bir çox tarixi ilklərə şahidlik edib. Lakin bəlkə də çoxumuz bu tarixi hadisələr barəsində xəbərdar deyilik.

Musavat.com-un reportyor qrupu olaraq, “İstiqlaliyyət” küçəsinin tarixini araşdırıb, bu barədə faktları öyrənməyə çalışdıq. Bizimlə birlikdə tarixçi Dilavər Əzimli də “İstiqlaliyyət” küçəsində olub, yaxın və uzaq tarixlə bağlı maraqlı faktları sadaladı.

Küçə “İstiqlaliyyət” olana qədər…

Monqol ləqəbli yazar keçmiş “Kaspi” qəzetində Bakını təsvir edərkən bildirib ki,  buranın havası çox qurudur. O qədər küləkli və tozludur ki, insanlar  göz xəstəliyindən əziyyət çəkir.

Məlumatlara görə, yay aylarında gəlmələrdən başqa heç kim Bakının indiki “İstiqlaliyyət” küçəsi ərazisində yaşamırmış. Sonradan isə neft fontanları olur və hər kəs Bakıya köçməyə başlayır. Beləliklə də bütün dünya mətbuatı Bakı haqqında yazmağa başlayır. Kiçik şəhər artıq “milyonlar səltənəti” adlandırılır.

Buna görə də müxtəlif ölkələrdə aclıqdan əziyyət çəkənlər işləmək üçün buraya axın edirdilər. 1860-cı ildə Bakının 14 min 500 nəfər  əhalisi olub. 1900-cu  ildə isə Bakının əhalisinin sayı 206 minə yüksəlib. Həmin əhalinin 85 faizi isə gəlmələr olub.

Faktlara görə, onların əksəriyyəti kişilər idi. Çünki neft buruqlarında yalnız kişilərin əməyindən istifadə olunurmuş. 40 yaşından sonra isə kapitalistlərin onları işdən çıxarması nəticəsində işsiz qalan fəhlələr, elə bu küçədə çadır qurub, yaşayırmış. Kapitalistin küçəyə atdığı gəlmə işçilərin sayəsində Bakı camaatı iki yerə ayrıldı. Varlılar və “pinti camaat”… İkincilər günlərini küçələrdəki gecəqondularda keçirərmiş. Onlar daha çox “İstiqlaliyyət” küçəsində yaşayıblar.

Eyni zamanda, burada varlı burjuaziya sinfinin nümayəndələri də məskunlaşıbmış. O dövrün tarixçiləri yazıblar ki, Bakının bir tərəfi işıqlı olduğu halda, digər tərəfində qaranlıq, aclıq və üfunət qoxusu hakim kəsilibmiş. Şəhərdə o qədər işsizlik olub ki, oğurluq baş alıb gedib. Bakının böyüməsinə səbəb isə neft olub.

“İstiqlaliyyət” küçəsinin tarixi binaları…

Bakıda ilk çoxmərtəbəli binalardan biri olan Qubernator evi 1860-cı ildə bu küçədə tikilib. İlk parklardan biri olan Qubernator bağı 20-ci əsrin 30-cu illərində burada salınıb. İlk heykəl – Mirzə Ələkbər Sabirin heykəli 1922-ci ildə burada ucaldılıb. 1918-ci ildə Qafqaz İslam Ordusu məhz bu küçədən daxil olaraq Bakını azad edib.

Küçənin tarix boyu 4 dəfə adı dəyişdirilib. Belə ki, Bakının baş küçəsi sayılan bu küçə keçmişdə imperator II Nikolayın şərəfinə “Nikolayevski” adlandırılıb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hakimiyyəti illərində isə küçənin adı dəyişdirilərək “Parloman” qoyulub. Hazırda çox insanın buranı “Kommunist küçəsi” adlandırmasına səbəb isə sovet dövlətinin var olduğu zamanda 70 il küçənin bu cür adlandırılması olub. Müstəqillik əldə etdiyimiz dönəmdən isə məlum olduğu kimi, küçənin adı dəyişdirilərək “İstiqlaliyyət” küçəsi adlandırılıb.

Başlanğıcını “BMT-nin 50 illiyi” küçəsindən götürən “İstiqlaliyyət” küçəsinin uzunluğu 1,3 kilometrdir.

Tarixçi Dilavər Əzimli bildirib ki, hazırkı “Qoşa qala” qapısının önündə 1805-ci ildə general Sisianovun başı kəsilib:“Belə ki, general Sisianov 1805-ci ildə  “Kürəkçay müqaviləsi”ni imzalamaq üçün Azərbaycan xanlıqlarına müraciət edib.  Qarabağ, Şəki, Şamaxı xanları müqaviləyə imza atsalar da, Bakı xanı Hüseynəli xan bundan imtina edib. Sisianov 1806-cı ildə Hüseynəli xanı razı salmaq üçün Bakıya yollanıb. Lakin xanın əmisi oğlu İbrahim bəy, Bakının açarlarını Sisianova təqdim edildiyi vaxt onu güllələyərək öldürüb. Sonra isə başını kəsərək İrana, Abbas Mirzəyə aparıb təhvil verib. O zamankı tarixi faktlara görə, Sisianovun başı məhz “Qoşa qala”nın önündə kəsilib”.

“İstiqlaliyyət” küçəsi xeyli qanlı hadisələrə də şahidlik edib. Belə ki, 1918-ci ilin mart soyqırımında ermənilər azərbaycanlıları daha çox məhz bu küçədə qətlə yetiriblər. Qanlı qırğınlar zamanı hazırkı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin yerləşdiyi İsmailiyyə binası da yandırılıb. Bakının işğaldan azad olunması ərəfəsində azərbaycanlıların köməyinə gələn Nuru paşanın rəhbərliyi altında  Türk ordusu da məhz bu küçədə gecələyib.

İsmailiyyə sarayı…

“İsmailiyyə”nin əsası tanınmış Azərbaycan milyonçusu Musa Nağıyev tərəfindən 1907-ci ildə qoyulub. O, binanı dünyadan erkən köçən oğlu İsmayılın xatirəsinə tikdirib. Milyonçunun oğlu Ağa İsmayıl vərəm xəstəliyindən vəfat edib.

“İsmailiyyə” binasının tikintisi 1913-cü ildə başa çatıb və memarlıq xüsusiyyətlərinə görə şəhərin ən əzəmətli binası kimi tanınır. M.Ə.Rəsulzadə sonralar Türkiyədə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan Cumhuriyyəti” kitabında bu bina haqqında yazırdı: “Bəlkə də İslam aləmində böylə bir məqsədlə yapılmış binaların əzəməti etibarilə birincisidir”.

1918-ci ilin mart hadisələri zamanı Bakıda nəzarəti ələ keçirən ermənilər şəhərin əhalisi ilə yanaşı, binalarına da ziyan vurmağa çalışırdılar. Bu zaman böyük zədə almış binalardan biri də İsmailiyyə sarayı olub. Saray əvvəlcə qarət edilmiş, daha sonra isə yandırılmışdı. Sarayda törədilən yanğın zamanı binaya dəyən zərərlə yanaşı, sarayda fəaliyyət göstərən qurumların, o cümlədən, sarayın öz arxivi yanaraq məhv olmuşdu.

Tağıyevin qızlar məktəbi…

Uzun mücadilələrdən sonra milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1901-ci ildə qızlar məktəbini açmağı bacarıb. “Kaspi” qəzeti həmin hadisəni belə təsvir edərək yazırdı: “Nikolayevski küçəsindəki gözəl imarət bayraqlarla bəzənmişdi. İkinci mərtəbədəki böyük zal gündüz saat 12-də dəvətlilərlə və şəhərin əyan-əşrəflərilə dolmuşdu. Məktəbin yaradılması, tikilməsi barədə danışıqlardan sonra çıxışlar oldu. Məktəbdə oxuyacaq qızların xor dəstəsi bir neçə Azərbaycan mahnısı ifa etdi. Sonra məktəbin ünvanına göndərilən təbrik teleqramları oxundu. Əlimərdan bəy Topçubaşovun oxuduğu təbriki Həsən bəy imzalamışdı. Orada deyilirdi: “Çox yaşa Hacı!”

Söhbət hazırkı AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun binasından gedir. Bu binada 1918-20-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının parlamenti də yerləşib. Eyni zamanda 1920-37 illərdə şair, yazıçı və dramaturq Hüseyn Cavid də burada yaşayıb.

Bu küçədə 1900-cu ildə indiki Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin binası inşa olunub.  O dövrdə bura “Qorodskoy dom” adlandırılıb. Bakı inkişaf etdikcə inzibati binalarla üzbəüz yaşayış binaları da inşa olunub. Lakin o binaların da inşası inzibati tikililərin memarlıq üslubunda olub. Səbəb isə ərazinin ümumi görkəminə xələl gətirməmək ilə bağlı idi. Beləliklə, bu gün də mövcud olan gözəl və tarixi tikililərimiz sayəsində Bakı “pinti camaat” dövründən sürətlə çıxıb, indiki gözəl və inkişaf etmiş şəhərə çevrilmə mərhələsinə qədəm qoyub”.

Əli Rais,
Musavat.com,
Foto və video Elçin Əkbərovundur.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

FƏTƏLİ XAN XOYSKİNİN BRİTANİYA KOMİSSARI İLƏ GÖRÜŞÜ –“Bolşevikləri və “Gənc Türklər”i Azərbaycanda görmək istəmirik” – MƏXFİ TELEQRAM

Xural Yazıldığı tarix 3 İyun 2018

Qeyd etdiyimiz kimi, “BBC News” Birtaniya arxivlərindən əldə etdiyi və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti illərinə aid sənədlərin yayımına başlayıb.

Bu sənədlər əsasən ingilis diplomatların təxminən 100 il öncə bir-birinə yazdığı məktublar və teleqramlardır. Bu məktublarda Azərbaycan Demokratik Respublikasına və onun liderlərinə həm inamsızlıq, həm etimad var. Bu sənədlərin içində o dövrün şahidlərinin – ingilis diplomatların məktub və teleqramları yer alıb.

Strateq.az  daha bir məxfi teleqarmı oxucularına təqdim edir.

Britaniyanın Zaqafqaziya üzrə Baş kommisarı Con  Oliver Vardrop  Azərbaycanın müstəqilliyinin Paris Sülh Konfransında de-fakto yanvarın 19-u tanınmasından sonra  Azərbaycanlı rəsmilərlə keçirdiyi ilk görüşü barədə Britaniya XİN rəhbərinə göndərdiyi teleqramı açıqlanıb.

Azərbaycanın o vaxtki xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyski görüşən Vardrop Azərbaycan hökumətinin narahatlıqlarını dilə gətirir və teleqramda AXC-nin Britaniya ilə əlaqələrini təkmilləşdirmək istədyini göstərir.

Tbilisidə yerləşən baş komissar Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin Britaniya üçün potensial bir müttəfiq kimi görürdü.

TELEQRAM:

MƏXFİ.

Göndərilib: 20 yanvar 1920

Qəbul olunub: 21 yanvar 1920

Vardrop, Tiflis

Azərbaycanın xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyski bu gün yanıma gələrək bir saat yarım mənimlə söhbətləşib.

Əvvəla, o məndən xahiş etdi ki, tanınmaq məsələsində təşəbbüsə görə Azərbaycan hökumətinin minnətdarlığını sizə çatdırım və öz ölkəsinin maraqlarının əlahəzrət kralın hökuməti ilə birlikdə olduğunu görə əməkdaşlığa böyük həvəsi olduğunu qeyd edib.

O, nə bolşevizmi, nə də ki, “gənc türklər”in intriqalarını və ya Almaniya imperializmini Azərbaycanda istəmədyini deyib. Xoyski deyib ki, Azərbaycanda Nuri və Xəlil kimi insanların olması anlaşılmamazlığa səbəb olmamalıdır. O, onların Azərbaycana rəsmi olaraq gəlmədiklərini, lakin Bakını bolşevik müdaxiləsindən xilas etdiklərini deyib və əlavə edib ki, yoldaşcasına gəlmiş qonaqlara qonaqpərvər davranmaq məcburiyyətində idilər. Zati-aliləri bu cür şəxslərə sığınacaq verilməsinə bizim təbii olaraq bəyənmədiyimizi anladığını, lakin onların Azərbaycanın siyasətinə müdaxilə etmələrinə imkan verilməyəcəyinə vəd verib. Xoyski Türkiyə sisteminin Azərbaycan üçün iyrənc olduğunu qeyd edib. O, Xəlil və Nurinin bolşeviklərlə əlaqələrinin artıq pisləşdiyini və onların az pulu qaldığını əlavə edib.

O, Azərbaycanın tanınmasından sonra təcili olaraq hərbi sursat şəklində maddi yardımla təmin olunmasının mühüm olduğunu qeyd edib. O, bunun xaricdən gələn təhlükədən daha çox daxili baxımdan hökuməti gücləndirməyə və xalqa inam vermək üçün lazım olduğunu deyib.

O, xaricdən gələn əsas təhlükənin Xəzər dənizindən olduğunu deyib. O, Azərbaycanın, Bakı limanındakı artilleriyanın BREACH BLOCKS və “Qars” və “Ərdəhan” gəmilərinin müdafiə üçün faydalı olan toplarının britaniyalılar tərəfindən aparılmasından hələ də təəssüf hissi keçirdyini deyib. O, bunların qaytarıldığı təqdirdə çox xoş təəssürat yaranacağını bildirib. Texniki baxımdan hərbi təlimatın da xoş qarşılanacağını qeyd edib. Donanmaya gəldikdə, o, gəmi təmiri  üçün yalnız gəmilərin təmin olunduğu vaxtı və təmirin bitməsindən sonra effektiv olaraq Britaniya tərəfindən idarə olunması şərti ilə Bakıdakı müəssisələrdən istifadə edilməsinə imkan veriləcəyini deyib.

O, lazım gəldiyi halda ekipajların ruslardan ibarət olmasına qarşı olmadığını, lakin zabitlərin  mütləq britaniyalı olmalarının vacib olduğunu deyib.

O, Azərbaycanın Könüllü Orduya etibar edə bilməyəcəyini deyib.

Bundan sonra zati-aliləri uzun müddət Dağıstan barədə danışıb. O deyib ki, əgər Könüllü Ordu bu regiondan çıxarsa, bolşevizm burada bir ay ərzində dağılar. Həqiqətən də lazım olarsa, Petrovksın donanma tərəfindən istifadə edilməsinə icazə verilə biləcəyini deyib, lakin britaniyalıların gəmiləri Bakıya gətirib Xəzər dənizini öz nəzarəti altına götürməsinin daha yaxşı olduğunu qeyd edib. O, Azərbaycanın cənubi Dağıstanı öz nəzarəti altına götürərək orada bolşevik təsirini məhv etməyə qadir olduğunu deyib. Mən ona hər hansı işğala qarşı olduğumu bildirdim və Azərbaycanı bu sərhədi keçməməyə tövsiyə etdim. Çunki bu əlahəzrət Kral hökumətinin xoş niyyətinə zərər vura bilər və hər kəsə bəla gətirə bilər. Zati-aliləri mənim arzularımı yerinə yetirməyə niyyətli olduğunu və hər hansı bir təhlükəli hərəkət etməyəcəyini bildirib. O, indiyədək Dağıstana göndərilən azərbaycanlıların sadəcə bolşevizmə qarşı təxribatla məşğul olan mülki şəxslər olduğunu deyib.

Mən bildirdim ki, İrəvan-Culfa dəmir yolununun fəaliyyətinə müdaxilə siyasi və iqtisadi baxımdan narhatedicidir. Xarici işlər naziri mənə cavabında bildirdi ki, nəqliyyatın bərpa olunması üçün əlindən gələni edəcək. Mən ondan Gürcüstan və Azərbaycan arasında bolşevizmə və Könüllü Orduya qarşı ictimaiyyətə bəyan edilmiş birgə müdafiə razılığından başqa bir razılığın mövcud olub-olmamasını bilavasitə soruşdum. O, yazılı şəkildə başqa bir razılığın olmadığını, lakin hökumətlər arasında əlaqələrin səviyyəsinə görə, hər iki tərəfin digərini tam şəkildə dəstəkləyəcəyindən əmin olduğunu deyib. O, Dağıstan və ya Xəzər dənizi tərəfindən hücum olduğu təqdirdə Gürcüstanın bütün hərbçilərini və silahlarını Azərbaycanın yardımına göndərəcəyindən əmin olduğunu əlavə edib.

Getməmişdən əvvəl, zati-aliləri ümumiyyətlə Zaqafqaziya üçün Batumun müdafiəsinin əhəmiyyətini qeyd etmək istədiyini deyib. O, Batumun açıq saxlanılmasını Avropaya və dövlətlərə bir tələb olduğunu deyib. O, qeyd etdi ki, qə qədər ki, Britaniya bu limanı və Azərbaycana yaxınlıqda bir ərazini nəzarəti altında saxlayırsa, onlar bu regionun statusu barədə qayğı keçirmirlər. Lakin, o əlavə etdi ki, Azərbaycan hazırda olduğu kimi limanın həmişə azad olmasını dəstəkləyir. Onu narahat edən Bakının tərk edilməsinə səbəb olacaq  bir qəfil qərarın təkrarlanaraq bununla da Azərbaycanın Qərblə əlaqəsinin kəsilməsidir. Mən ona bildirdim ki, Batumun statusunun dəyişdirilməsinə dair qərarın nəzərdən keçirilməsinə şübhəm yoxdur.

Zatı-aliləri məndən xahiş etdi ki, dediklərini sizə çatdırım və sizə bildirmək istədi ki, o Azərbaycanla Böyük Britaniyanın maraqlarının birgə olduğu qənaətindədir. O, məndə yaxşı təəssürat yaratdı və mən onun etibarlı olduğuna inanıram. Lakin məncə o Azərbaycanda “Gənc Türklər”i dəstəkləyənlərin təsirini bir qədər zəif qiymətləndirir.

O, Ermənistanın baş naziri ilə danışmaq niyyətindədir və mənə bildirib ki, hər iki tərəfdə keçmiş münaqişələrə son qoymağa böyük arzu var. Bir razılıq əldə edilməsindən əmindir. O, bütün mübahisəli məsələlərin arbitraja verilməsi niyyətində olduğunu təkrarlardı.

Xarici İşlər Naziriliyi 37, Konstantinopol 26, Tehran 20 və Mackinder 17-yə göndərilib.