ARAŞDIRMA

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Həsən Ruhani Azərbaycana qarşı ərazi iddiası irəli sürdü

Xural Yazıldığı tarix 20 Fevral 2019

Ənvər Börüsoy

1978-ci il 23 Bəhmən İnqilabını “İslam İnqilabı” kimi dəyərləndirən Tehran rejimi bu günlərdə olayın 40 illiyi münasibəti ilə törənlər keçirir. Ötən həftə Tehranda həyata keçirilən növbəti tədbirdə dünyanın bir sıra ölkələrindən xüsusi qonaqlar dəvət edilmiş və orada prezident Həsən Ruhani geniş məruzə ilə çıxış etmişdir. O, çıxışında “İslam İnqilabı”nın əzəmətindən danışaraq qeyd etmişdir ki: “Bu inqilab əslində bütün islam aləmində davam etdirilməlidir”. Məruzənin bir hissəsi Cənubi Qafqaz və Azərbaycan Respublikasına ayrılmışdır. Həsən Ruhani açıq şəkildə qeyd edib ki: “Cənubi Qafqaz və Azərbaycan Respublikasının əraziləri qədim İran torpağıdır. O torpaqlar 1828-ci ildə Çar Rusiyası tərəfindən işğal edilib. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranan dönəmdə Tehran hakimiyyəti etirazını bildirmiş və bu ərazilərin İrana birləşməsini tələb edib. Biz bu gün də həmin fikirdəyik. Çünki əhalinin çoxu şiə müsəlmanlarıdır və bu da İranın ərazi baxımdan bir parçası olmaq deməkdir”.

Tehran rejiminə xatırlatma

1950-ci illərdə hakimiyyətdə olan diktator Məhəmmədrza Pəhləvinin əmri ilə dünyanın  nüfuzlu arxeoloqları, etnoqrafları, piktoqram üzrə mütəxəssislər və tarixçi alimləri ölkəyə dəvət edildilər. Hədəf indiki İran adlı ölkənin ən qədim çağlardan qədim fars-pəhləvi tarixini ortaya qoymaq idi. Bu məqsədlə Tehranda hətta “Bərrəsihayi tarixi” (Tarixi tədqiqlər) adlı elmi jurnal dərc olunaraq dünyanın hər yerinə  yayılırdı. ABŞ-dan gəlmiş dünyalarca ünlü arxeoloqlar Hilen Kantur və Pinas Delokas kimi vicdanlı alimlər Ekbatan (Həmədan) və Həsənlu Təpə (Urmu) kurqanlarından üzə çıxarılan maddi-mədəniyyət abidələri ilə sübut etdilər ki: “İran yaylası ərazisində qədim sivilizasiya və tarix türklərə məxsusdur. Bu tarixin izi 7 min ildir”. Hər iki alimin tədiqatları silsilə şəklində elə həmin “Bərrasihayi tarixi”də 1961-ci ildə dərc olundu. Məhəmmədrza Pəhləvinin əsil məqsədi “iranilik” millətini yaratmaq idi. Paniranizm ideyası altında İran yaylasında yaşayan bütün xalqların əcdadlarının qədim fars-pəhləvilərdən ibarət olmasını rəsmiləşdirmək idi. Hilen Kantur və Pinas Delokasın isbat etdikləri gerçəklik diktator Məhəmmədrza Pəhləvinin bütün iddialarını puça çıxardı. Əslində indiki İran yaylasındakı türk dövlətlərinin siyahısı belədir: Aratta dövləti (e.ə. III milliyin I yarısı, mərkəzi Urmu), Lulubi dövləti (e.ə. XXIII yüzil-e.ə. II minillik, mərkəz Urmu), Kuti dövləti (e.ə. III minilliyin əvvəlləri – e.ə. III minilliyin sonu), Turukki dövləti (e.ə. XX-e.ə. XI-X yüzilliklər), Manna dövləti (e.ə. IX yüzil – e.ə. 590-cı yüzil), İşquz dövləti (e.ə. VII-IV yüzilliklər), Maday dövləti (e.ə. 672 yüzil-e.ə. 550-ci il), Atropat dövləti (e.ə. 321-b.e. 227-ci illər, mərkəzi Qazaka), Qafqaz Alban dövləti (e.ə. IV yüzil-b.e. 705-ci il, mərkəzi öncə Qəbələ, sonra Bərdə), b.e.-nın 630-cu ilindən 869-cu ilə kimi xırda feodal dövlətləri kimi Girdman, Şəki, Xaçın, Şirvanşahlar, Dərbənd bölgələri mövcud olub. Bunun əsas səbəbi feodal qarşıdurmaları, ərəblərin islam dinini yaymaq üçün apardıqları işğalçı siyasətlər idi. 898-941-ci illərdə Sacilər dövləti (mərkəzi öncə Marağa, sonra Ərdəbil olmuşdur), 941-981-ci illərdə Salarlılar dövləti (mərkəzi Ərdəbil), 971-1088-ci illərdə Şədaddlılar dövləti (mərkəzi Gəncə), 981-1065-ci illərdə Rəvvadlılar dövləti (mərkəzi öncə Ərdəbil, sonra Təbriz olmuşdur), 987-1170-ci illərdə Sünik dövləti (mərkəzi Göyçə), 1038-1157-ci illərdə Böyük Səlcuqlu İmperiyası (mərkəzi Nişapur), 1108-1227-ci illərdə Ağsunqurlar dövləti (mərkəzi öncə Marağa, sonra Təbriz), 1136-1225-ci illərdə Atabəyləri dövləti (öncə mərkəzi Naxçıvan, sonra Təbriz və Həmədan), 1256-1335-ci illərdə Elxanlılar dövləti (mərkəzi Təbriz), 1335-1357-ci illərdə Çobanoğluları dövləti (mərkəzi Təbriz), 1375-1468-ci illərdə Qaraqoyunlu dövləti (mərkəzi Təbriz), 1378-1508-ci illərdə Ağqoyunlu dövləti (mərkəzi Təbriz), 1501-1722-ci illərdə Səfəvilər dövləti (mərkəzi Təbriz), 1736-1747-ci illərdə Əfşarlar dövləti (mərkəzi Məşhəd) və 1794-1925-ci illərdə Qacarlar dövləti (mərkəzi Tehran) mövcud olmuşdur. Bundan əlavə, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (mərkəzi Bakı) və 1920-ci ildə Azadistan dövləti (mərkəzi Təbriz), 1945-1946-cı ildə Azərbaycan Milli Hökuməti (mərkəzi Təbriz) dövlətləri mövcud olmuşdur. Beləliklə bəlli olur ki, Tehran rejimini idarə edənlər 1925-1978-ci illərdə hakimiyyətdə olan, ifrat dərəcədə Azərbaycan türklərinin varlığını inkar edən pəhləvilər xanədanlığının irəli sürdükləri konsepsiyanı müdafiə edirlər. Halbuki, indiki İran və Cənubi Qafqaz regionunda tarix boyu mövcud olmuş 25 Azərbaycan dövlətini görməzlikdən gəlmək ədalətsiz, antibəşəri bir mühakimədir. Farslara məxsus dövlət sistemi üç dəfə mövcud olub. Bu, e.ə. 550-330-cu illərdə Sasanilər, b.e.-nın 226-651-ci illərində Əhəmənilər, 1925-ci ildən indiyə kimi pəhləvilər və molla rejimi olmuşdur. Qeyd etmək gərəkdir ki, sasanilər və əhəmənilər dövlətləri heç də tam fars dövləti olmayıb. Hakimiyyətdə farslar təmsil olunsalar da, həmin dövlətlər əslində sülalə xarakteri daşımaqla yanaşı, uzlaşmış bir düzənlə feodal dövlətlərinin konsolidasiyası əsasında mövcud olubdur. Yəni türklərə məxsus dövlət sistemi və özünüidarə hüquqları yerində qalıbdır.

Nədən Cənubi Qafqaza və Azərbaycan dövlətinə qarşı iddialar sərgilənir?

İran xarici işlər nazirliyinə bağlı “Risalət” jurnalı (rüblük dərc olunur, İranın Qafqaz və Orta Asiya siyasəti barəsində elmi təhlillərə yer verilir) 1991-ci il sentyabr sayında belə qeyd edir: “Quruca Azərbaycan Respublikasının adı İran dövləti üçün hər zaman təhlükə mənbəyi olacaqdır”.
Bir zamanlar İran xüsusi xidmət orqanının əməkdaşı olmuş Əlisğər Şeirdust adlı birisi “Cənubi Qafqazda İranın 15 şəhəri” proyekti əsasında serial sənədli filmlər çəkərək nəinki Tehranda, eləcə də bütün dünyada həmin ideyanı təbliğ etdi. Bu proyektdə Bakı, Naxçıvan, Şuşa, Gəncə, Beyləqan, Şəki, Lənkəran, Bərdə, Quba, İrəvan, Salyan, Tiflis, Dərbənd, Şamaxı və Ordubadı tarixi İran əraziləri kimi təlqin edilirdi.
40 ildir İranda hakimiyyətdə olan molla rejimi ölkə daxilində və eləcə də yaxın qonşuları olan dövlətlərdə “İslam İnqilabının ixracı” doktrinası siyasətini yürüdür. Beləliklə keçmiş sasanilər və əhəmənilər çağında olduğu kimi, “panfarsçı” düşüncə sistemini din pərdəsi altında həyata keçirməyi hədəf seçmişdir. Bunun üçün Tehran rejiminin iki strateji hədəfi mövcuddur:
1. Farsdilli dövlətlər,
2. Cəfəri-şiə inanclı ölkələr.
“Farsdilli ölkələr” dedikdə buraya Əfqanıstan, Tacikstan, İran, Şimali və Cənubi Osetiya, Pakistan, Hindistan və Banqladeş daxildir. Bu yöndə neçə illərdir təbliğatlar aparılsa da, heç bir nəticə əldə olunmur. Belə ki, Pakistanda urdu, Hindistanda hindi, benqal, teluqu, tamil, runjabi, kannada, malayalam, gujarati, urdu, sanskrit, sindhi, maithili, hindistani və ingilis dilləri dövlət dilləri sayılır. Bu dillərin keçmişi fars dili ilə bənzərlik təşkil etsə də, hər hansı yaxınlıq yox dərəcəsindədir. Əfqanıstanda puştu, dəri, türkmən, özbək, bəluc, paşai və nuristan dilləri rəsmi dillərdir. Bu dillərin qismən fars dili ilə uyğunluğu olsa da, əhalinin çoxu sünnü məzhəbinə görə İranı qəbul etmirlər.
“Cəfəri-şiə” strategiyasına üz tutan Tehran rejimi Azərbaycan, İraq, Bəhreyn, Suriya, Küveyt, Oman, Sudan, Fələstin, Pakistan, Türkiyə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və digər ölkələrə “İran islam İnqilabı”nı mümkün qədər ixrac etmək hədəfini sərgiləyir. Məqsəd heç də bu ölkələrə nüfuz etmək deyil. Mümkün qədər Tehran rejiminin ideoloji baxımdan buxovuna çevirmək başlıca hədəf sayılır. Elə buna görə də Azərbaycan Respublikasına önəm verilir. “Əhalinin 90 faizinin cəfəri-şiə məzhəbli” olması taktikası ilə ölkəmizdə dini baxımdan üstünlükləri ələ keçirmək üçün dəridən-qabıqdan çıxır. Din pərdəsi altında çoxsaylı sosial strukturların yaradılmasına çalışır. Heç nədən çəkinmədən ölkə əhalisinə “Azərbaycan İranın tarixi ərazisidir” ideyasını təlqin etməkdən çəkinmir. Xüsusilə dindar və mövhumatçı zümrəni “paniranizm” xəstəliyinə mübtəla edib. Elə buna görə də adını “islahatçı” qoymuş Həsən Ruhani kimi birisi bu ideyanı açıq şəkildə ifadə edə bilir. Bu ideyanı Tehrandakı qatı mühafizəkar çevrələr dilə gətirmiş olsaydılar, bundan heç də təəssüflənməyinə dəyməzdi. 80 milyonluq əhalisi olan İranda “islahatçı” şüarları ilə hakimiyyətə gəlmiş Həsən Ruhani də “paniranizm” və “panfarsizm” xəstələyinin daşıycıymış. Ona görə də hakimiyyətdə olduğu dönəmlərdə ölkədə reformlar, vəd edilən azadlıqlar təmin edilməyib. Deməli belə çıxır ki, mühafizəkar çevrələrlə onun arasında hər hansı fərq yoxdur.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Müstəqilliyimizə endirilmiş dəmir yumruq: “Metalistlər” ölkə başçısına necə yalan danışırlar?

Xural Yazıldığı tarix 14 Fevral 2019

“Qara günə qoyulan qara metallurgiyamız” silsiləsindən

III yazı

İnformasiyaların təhlili göstərir ki, dəmir monopoliyası yalnız daxili və xarici rəqiblərinin məhsulları barədə yanlış xəbər yaymaqla qalmamış, həm də müxtəlif beynəlxalq araşdırma təşkilatlarının müəssisələr haqqında verdiyi yekun rəyi saxtalaşdırmaqla məşğul olmuşlar. Görünür, məqsəd təkcə istehlakçıları yox, həm də ölkə rəhbərliyini aldatmaq olduğundan bu metodlara əl atılmış, beləcə, inhisarçı maraqlar naminə Azərbaycanın ağır sənaye quruculuğu strategiyasına ağır zərbə vurulmuşdur. Bu bəd niyyətin həyata keçirilməsində metal monopoliyasına hakimiyyət dairələrindəki himayədarları ilə yanaşı, ölkənin nüfuzlu media quruluşları da yaxından kömək etmişlər.

Metallurgiya sənayesi və dövlət müstəqilliyi

Halbuki, qara metallurgiya sənayesinin inkişafı istər indiki prezident İlham Əliyevin, istərsə də onun sələfi mərhum Heydər Əliyevin ən mühüm iqtisadi strategiyası olmuşdur. Hətta 2001-ci ildə “Baku Steel Company”nin açılışı mərasimində mərhum ölkə başçısı qara metallurgiyanın inkişafını ölkəmizin dövlət müstəqilliyinə bərabər tutaraq demişdir:

“Metallurgiyanın dirçəldilməsi və inkişafı Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin qorunub saxlanılması üçün vacib olan dövlət əhəmiyyətli strateji məsələdir. Bu məsələnin həlli üçün respublikamızın dünya ölkələri ilə iqtisadi əlaqələr yaradılmasına imkan verən əlverişli coğrafi mövqeyi, zəngin enerji və material ehtiyatları, 160 ildən çox tarixi olan metallurgiya sənaye təcrübəsi vardır. Xüsusən müasir dövrümüzdə metallurgiyanın inkişafı ardıcıl, elmi cəhətdən əsaslandırılmış siyasətlə aparılır”.

Mərhum ölkə başçısının bu sözlərindən də göründüyü kimi, o, dövlət müstəqilliyimizin qorunub saxlanılmasının vacib amillərindən biri kimi gördüyü metallurgiyanın inkişafını həm də sənayeləşmənin təməl hədəflərindən biri olaraq qəbul edirdi. Bu da səbəbsiz deyildi. Heydər Əliyevin də dediyi kimi, Azərbaycanın bu sahədə həm 160 illik təcrübəsi, metal istehsal edəcək savadlı kadrları və ən əsası zəngin dəmir filiz yataqları var. Hətta sovet hakimiyyəti illərində belə, Azərbaycan özünün ağır və maşınqayırma sənayesi ilə tanınırdı.

Təsadüfi deyil ki, mərhum Heydər Əliyevdən miras qalan bu iqtisadi inkişaf strategiyası onun siyasi varisi tərəfindən də əxz edilmiş, İlham Əliyev hakimiyyətə gəldiyi ilk gündən etibarən ağır sənayenin inkişafına xüsusi diqqət ayırmağa çalışmışdır. İndiki ölkə başçısının xüsusilə ikinci və üçüncü prezidentliyi dövründə bu sahənin inkişafı üçün əlindən gələni əsirgəmədiyini etiraf etməmək ədalətsizlik olardı. Prezidentin 2014-ci ili “sənaye ili” elan etməsi, ondan bir il qabaq, yəni 2013-cü ildə “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” adlı qurum yaratması da, görünür, bu strateji hədəflərdən irəli gəlirdi. 2014-cü ilin 10 Yanvar tarixində Nazirlər Kabinetinin 2013-cü ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunları və 2014-cü ildə qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında İlham Əliyevin dilə gətirdiyi bu fikirlər də iddiamızı təsdiqləyr:

“2014-cü ildə metallurgiya sənayesinin inkişafı ilə bağlı ciddi addımlar atılmalıdır. Bu, perspektivli bir sahədir. Xüsusilə nəzərə alsaq ki, metallurgiya sənayesinin inkişafı üçün bizdə kifayət qədər yerli xammal, təbii resurslar vardır. Müasir metallurgiya kombinatının tikintisi, əlbəttə ki, çox böyük bir nailiyyət olacaqdır. Hesab edirəm ki, bu il bu sahəyə xüsusi diqqət yetirilməlidir”.

Göründüyü kimi, Azərbaycanın son 27 il ərzində əsas siyasi iradəsi olan hər iki lider ölkəmizdə mettallurgiyanın inkişafını iqtisadi inkişaf strategiyamızın əsas hədəfi kimi görmüş və bu istiqamətdə mühüm addımlar atılmışdır. Atılan ilk addımlardan biri isə Türkiyənin Uludağ universitetinin ən nümunəvi məzunlarından olan Samir Cəfərovun Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksinin rəhbəri vəzifəsinə gətirilməsi olmuşdur. İnsafən, Kompleksə rəhbərlik etdiyi müddətdə xeyli ciddi işlər görən Samir Cəfərovun sədrliyi uzun sürməmiş, metal monopoliyasının məqsədyönlü fəaliyyəti sayəsində cəmi ilyarımdan sonra o, gözdən salınaraq, vəzifədən uzaqlaşdırılmışdır. Beləcə, mərhum Heydər Əliyevin müstəqilliyimizin qarantı hesab etdiyi metallurgiyanın inkişafı strategiyası yarımçıq qalmış, ölkədən və yaxın regionlardan yığdığı dəmir qırıntılarına ümid bağlayan “Baku Steel Company”ni rəqabətdə daxili və xarici rəqiblərinə uduzmağa başlamışdır. Uduzan hər dəcəl uşaq kimi o da məğlubiyyətinin bədəlini “cığallıq”la ödəmişdir.

Rəsmi sənədlər necə təhrif olundu?

Yuxarıda da qeyd etdiyimi kimi, metal monopoliyasının “cığıllığ”ından biri də rəsmi sənədləri ya təhrif, ya yanlış şərh edərək, həm ölkə ictimaiyyətini, həm də rəhbərliyini aldatmaq olmuşdur.  Bunun ən bariz nümunəsini Yaponiyanın “Marubeni Protechs Corporation”ın Daşkəsən dəmir-filiz yataqları barədə hesabatının təhrif olunmasında görə bilərik. Hesabat tam olaraq ictimaiyyətə açıqlanmasa da, onun bəzi detalları barədə metal monopoliyasının sözçüsünə çevrilən Haqqin.az və Virtualaz.org saytında müəyyən məlumatlar getmiş və xeyli şübhə doğuran həmin məlumatlar tamamilə metal monopolistlərinin xeyrinə şərh olunmuşdur. Bütün bunlara baxmayaraq, təhrif olunan həmin məlumatların əsas informativ dəyəri ondadır ki, dəmir monopoliyası, bəlkə eyni arqumentlə ölkə rəhbərliyini də çaşdırmış və bu yolla “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC-nin fəaliyyəti iflic vəziyyətə salınmışdır.

I təhrif: Maya dəyəri

Ekspertlərin qənaətinə görə, Virtualaz.info saytının 29 iyun 2015-ci il tarixli buraxılışında dərc olunan “Daşkəsənin dəmir filizi: milyardlarla dollar risk altında” sərlövhəli yazıda ən ciddi təhrif Daşkəsən yataqlarından hasil olunacaq filizdən hazırlanacaq metalın maya dəyəriylə bağlıdır. Məqalənin iddiasına görə, “Marubeni Protechs Corporation” guya hesablayıb ki, ASPC-in (Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi-H.O.) istehsal edəcəyi armaturun 1 tonunun maya dəyəri 434 dollar təşkil edəcək. Rusiyanın konsaltinq şirkətlərinin apardığı bazar araşdırmalarına görə isə, hazırda bu ölkədə 1 ton armaturun topdansatış qiyməti heç 420 dollar da deyil: “Deməli, Azərbaycan armaturunun Rusiyaya satılmasına bəri başdan ümid bağlamağa dəyməz”.

Ekspertlər bu iddianı şübhə altına alırlar. Onların fikrincə, heç bir ciddi konsaltinq şirkəti bu cür proqnoz verə bilməz. Çünki bu, onların araşdırma sahəsinə aid olmayan mövzudur. “Marubeni Protechs Corporation” şirkətinin 23 aprel 2014-ci ildə İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi ilə bağladığı müqavilə şərtlərində də belə bir nüans nəzərdə tutulmayıb. Nazirliyin mətbuat xidmətindən AZƏRTAC-a bildirmişlər ki, müqaviləyə əsasən, “Marubeni Corporation” şirkəti (Şirkətin adı rəsmi xəbər agentliyi AzərTAC-da belə gedib-H.O.) Gəncə və Daşkəsəndə dəmir filizinin hasilatından polad istehsalına qədər bütün mərhələləri əhatə edəcək polad istehsalı kompleksinin yaradılması ilə bağlı Azərbaycan tərəfinə məsləhət xidməti göstərəcək:

“Sənədə uyğun olaraq, “Marubeni Corporation” bu sahədə Azərbaycanda xammal bazasını araşdıracaq, dəmir filizi hasilatı və polad istehsalında müasir texnologiyaların tətbiqi, istehsal oluna biləcək məhsulların çeşidi barədə təkliflər verəcək, ölkə və region üzrə, eləcə də perspektivli hesab olunan digər bazarları təhlil edəcəkdir”.

Əslində isə, əldə etdiyimiz məlumatlara əsasən, sirr kimi saxlanılan hesabatda Daşkəsən yataqlarının rentabelliyi barədə rəy verilib. İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyinin Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi ilə birgə apardığı araşdırmalarda isə yataqlardan çıxarılan filizlərin işlənməsi nəticəsində əldə olunacaq 1 ton məhsulun maya dəyərinin heç 200 dollara çatmayacağının proqnozlaşdırıldığı iddia olunur. Nə yazıq ki, xəbərini etibarlı mənbədən aldığımız bu araşdırmanın nəticələri barədə hər hansı rəsmi xəbəri tapmaq bizə müəyyəssər olmadı. Əgər iddialar doğrudursa, metal monopoliyasının Daşkəsən yataqlarından çıxarılacaq filizdən alınması nəzərdə tutulan məhsulun maya dəyərini 2 dəfədən artıq şişirtdiyi ortaya çıxır.

Rəsmi informasiya kanallarında dərc olunan bəzi məlumatlar da rentabellik iddialarını təsdiqləyir. Məsələn, 2015-ci ilin iyun ayında Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksinin keçmiş sədri Samir Cəfərov işdən uzaqlaşdırıldıqdan sonra “Baku Steel Company”nin atdığı ilk addım “Marubeni Protechs Corporation” şirkətilə görüşmək olub. Yenə AzərTAC-ın 17 sentyabr 2015-ci il tarixli məlumatına görə, tərəflər “Azərbaycan metallurgiya sənayesinin perspektivləri, Daşkəsən filizinin emalı və istifadəsi haqqında müzakirələr” aparıblar. Əgər doğrudan da, Daşkəsən yataqları rentabelli deyildisə, neçə ay  əvvəl mənfi rəyi verən şirkətlə eyni mövzunu yenidən müzakirəsinə nə ehtiyac var idi?

II təhrif: Filizin tərkibi

“Marubeni Protechs Corporation”ın hesabatında təhrif olunan digər xüsus filizlərin tərkibi ilə bağlıdır. 1993-cü ildə Daşkəsən filiz kombinatı işini dayandırana qədər şaxta üsulu ilə hasil edilən filizdə dəmirin səviyyəsinin 40 faizdən 25 faizə qədər endiyini xatırladan məqalə müəllifinin iddiasına görə, “Marubeni Protechs Corporation” guya qeyd edib ki, “müstəqil araşdırmalar nəticəsində yeni metallurgiya zavodunu uzun müddət təchiz edə biləcək həcmdə xammal ehtiyatları aşkarlanmaya bilər”. Halbuki, rəsmi statistik məlumatlar Azərbaycan Polad İstehsalı şirkətinin hələ 2015-ci ilin aprelində tərkibi istehsala tam cavab verən dəmir filizi çıxarıldığını göstərir. Həmin ilin 23 aprelində AzərTac-ın yaydığı bir xəbərdə deyilir:

““Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC Azərbaycanda ilk dəfə olaraq dəmir filizi konsentratının keyfiyyətinin 65 faizə qədər yüksəldib”.

Xəbərdə o da vurğulanır ki, Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksinin struktur vahidi olan “Daşkəsən Filizsaflaşdırma”ya Rusiyanın “Elekrtostal Ağır Maşınqayırma Zavodu”ndan istehsal prosesində istifadə olunan müasir avadanlıqlar və ehtiyat hissələri alınıb: “Avadanlıqların hesabına kombinatda olan istehsal prosesləri müasirləşdirilir. Görülən işlərin nəticəsində istehsal olunan dəmir filizi konsentratının tərkibinin keyfiyyəti yüksəlir, eyni zamanda müəssisənin istehsal gücü artırılır. İlin sonunda kombinatın istehsal gücü 700 min tona çatdırılacaq. Gələcəkdə kompleksin 1,7 milyon ton dəmir filizi konsentratına ehtiyacını təmin etmək üçün istehsal mərhələli şəkildə artırılacaq”.

Elədirsə, nüfuzlu xarici şirkətin “rentabelsiz olduğunu ortaya çıxartdığı” yataqlara bu qədər xərclər niyə çəkilirdi? Bu suala qaneedici cavab verilmədikcə, yapon şirkətinin məlum hesabatı üzərində əmələ gələn şübhə buludu da dağılmayacaq.

Bir sözlə, metal monopoliayasının “Marubeni Protechs Corporation” şirkətinin hesabatını təhrif edərək, ölkə ictimaiyyətini və rəhbərliyini çaşdırmağa çalışdığı bir zamanda “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” müəssisəsi özünün ən parlaq hasilat dövrünü yaşayırdı. Nəzərə alsaq ki, bu yataq keçmiş SSRİ-nin ən zəngin dəmir ehtiyatı müəssisəsi sayılırdı və o zaman çıxarılan filizin sadəcə 60%-i dəmir idi, 65%-lik göstərici ilə Azərbaycan metallurgiyasının Rusiyadakı həmkarlarına uduzacağı şübhəli görünür. Elə bu faktın özü də sözügedən hesabatın təhrif edildiyini bir daha sübut edir.

III təhrif: Şişirdilmiş investisiya miqdarı

Rəyini soruşduğumuz mütəxəssislərin təsbit etdiyi digər təhrif qara metallurgiya kompleksinin yaradılmasına sərf ediləcək investisiya ilə bağlıdır. Virtualaz.info-da dərc olunan məlum məqalədə deyilir:

“Daşkəsəndə filiz hasilatına, filizsaflaşdırma kombinatının yenidən qurulmasına və digər işlərə 1,8 milyard dollar investsiya tələb olunur. İldə 1 milyon ton istehsal gücünə malik metallurgiya zavodunun tikintisi isə 2,7 milyard dollar lazımdır. Yəni söhbət kifayət qədər ciddi investisiyadan gedir”.

Müəllifin üst-üstə 4.5 milyard dollara yüksəltdiyi bu maliyyə hesabatını hardan çıxartdığı bəlli deyil. Bizim etibarlılığına şübhə etmədiyimiz qaynaqlardan aldığımız məlumatlarda isə bundan dəfələrlə aşağı həcmdə investisiyadan söhbət gedir. Məlumata görə, ildə 1 milyon ton dəmir almaq üçün qurulması nəzərdə tutulan filizsaflaşdırma kompleksinə üst-üstə 1.5 milyarddan az investisiya qoyulmalıdır. İddia olunur ki, Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksinin hazırladığı iş proqramında nəzərdə tutulan məbləğin 50-70 milyonu Daşkəsəndəki filiz yataqlarına, 15 milyonu isə Quşçu-Gəncə dəmiryolunun yenidən bərpasına gedəcəkdi. Gəncədə açılması nəzərdə tutulan zavodlara isə 1.2 milyard dollar həcmində investisiya qoyulması tələb olunurdu və bu investisiyalar iki mərhələdə həyata keçiriləcəkdi. İlk mərhələdə dəmir filizini birbaşa reduksiya edən zavoda alman isehsalı olan “Midnex” tipli avadanlıq alınmalı idi. Bu avadanlığın alınması və quraşdırılması 600 milyon dollara başa gələcəkdi. İkinci mərhələdə inşa olunacaq polad emalı zavodlarına da eyni şəkildə 600 milyon kapital qoyuluşu nəzərdə tutulurdu.

Mütəxəssislərin rəyinə görə, hansısa nazirin bir neçə ildə mənimsədiyi vəsait qədər olan bu məbləğ ildə bir milyon ton dəmir istehsal edən zavodların qurulması üçün kifayət idi. Həmin proqram həyata keçiriləcəyi təqdirdə Azərbaycanda dəmir məmulatlarının maya dəyəri 200 dollardan aşağı olacaq və metallurgiya sənayesinə yatırılan investisiyalar uzaqbaşı bir il ərzində geri qayıdacaqdı.

Sual oluna bilər: “Baku Steel” və onun timsalında metal monopoliyası faktiki olaraq özünün də daha ucuz saf metalla təmin olunması mənasına gələn bu layihəyəyə niyə qarşı çıxır, “qara piar” kampaniyaları ilə mərhum Heydər Əliyevin müstəqiliyimizin qarantı hesab etdiyi ağır sənayenin inkişafı strategiyasını dayandırmağa çalışırdı?

İnhisarçı maraqlar, yoxsa imperialist hədəflər?

Mütəxəssislər bunun başlıca səbəblərindən birini inhisarçı maraqlarla əsaslandırırlar. Onların bildirdiyinə görə, Daşkəsən dəmir filizi yataqları yalnız başına heç bir iqtisadi anlam ifadə etmir. Ora investisiya qoyan istənilən şirkət filizi reduksiya etmədən və dəmir külçəyə çevirmədən uzağı 40-50 dollara sata bilərdi. Necə ki, SSRİ dövründə bu yataqdan çıxarılan filizlər Gürcüstanın Rustavi Metallurgiya Zavoduna, “Gürcüstankömür” İstehsalat Birliyinə və Bakı Ağırlaşdırıcılar Zavoduna göndərilir, nəticədə qara iş bizə, yağlı tikə gürcülərə qalırdı, heç bir ağlı başında olan xarici investor həmin vəziyyətə düşmək istəməzdi. Filiz yataqlarından dəmir emalına qədər metallurgiya kompleksinin yaradılması isə ölkədə ikinci monopolist gücün ortaya çıxması demək idi. Bu da “Baku Steel”-in dəmir monopoliyasını əldən verməsi mənasına gəlir. Görünür, elə bu səbəbdən də 2015-ci ildən özəlləşdirməyə çıxarılan “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” müəssisəsinə tamah salan xarici sadəlövhü indiyədək tapmaq müşkülə çevrilib. Hökumət məcburən onlara metallurgiya kompleksi qurmağı vəd etsə də, buna yerli metal monopoliyası imkan vermir.

Bizim fikrimizcə isə, digər səbəblərdən biri qara metallurgiyanın həqiqətən də Azərbaycanın müstəqillik qarantı olması ilə bağlıdır.Belə ki, indiyədək yalnız neft və ehtiyatları ilə ayaqda durmağa çalışan ölkəmiz iqtisadiyyatını şaxələndirmədən müstəqilliyini də uzun müddət davam etdirə bilməz. Ölkəmizdə yaradıla biləcək əsas qeyri-neft sektorlarından biri də ağır sənayedir. Azərbaycanın dəmir filiz ehtiyatları isə ona 100 il  qədər böyük həcmdə xarici kapital gətirə, bunun əsasında isə ciddi metallurgiya sənayesi qurula və yan sektorlar inkişaf etdirilə bilər. Deməli, doğrudan da, məsələyə mərhum Heydər Əliyevin məntiqilə yanaşsaq, ölkəmizin ağır sənayesinin inkişafına vurulan zərbə əslində müstəqilliyimizə edilmiş qəsddir və bu yerdə xarici imperialist maraqların “quyruğu” görünür.

(ardl var)

Heydər Oğuz,

“Hürriyyət”

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Qara metallurgiya monopoliyasının “qara piar”ı: Dəmir hegemoniyasında rus izi

Xural Yazıldığı tarix 14 Fevral 2019

“Qara günə qoyulan qara metallurgiyamız” silsiləsindən

II yazı

Ötən yazımızda qeyd olunduğu kimi, “Baku Steel Company”nin Mühahidə Surasının sədri Rasim Məmmədov metal istehsalı və biznesi üzərində inhisar qurmaq üçün yanlış rəy yaratmaq metodundan məharətlə istifadə edib. İddialara görə, “Baku Steel”in rəhbəri azad rəqabətdə uduzduğu xarici və yerli şirkətlərin məhsullarının yararsız olduğu barədə ictimai rəy formalaşdırır, onlara qarşı qara piar kampaniyasını özünə yaxın mətbu orqanlarda aparır, yeri gələndə, hədəfə götürdüyü müəssisələrin fəaliyyəti barədə bəzi beynəlxalq şirkətlərin qərəzli araşdırmalarını təşkil edirdi. Bəzi yüksək çinli himayədarlarının köməkliyi ilə rəqiblərinə qarşı ən amansız təzyiqlər etməkdən çəkinməyən bu adam ölkədə fəaliyyət göstərən fabrik və zavodların üstünə qoçu dəstələri göndərir, yüzlərlə insanın işlədiyi kollektivi hər kəsin gözü qarşısında çölə atır, müəssisələrin qapısına heç kimin aça bilməyəcəyi qıfıl vurdururdu. Sözsüz ki, adi bir zavodun direktoru bütün bunları edə biləcək gücdə ola bilməzdi. Arxasında böyük güclərin dayandığı Rasim Məmmədovun qurbanlarının müxtəlif zamanlarda mətbu orqanlara verdiyi açıqlamalar tüklər ürpədəcək məzmundadır. Biz də araşdırmalarımızda imkanımızın və cəsarətimizin çatacağı dərəcədə həmin qorxunc xatirələri təzələməyə, qara metallurgiyamızın zorla salındığı qara günlərə işıq tutmağa çalışacağıq. Hələlik isə, Rasim Məmədovun rəqiblərinə qarşı apardığı “qara piar” kampaniyası üzərində dayanmaq istəyirik.

Müxtəlif zamanlarda mətbu orqanlarda dərc olunan məlumatların təhlili belə deməyə əsas verir ki, metal monopoliyasının bütün daxili və xarici rəqiblərinə qarşı apardığı “qara piar” kampaniyasında söykəndiyi arqument olduqca bəsit və yekcins olub: özgə məhsulların tərkibi tamamilə “metollom”dan ibarətdir, məmulatlar kiçik sexlərdə kustar üsullarla hazırlanır və keyfiyyətsizdir. Güclü himayədarlarına arxayın olan Rasim Məmmədov “qara piar” kampaniyasında söykəndiyi arqumentləri zənginləşdirmək, fərqli iddialarla çıxış etmək üçün beynini zora salmaq ehtiyacı belə duymadan, eyni arqumentlə 2004-cü ildə Zülfüqarlı qardaşlarının iki zavodunu fəaliyyətsiz hala gətirib. 2012-ci ildə isə “Ataxan Dəmir Sənaye” və digər xırda sexlərə qarşı da eyni sehrli ittihamlardan istifadə olunub. 2013-2014-cü illərdə bənzər kampaniya Gürcüstan, 2018-ci ildə isə İranda istehsal olunan dəmir məmulatlarına qarşı aparılıb. Musavat.com-un 12 dekabr 2018-ci il buraxılışında yayımlanan  ““Qoymayın, üstümüzə Rasim gəlir” – armatur bazarında inhisarçı oyunları” (http://musavat.com/news/qoymayin-ustumuze-rasim-gelir-armatur-bazarinda-inhisarci-oyunlari_576997.html ) sərlövhəli məqalədə bu barədə yazılır:

“İnternet resurslarında axtarış apararkən maraqlı bir mənzərənin şahidi olduq. Məlum oldu ki, 2013-2014-cü illərdə eyni kampaniya Gürcüstan istehsalı olan armaturla bağlı aparılıb. Belə ki, “Baku Steel Company” MMC-nin sahibi və Müşahidə Şurasının sədri Rasim Məmmədov həmin vaxt açıqlama verib ki, Gürcüstan Azərbaycana keyfiyyətsiz və istifadəsi təhlükəli tikinti armaturu ixrac edir…

Hazırda Azərbaycana armatur idxal edən sahibkarların dediyinə görə, Rasim Məmmədovun səyləri nəticəsində 2014-cü ildən etibarən Gürcüstandan Azərbaycana armatur idxalı kəskin şəkildə azaldı, sonra isə tamamilə dayandırıldı.

İndi isə R.Məmmədov özünə yaxın mətbuat orqanları vasitəsilə iki istiqamətdə informasiya hücumu həyata keçirir. Bunlardan birini qeyd etdik, İrandan idxal olunan məhsulla bağlıdır. Digər istiqamət yerli bazara məhsul çıxaran xırda istehsal müəssisələridir. Son bir ayda bu müəssisələrlə bağlı Rasim Məmmədova yaxın mətbu orqanlar və internet saytlarında silsilə materiallar dərc olunmaqdadır. Yaxın keçmişdə R.Məmmdovun təzyiqləri ilə bir neçə belə müəssisə məhkəmə qərarı olmadan bağlanıb”.

Rəqiblərin bu iddiaları çürütmək üçün ortaya qoyduqları dəlillər isə tamamilə başqa mətləblərdən xəbər verir. Azərbaycanda işgüzar fəaliyyətinə imkan verilmədiyi üçün biznesini İrana köçürmək məcburiyyətində qalan “Ataxan Dəmir Sənaye” şirkətinin rəhbəri ötən il 20 oktyabrında paylaşdığı  facebook statusunda yazırdı:

“Monopoliya imkan vermir ki, Azərbaycana İrandan daha keyfiyyətli, daha ucuz armatur, katanka idxal olunsun. Təsəvvür edin ki, “Baku steel” deyilən şirkət metallomdan hazırlanan malını daxili bazara 78O dollara ekvivalentində manata satır, İranın dəmir filizindən istehsal olunan malını biz Gürcüstan bazarına yol xərci daxil 385 dollara o da ƏDV-sini ödəyib inşaata başlayanda 454 dollara maya dəyəri ilə keyfiyyətli mal ilə…”

Bu statusundan göründüyü kimi N.Bəydəmirli faktiki olaraq, “Baku Steel”-in öz məhsullarının “metalom”dan hazırlandığını iddia edir. Onun fikrincə, İranda istehsal olunan armaturlar keyfiyyətcə daha üstündür: “İran A500 markadan yuxarı armatur istehsal edir. Hətta B500, B500C. İrandan Gürcüstan və Türkiyə də armatur alır. Necə olur ki, keyfiyyət onları qane edir, amma bizdəkiləri qane etmir?”

Azərbaycanda dəmir monopoliyasının maraqlarını qoruyan hökumət orqanlarının müxtəlif zamanlarda qəbul etdiyi qərarlar da bu iddianı təsdiqləyir. Ötən yazımızda da qeyd etdiyimiz kimi, Nazirlər Kabinetinin dəmir istehsalı ilə bağlı ilk qərarı Azərbaycandan metal tullantılarının ixracına qadağa qoymaq olub. Beləcə, SOCAR və digər dövlət müəssisələri öz balanslarındakı metal tullantılarını daxili bazarda inhisarçılara çox ucuz qiymətə satmalı olublar. Hökumətin 2017-ci ildə qəbul etdiyi bir başqa qərarına görə isə, 2018-ci il 1 yanvar tarixindən etibarən, Azərbaycana idxal edilən külçə, silindrik tökmə və ya digər ilkin formalarda poladlıq və güzgü çuqun, ferroərintilər, elektrotexniki poladdan hazırlanmış prokatlar  və qara metalların tullantıları və qırıntıları, təkrar əritmək üçün ölkəyə gətirilən qara metal külçələri (şixta külçələri) idxal gömrük rüsumundan tamamilə azad edilib.

Hər iki qərar sübut edir ki, Azərbaycan hakimiyyəti dəmir monopolistlərinə metal qırıntılarından bol şəkildə istifadə etmək üçün hər cür şərait yaradıb. Halbuki, armatur kimi davamlılıq tələb edən məmulatların hazırlanmasında yalnız 30-40% metal qırıntılarından istifadəyə icazə verilir. Həmin məmulatların tərkibinin 60-70%-i isə saflaşdırılmış dəmir filizlərindən olmalıdır.

Dəmir monopoliyası bu texniki tələblərə cavab vermək üçün saflaşdırılmış filizi ancaq idxal edə bilər. Çünki Rasim Məmmədovun və himayədarlarının “uzaqgörən” siyasəti nəticəsində Azərbaycanın yeganə filizsaflaşdırma müəssisəsi olan Daşkəsən dəmir mədənləri 2016-cı ildən öz işini dayandırıb, dolayısıyla ölkəmiz idxal metaldan asılı vəziyyətə salınıb. Hər halda “Yeni Müsavat”ın 15.12.2017-ci il tarixli buraxılışında yayımlanan ““Daşkəsən Filizsaflaşdırma”nı özəlləşdirməyə qoymayan gizli əl” sərlövhəli məqaləsindən belə anlaşılır:

“…ötən ilin iyulunda prezident sərəncamı ilə özəlləşdirməyə açılan “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC elə o vaxtdan istehsal fəaliyyətini dayandırıb”, iddiasını irəlisürən məqalə müəllifinə görə, “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC-in öz fəaliyyətini dayandırmasının səbəbi dəmir monopoliyasının məqsədönlü fəaliyyəti nəticəsində baş tutub. Belə ki, müəssisə real olmayan şərtlərlə özləşləşdirməyə çıxarılıb: “Özəlləşdirmə şərtlərinə görə, kombinatı alan şirkət onun istifadəsində olan dəmir filizi mədənlərinin bazasında xammaldan son məhsula qədər istehsal zəncirini ölkə daxilində təmin edən klaster yaratmalıdır. Bundan ötrü, ümumi həcmi 600 milyon dollardan az olmayan beşilliik investisiya proqramı təqdim edilməlidir. Bundan əlavə, səhmdar cəmiyyətin alıcısı həmçinin dövlət büdcəsinə azı 100 milyon manat pul ödəməlidir”.

Digər bir şərt isə bölgədə ən az 1000 nəfərin işlə təmin olunması göstərilib. Qısası, bu qədər ağır şərtlər altında tenderə çıxarılan “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC-ə son 2-3 ildə yaxın düşən olmayıb.

Üstəlik, kombinatın özəlləşdirmə reputasiyası da xarici sərmayədarlar üçün ürəkaçan deyil. İddialara görə, kombinat indiyədək ən azı iki dəfə xarici şirkətlərə satılıb. Hər iki satış da uğurlu sonluqla bitməyib. Müəssisəni ilk özəlləşdirən Britaniyanın “Aldex Limited” şirkəti olub. 2011-ci ildə isə eyni müəssisə Ərəb Əmirliklərinə məxsus “Det.Al Metal Limited” şirkətinə satılıb. Bu şirkətin zamanında hətta Daşkəsən yataqlarında bir müddət işlər öz qaydasında gedib. Məlumata görə, “Det.Al Metal Limited” həmin il yataqlardan 214 min ton dəmir çıxara bilib. Di gəl ki, qısa zaman ərzində bu özəlləşdirmə müqaviləsi də ləğv olunub. 2013-cü ildə isə “Daşkəsən Filizsaflaşdırma”nın, lap “O olmasın, bu olsun” filmində deyildiyi kimi, iki adaxlısı ortaya çıxıb; həm kombinatın bazasında səhmləri dövlətə məxsus “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” QSC yaradılıb, həm də müəssisənin Almaniyanın “Siemens” şirkətinin istifadəsinə verilməsi barədə müqavilə imzalanıb. Prezidentin məlum Sərəncamına rəğmən, “Siemens”in vitse-prezidenti Alferd Pisingerlə müqavilə bağlayan isə “Baku Steel Company”nin (BSC) Müşahidə Şurasının sədri Rasim Məmmədov olub. İddialara görə, ikili arasında imzalanan anlaşma memorandumunda bildirilirmiş ki, Daşkəsəndə mövcud filiz saflaşdırma kombinatının yerində illik hasilatı 5 milyon ton dəmir konsentratı olan müasir tipli filiz saflaşdırma kombinatı inşa ediləcək: “Lakin sonradan məlum olub ki, hökumətin bu müqavilədən xəbəri belə yoxdur”-“Yeni Müsavat”.

İnformasiyaların təhlilindən o da anlaşılır ki, təkcə “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC-nin deyil, həm də Azərbaycan dövlətinin ciddiyyətinə böyük zərbə vuran bu biabırçılıq barədə rəsmi Bakı açıqlama vermək məcburiyyətində qalıb. Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsi tərəfindən yayılan açıqlamada “heç bir özəl şirkətin dövlət müəssisəsi üzrə başqaları ilə hər hansı müqavilə imzalamaq səlahiyyətinin olmadığı” bildirilib, beləcə, həmin memorandum da icra olunmamış qalıb.

Maraqlıdır ki, ölkə başçısının iradəsilə yaradılan səhmləri dövlətə məxsus “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” QSC-nin taleyi də yerli və xarici investorların aqibətindən fərqlənməyib. 2014-ci ildə əməli fəaliyyətə başlayan həmin kompleks cəmi ilyarım fəaliyyət göstərə bilib. Onun bağlanmağının əsas səbəbi kimi Yaponiyanın  “Marubeni Protechs Corporation” şirkətinin hazırladığı hesabat göstərilir. Bəzi mütəxəssislər tərəfindən obyektivliyi şübhə altına alınan həmin hesabatın yekun rəyinə əsasən, “Daşkəsən yataqlarında yeni metallurgiya zavodunu uzun müddət təchiz edə biləcək həcmdə xammal ehtiyatları aşkarlanmaya bilər” və ““Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” ASC-i istehsal edəcəyi armaturun 1 tonunun maya dəyəri 434 dollar təşkil edəcək”, bu da topdan satış qiyməti 440 dollar olan Rusiya dəmiriylə rəqabət apara bilməz.

Nəzərə alsaq ki, hazırda “Baku Steel”-in, mütəxəssislərin iddiasına görə, böyük hissəsi metal qırıntılarından hazırlanmış armaturları daxili bazarda 780 dollara satılır, “Marubeni Protechs Corporation”un rentabellik arqumenti xeyli gülməli görünür. Amma gülməli görünən təkcə bu hesabat da deyil. “Baku Steel” şefinin yerli rəqibləri barədə irəli sürdüyü ittihamlar da eyni dərəcədə normal məntiqlə ayaqlaşmır.

Rasim Məmmədovun özünə yaxın mətbuat orqanlarında yaydığı “qara piar” kampaniyasında söykəndiyi əsas arqument dərinliyinə təhlil ediləndə öz əleyhinə işləyir. Bu arqumentə görə, ölkədəki bir çoxu artıq bağlanmış sex və zavodlarda istehsal olunan metal məmulatları keyfiyyətsiz dəmirdən hazırlanır. İddianın nə dərəcədə haqlı olduğunu müəyyənləşdirmək üçün, fikrimizcə, “Baku Steel”-in özündə araşdırma aparmaq lazımdır. Nədən ki, monopoliyanın artıq yeminə çevrilmiş həmin müəssisələr öz xammallarının əksər hissəsini məhz bu şirkətdən alırdılar. Əgər materialın keyfiyyətində həqiqətən problem vardısa, bunun səbəbi kiçik emal sexlərində yox, ölkədə metal külçələri hazırlayan yeganə müəssisədə axtarılmalıdır. Çünki “Baku Steel”-in əməkdaşlıq əvəzinə, düşmənçilik etdiyi həmin sex və fabriklər sadəcə aldıqları metalı yaymaq və müxtəlif qəliblərdən keçirməklə öz işlərini tamamlayırlar.  Materialların keyfiyyəti isə tamamilə monopolist şirkətdən asılıdır. Görünən isə budur ki, “Daşkəsən  Filizsaflaşdırma” ASC işə düşməyənədək Azərbaycanda istehsal olunan armaturların tərkibi, doğrudan da, yalnız metal qırıntılarından ibarət olacaq.

Artıq 5 ildir ki, yeni sahibini gözləyən “Daşkəsən Filizsaflaşdırma”nın isə monopoliyanın əsarətindən qurtulacağına isə inam azdır. Bunun üçün ilk növbədə dəmir monopoliyasının özü yox edilməli, xarici və yerli sərmayədarlar üçün nəfəslik açılmalıdır. Axı, gündə bir şirkətə verilən və asanlıqla müqaviləsi ləğv olunan bir müəssisəyə indiki şəraitdə ağlı başında olan hansı investor “tamah” salar? Üstəlik, başına min bir oyun gətirilən Zülfüqarlı qardaşları, Nazim Bəydəmirli kimi yerli iş adamlarının, «Şəhriyar 99», «R.A.N.K» MMC, “Azərboru” ASC və s. şirkətlərin acı təcrübələri varkən.

Açığını desək, qara metallurgiyamız sahəsində yaradılan bu süni əngəlləri araşdırarkən, baş verənlərin təkcə monopolist maraqlardan qaynaqlanmadığı, həm də müstəqillik yolunda kövrək addımlar atan Azərbaycanın öz ayaqları üzərində durmasının hansısa qüvvələr tərəfindən əngəlləndiyi qənaəti formalaşır. Axı, adətən, imperialist qüvvələr müstəmləkələrin ağır sənaye sahəsində irəliləməsinin, öz iqtisadi potensialını gücləndirməsini istəmirlər. Yaxın tarixə nəzər salsaq, bənzər hadisələrin ötən əsrin əvvəllərində Türkiyədə yaşandığını görə bilərik. Öz təyyarəsini yerli imkanları ilə istehsal etməyə çalışan Türkiyəyə NATO-dakı müttəfiqi ABŞ daha ucuz qiymətə təyyarə satmağı vəd etməklə qardaş ölkəni bu strategiyadan ayırmış və özündən asılı vəziyyətə gətirmişdir. Bənzər siyasətlə Azərbaycan qara metallurgiya istehsalından ayırılıb tamamilə Rusiya xammalından asılı edilib.

Yaponiyanın “Marubeni Protechs Corporation” şirkətinin Daşkən dəmir mədənləri üçün hazırladığı hesabatı şərh edən və Rasim Məmmədova yaxınlığı şübhə doğurmayan bir mətbuat orqanında yer alan bu əsaslandırma da şübhələrimizi gücləndirir:

“Doğrudanmı Azərbaycanın yeni Polad İstehsalı Kompleksi qiymət baxımından rəqabətə davamlı məhsul istehsal edə biləcək və Rusiya, İran, Qazaxıstan, Çin kimi metallurgiya nəhənglərinin bazarına girə biləcək?

Rusiyanın konsaltinq şirkətlərinin apardığı bazar araşdırmalarına görə, hazırda bu ölkədə 1 ton armaturun topdansatış qiyməti heç 420 dollar da deyil. “Marubeni Protechs Corporation” isə hesablayıb ki, ASPC-in istehsal edəcəyi armaturun 1 tonunun maya dəyəri 434 dollar təşkil edəcək. Deməli, Azərbaycan armaturunun Rusiyaya satılmasına bəri başdan ümid bağlamağa dəyməz”.

Bu arqumentdən çıxan məntiqi nəticə belədir: Rusiya bazarına bel bağlaya bilməyən Azərbaycanın özü onun idxal metal bazarına çevrilməlidir. Maraqlıdır ki, Rasim Məmmədovun qara piar kampaniyasında Gürcüstan, İran və Ukrayna asanlıqla hədəfə çevrildiyi halda, Rusiya bu hücumdan kənarda saxlanılır. Məsələyə bu aspektdən nəzər salanda Rasim Məmmədovun arxasında hansı xarici və daxili qüvvələrin dayandığını asanlıqla müəyyənləşdirmək olar.

(ardı var)

Heydər Oğuz

“Hürriyyət”

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Ayaz Mütəllibov: “Xalq nə üçün Xalq Cəbhəsinin ardınca getdi?”-TARİX

Xural Yazıldığı tarix 31 Yanvar 2019

Moderator.az tanınmış ictimai-siyasi xadim, sabiq deputat Maksim Musayevin 20 Yanvar faciəsindən sonrakı ilk günlərdə Azərbaycanın siyasi elitasında baş verən olaylar və ayrıca yanvarın 24-25-də  Azərbaycan KPMK-nın 1-ci katibinin seçilməsi ilə bağlı plenumda şahidi olduqları barədəki söhbətini təqdim etmişdi. Lakin artıq 29 il ötməsi səbəbindən həmsöhbətimiz həmin plenumda respublika rəhbəri(1-ci katib) seçilmiş Nazirlər Sovetinin sədri Ayaz Mütəllibovun çıxışlarının məzmununu unutduğunu bildirmişdi.  Qeyd edək ki, o dövrdə Moskvanın Bakıda tətbiq etdiyi fövqəladə vəziyyət, komendant saatı, yaratdığı xof səbəbindən  20 Yanvar qətliamı ilə bağlı keçirilmiş rəsmi tədbirlər, eləcə də  Ali Sovetin məlum sessiyası və MK-nın plenumunda stenoqram, video-çəkiliş məsələsi problemə çevrilmişdi…

Araşdırmamız zamanı eks-prezident Ayaz Mütəllibovun, eləcə də həmin dövr üçün bir neçə aparıcı şəxsin 24-25 yanvar 1990-cı il plenumundakı çıxışlarının bəzi məqamlarının əks olunduğu  stenoqramı əldə etdik. Vəd etdiyimiz kimi, o günlər baş  verənlər haqda oxucularda daha aydın təsəvvür yaransın  deyə,  həmin  tədbirdə Nazirlər Sovetinin sədri kimi iştirak etmiş A.Mütəllibovun çıxışından parçaları nəzərinizə çatdırırıq:

“Yoldaşlar, dayanın, əgər mən səmimi olmaq istəyirəmsə və əgər siz məndən soruşursunuzsa, onda mən heç bir etiraz olmadan cavab verərəm, mən heç nə əlavə etmək istəmirəm. Cavab verirəm: Mən nə eşitmişəmsə, onunla da sizə cavab verdim. Mən N. İ. Rıjkovla(  o günlər SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri- S.L.) iki dəfə danışmışam, budur, yoldaşlar şahiddirlər. Birinci söhbət zamanı ona belə dedim:

“Biz sizə yalvarırıq, biz xahiş edirik ki, yoldaş Yazova zəng edəsiniz. Bu işləri səhərə qədər təxirə salın. Biz səhər büronu çağıraq və məsələləri həll edərik. Bizdə rəhbərlik böhranı vardır. Biz bu məsələni həll etməliyik. Onda orduya da bir ehtiyac olmaz…”

İkinci söhbət zamanı Rıjkova dedim ki, bunu etmək olmaz. “Bizdə xeyli rus yaşayır, siz onları dəhşətli vəziyyətə qoyursunuz. Siz Azərbaycanda yaşayan rusları çox ağır vəziyyətə salırsınız. Bunu etmək olmaz, biz sizdən çox xahiş edirik, yalvarırıq. Bu məsələni həll etmək üçün bizə səhərə qədər imkan verin…”

…Yoldaşlar, bu, MK-nın məlumatından deyildir, bu, mərkəzin platforması deyildir, mənim öz platformamdır. Əziz yoldaşlar, son vaxtlar respublikada baş verənləri görməmək, meydanda, MK binası qarşısında edilən çağırışları eşitməmək, bunlara əhəmiyyət verməməyə çalışmaq, hadisələrin ancaq bir tərəfini nəzərə almaq olmaz. Hiddət! Mən də bununla razıyam, hər bir xalq belə qoşun yeridilməsinə hiddətlənə bilər və onun buna haqqı vardır. Lakin hər şeyi axıra kimi təhlil etmək lazımdır. Burada plenum yığışıb. Hər birimiz, MK-nın hər bir üzvü, Mərkəzi Komitə, MK bürosu Azərbaycanda baş verənlər üçün məsuliyyət daşıyır. Xalq nə üçün Xalq Cəbhəsinin ardınca getdi? Məgər onun nə üçün getdiyini bilmirik? Məgər xalqın nə haqqında danışdığını, hansı narazılıqların, şikayətlərin olduğunu bilmirik? Məgər biz bundan vaz keçib ancaq bir məsələyə baxa bilərik? Mən ancaq ona təəssüf edirəm ki, Xalq Cəbhəsində hamı bunu başa düşmür. Orada yaxşılar — bacarıqlı vətənpərvərlər də vardır. Biz onlarla əməkdaşlıq etməliyik. Çünki onlar öz xalqının əsl oğullarıdır. Onlar xalq üçün xoşbəxtlik istəyirlər, bizdə olmuş, olan və hələ də baş verən biabırçılıqlardan qəzəblənirlər. Eyni zamanda orada mürtəce əhval-ruhiyyəli adamlar da vardır. Yeri gəlmişkən, deyim ki, bunlar özləri onları pisləyirlər…

Vətənpərvərlik hisslərinin təsiri altında gənclərə: «Gedək Vətəni müdafiə edək», — demək kifayətdir ki, hər bir gənc özünü tankın altına atsın. Lakin bunu etməzdən əvvəl onun nəticələri barədə düşünmək lazımdır. Bu baxımdan bizə tam etimadsızlıq göstərildi ki, siz artıq heç nə edə bilmirsiniz, biz hakimiyyəti öz əlimizə alırıq… Axı siz görürsünüz ki, hər şey dayanıb…».

(Sonra elə uzun-uzadı müzakirələr gedir ki, istər-istəməz konkret suallar verilir)

A.N. Mütəllibovun belə suallara bir cavabı var: «Mən indi sizə konkret müqəssirlərin adlarını çəkə bilmərəm…”

Təqdim etdi: Sultan Laçın

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

2500 illik monarxiya necə çökdü?!-İBRƏT

Xural Yazıldığı tarix 13 Yanvar 2019

Ramazan SİRACOĞLU, professor

Qırx il əvvəl, yanvar ayında bütün dünyanı heyrətləndirən, SSRİ və ABŞ kimi super dövlətlərin ən dərrakəli strateqlərinin axıra qədər hesablaya bilmədikləri, təkcə Yaxın və Orta Şərqdə deyil, bütövlükdə dünyanın ictimai-siyasi həyatında böyük təbəddülat yaradan inqilab baş verdi: İranda 2500 illik monarxiya quruluşu dünya ictimaiyyətinin gözləri önündə süqut etdi.

Yumruqlarını şəhadət dirəkləri kimi havaya qaldırmış İran xalqının birliyi, onun Mauna Loa vulkanından daha heybətli səslə hayqırdığı antimonarx şüarları ən müasir qorxunc silahla silahlanmış 400 minlik şah ordusunu da, 1957-ci ildən ölkədə terror əsdirən gizli polis təşkilatı SAVAK-ı da  bir saman çöpü kimi əzib keçdi. Məlum ölkələrin dəstəklərinə və himayədarlığına rəğmən, Pəhləvi rejimi  çökdü.

Pəhləvilər İranın sayca 20-ci xanədanlığı, çıxış yolunu mühacirətdə görmiş Məhəmməd Rza Pəhləvi isə 35-ci şahı idi. Əslində, Pəhləvi xanədanlığının qədim şahlarla heç bir bağlılığı da yoxdu. Sonuncu şahın atası Rzaxan Mazandaranda yoxsul ailədə doğulmuşdu. Gənc vaxtlarında rus kazak dəstəsində qulluq edirdi. Savadsız olmasına baxmayaraq, sövqi-təbiiliklə amirlərinin rəğbətini qazanmaq yolunun mütilikdən və yaltaqlıqdan keçdiyini yaxşı bildiyindən, özünü oda-közə vurur, zabit ola bilmək üçün mümküm olan bütün üsullara əl atır, canfəşanlığı ilə seçilirdi. Nəhayət, Əhməd şah Qacarın diqqətini çəkə bilmiş, o da onu sarayına gətirtmiş, öncə saray mühafizə alayına başçı təyin etmiş, sonra hərbi nazir, daha sonra da baş nazir vəzifəsinə yüksəltmişdi.

15 dekabr 1925-ci ildə Əhməd şah Qacar xaricdə olanda isə Rzaxan özünü şah elan etmiş, 1926-cı ilin fevralından özünün Pəhləvi soyundan gəldiyini bildirmişdi.Yeri gəlmişkən, ölkəyə rəsmi şəkildə İran adı verilməsini Rza şah istəmiş, bu məqsədlə 1935-ci ildə Millətlər Liqasına  yazılı müraciət etmiş, “Persiya” sözünün “İran” sözü ilə əvəzlənməsinə nail olmuşdu.

16 il şahlıq edən Rza Pəhləvini iqtidardan İ.V. Stalin və U. Çörçil düşürtmüşdülər.25 avqust 1941-ci ildə İranı işğal edən SSRİ və Böyük Britaniya başçıları Rza Pəhləvini Hitlerlə gizli sövdələşmədə suçlu bilərək onu zorla istefaya göndərmiş, Rza Pəhləvini məcburən Cənubi Afrikaya sürgün etmiş, yerinə isə 22 yaşlı oğlu Məhəmməd Rzanı gətirmişdilər.

16 sentyabr 1941-ci ildən rəsmi fəaliyyətə başlayan gənc Məhəmməd Rza Pəhləvibütün fəaliyyəti boyu onu hakimiyyətə gətirmiş güclərin ziddinə hərəkət etməyəcəyinə şərəfi üzərinə and içmişdi.

II Dünya müharibəsi qurtarandan sonra Böyük Britaniya və ABŞ-ın birgə təkidi ilə BMT -də 2 dəfə SSRİ-dən öz qoşunlarını İran ərazisindən çıxarılması məsələsi müzakirə olundu. Nəhayət, SSRİ ilə Böyük Britaniyası arasında  bağlanmış 29 yanvar 1942-ci il müqaviləsinə əsasən, SSRİ 1946-cı ilin aprelindən başlayaraq öz qoşunlarını İrandan çıxarmağa başladı və 26 mayda bu proses tamamlandı.

İran şahı 1946-cı ilin may ayından sonra Qərbin dəstəyi ilə tədricən özünün varlığını büruzə verməyə başladı. ABŞ-la gizli sövdələşmə əsasında 20 milyon dollarlıq silah-sursat aldı, Böyük Britaniya da gənc monarxa gərəkən yardımı əsirgəmədi. II dünya müharibəsində müttəfiq olan SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniya muharibə başa çatandan sonra fərqli mövqe nümayiş etdirməyə başladılar. Qərb siyasətçiləri SSRİ-nin Yaxın və Orta Şərqə doğru ekspansiya siyasətinin qarşısını almaq işində İranın önəmli məntəqə olduğunu hesab edirdilər. Qərbdən lazımı dəstək alan şah qoşunları 1946-cı ilin dekabr ayında, Təbriz başda olmaqla, bütün Cənubi Azərbaycan ərazisini silah gücünə təkrar öz nəzarətinə keçirdi.

Yerli mətbuat onu İranın ərazi bütövlüyünün təminatçısı kimi tanıtmağa və təbiliğə başladı. Soyuq muharibə şiddətini artırdıqca Qərb strateqləri də ona olan diqqətlərini gücləndirirdilər.

Hadisələrin belə şəkil almasından xoşlanmayan Sovet rəhbərliyinin razılığı ilə İranda fəaliyyət göstərən solçular İran şahını cəzalandırmağı qərara alırlar. 4 fevral 1949-cu ildə şah Məhəmməd Rza Pəhləvi tələbələrlə görüş üçün Tehran universitetinə gəlmişdi.  Hüquq fakültəsinin pilləkənlərinə çıxan zaman  “Pərçəm-e eslam”– “İslam bayrağı”– qəzetinin müxbiri Naser Fəxrarayi ( ناصر فخرآرایی )  tapança ilə şaha 5 dəfə atəş açıb onu yaralamışdı. Mühafizəçilər suiqəsdçini hadisə yerində güllələmiş, bundan sonra İranda  solçu “Hezb-e tudə”– “Xalq partiyası”– qadağan edilmiş, İran neftinin Böyük Britaniya şirkətlərinin istismarına qarşı kəskin etirazları ilə ilə tanınan və “Pərçəm-e eslam” qəzetinin naşiri olanAyətullah Kaşani həbs olunaraq işgnəcəyə məruz qalmış, sonra da Livana sürgün edilmişdi.

Ehtimal ki, bu “sui-qəsd” ssenarisi  İrandakı marksist yönlü hərəkatçıları məhv etmək və şahda sosialistlərə qarşı nifrət yaratmaq məqsədi ilə Qərbin xüsusi xidmət orqanı əməkdaşları tərəfindən düzənlənəmişdi. Bu məqsədlə onlar sol görüşlü bir fanatiki özü də bilmədən bu oyuna cəlb etmişdilər,  “terrorçu” da ona verilmiş barıt tapança ilə şahı “güllələdikdən” sonra hadisə yerində “zərərsizləşdirilmiş” və təhqiqat zamanı cibindən “Hezb-e tudə”yə – “İran Xalq Partiyası”na mənsubluğunu təsdiqləyən partiya bileti də “aşkarlanmışdı”.

Solçular 1951-1953-cü illərdə İran şahını devirməyə çox yaxın idilər. İslahatçı M. Müsəddiqin baş nazir postuna gətirilməsi, açıq-aşkar İran antimonarxistlərinin mövqeyinin möhkəmlənməsinə təkan vermişdi. Baş nazir Müsəddiq qısa vaxt ərzində radikal islahatlara başlamış, 1908-ci ildə ingilislərə böyük imtiyazlar verən İran- Britaniya neft müqaviləsini ləğv etmiş, şah ailəsi üçün ayrılan dövlət xərclərini kəskin şəkildə azaltmış, əhaliyə geniş sosial hüquqların verilməsi yolunda ciddi addımlar atmışdı.

Vəziyyətin SSRİ-nin lehinə dəyişdiyini görən CİA və Mİ6 təcili şəkildə “Ayaks” kodu ilə gizli əməliyyat planı hazırlayır. Xüsusi təlimatlandırılmış adamlar küçə və meydanlarda, ictimai yerlərdə Müsəddiq əleyhinə mitinqlər təşkil edir, yüksək vəzifəli hərbçilər böyük məbləğdə “hədiyyələr”lə ələ alınır və 19 avqust 1953-cü ildə Müsəddiq hökuməti devrilir. Ölkəni tərk etmiş Məhəmməd Rza Pəhləvi qalib kimi xaricdən İrana qayıdır. “Şah üçün darıxmış” minlərlə insan Mehrabad hava limanında onu  məşhur Tehran şivəsində “Əlahəzrəta, be İran xoş umədin”– “Əlahəzrət, İrana xoş gəldiniz!” şüarı ilə qarşıladı. Solçular yenə də istədiklərinə nail ola bilmirlər.

İran uzun zaman Sovet və Qərb ideoloji savaşı cəbhəsində  strateji hədəf olaraq qalmağa davam etdi. Tərəflər heç vəchlə onu digərinin nüfuz dairəsinə çevrilməsinə razı olmurdular. Onlar bu məqsədlə İran şahını öz tərəflərinə çəkmək üçün bütün mümkün variantlardan yararlanmışlar.

1959-cu ildə İranla ABŞ arasında hərbi əməkdaşlıq müqaviləsi bağlandıqdan sonra SSRİ-ABŞ-İran triosu arasında yeni gərginlik yaşandı. İran şahı mümkün qədər  tərəflərə qarşı mötədil davranmağa çalışsa da, vəziyyət öz gərginliyini qoruyurdu.

Sovet dövlət başçısı N. Xruşşovun 4 iyun 1961-ci ildə Vyanada ABŞ Prezidenti Con Kennedi ilə görüşdə saymazyana söylədiyi “Bu yaxınlarda İranda vəziyyət qarışacaq, amma bu, bizim işimiz olmayacaq” sözləri elə-belə, gəlişigözəl ifadə deyildi. Xüsusən, təhdidkar “İran tezliklə Sovet İttifaqı ərazisinə düşəcək çürümüş bir almadır”– “ايران سيب گنديده اي است كه به زودي جلوي پاي اتحاد شوروي به زمين خواهد افتاد” – ifadəsi beynəlxalq miqyasda ciddi təşvişə səbəb olmuşdu. ( Bax: ص.٢٠٥.   اسكندر دلدم، من و فرح پهلوی، ١٣٩٣، جیلد  ١٣٩٣،،جیلد  ٢ )

Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin (KQB-nin)  3-cü İdarəsinin  (Hərbi Əks-Kəşfiyyat İdarəsi ) rəisi A. M. Quskovun göstərişi ilə Fadeyev saxta  familyası ilə Tehrana gəlmiş general-mayor İ. A. Fadeykin təxminən bir ilə düşünüb hazırlığı terror planının gərçəkləşməsi üçün 1962-ci ilin fevralında münasib fürsət yaranmışdı. Bu məqsədlə şübhə yaratmamaq üçün o vaxtlar Tehranda dəbdə olan “Volkswagen Frog” maşını alınmış,  içi uzaqdan idarə olunan partlayıcıyla doldurulmuş və parlament binasına yaxın Şahabad (indiki adıyla, Cümhuriyyət) xiyabanında park edilmişdi. Məhəmməd Rza Pəhləvi bu xiyabandan keçib Baharstan adlanan yerə- parlamentin iclasında çıxış etməyə gedəcəkdi, Şahın oturduğu “Rolls Royce” avtomobili fəxri eskortun müşaiyət ilə partlayıcı ilə dolu “Volkswagen”ə yaxınlaşanda maşını partlatmalı olan şəxs pultun düyməsini sıxsa da, partlayış baş verməmiş və İran şahı sağ-salamat şəkildə parlamentə gəlmişdi. Əgər “Volkswagen” partlasaydı, 500 metrlik radiusda hər şey darmadağın olacaqdı. Şahı ölümdən xilas edən isə Tehranda  havanın o gün  qatı dumanlı olması imiş. 500 metr uzaqlıqda pusquda durmuş icracı, partlayıcı qurğunun  pultunun düyməsini 3 saniyə sıxmalıymış ki, siqnal sıx duman qatından keçib qurğunu işə salsın.O isə canının qorxusundan və tələsdiyindən pultun düyməsini ani sıxaraq gizləndiyi yerdən dərhal qaçıb uzaqlaşıbmış.

İran şahı müdhiş şimal qonşusunu sakitləşdirmək üçün 1962-ci ilin sentyabrında rəsmi bəyanatla çıxış edərək hər hansı bir dövlətə İran ərazisindən SSRİ-yə qarşı təcavüzkar hərəkət etməyə imkan verməyəcəyini bildirmiş, 1963-cü ildə isə SSRİ ilə iqtisadi əməkdaşlıq haqqında müqavilə bağlamışdı. Buna baxmayaraq, İran şahının həyatı daim təhlükə altında tutulurdu.

10 aprel 1965-ci ildə İran şahını öldürmək üçün daha bir sui-qəsd gerçəkləşdirilmişdi. Bir təsadüf şahın bir qədər gecikməsi Mərmər sarayın ( كاخ مرمر ) mühafizəçilərindən olan 23 yaşlı Reza Şəmsabadiyə öz terror əməlini həyata keçirməyə mane olmuşdu. Onun şahı nişan aldığını görən digər mühafizlər atəş açaraq Reza Şəmsabadini yaralayırlar. Şəmsabadi “من بايد اين جلاد را بکشم ” – “Mən bayəd in cəllad ra bekoşəm” – “Mən  bu cəlladı öldürməliyəm”– deyə hayqıranda İran şahı cəld yerə yatır, şahın digər qorumaları isə Şəmsabadini öldürürlər və təhlükə bu dəfə də şahdan yan keçir.  ( Bax: دکتر باقر عاقلی. روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی. چاپ ماه منظر. تهران: مامک. ۱۸٣ )

Hadisəni təhqiq etmiş SAVAK (سازمان اطلاعات و امنیت کشور – Sazeman-e Ettelaat və Əmniyyət-e Keşvər ) qeyd olunan terror aktının Pərviz Nikxah adlı bir solçu maoist tərəfindən təşkil edildiyini bildirsə də, Məhəmməd Rza Pəhləvi buna inanmamışdı.  SAVAK uzun axtarışdan sonra Pərviz Nikxahı yaxalayıb İran şahının huzuruna gətirəndə, şah sui-qəsddə təqsirli bilinən Pərvizdən niyə onu öldürmək istədiyini soruşur: مردک برای چه می‌خواستی مرا بکشی؟” – “Mərdək, bəray-e çe mixasti məra bekoşi?”- “Zavallı, nə üçün məni öldürmək istəyirdin?”

Pərviz də yanıldığını, peşman olduğunu və şahdan əvf dilədiyini bildirir. Təəccüblüdür ki, şah həmin adamı bağışlamışdı. (Bax: اسرار زندگی شاه و فرح، فرح دیبا، صفحه ٣٦٦   )

Şah zamanında İranın feodal-patriarxal geriliyi aradan qaldırmaq, ölkənin beynəlxalq nüfuzunu artırmaq məqsədilə 1963-cü ildə  “Enqelab-e sefid”- “Bəyaz inqilab”hərəkatına start verilmişdi. Bu inqilabın əsas hədəfi torpaq islahatlarının həyata keçirilməsi olsa da, bu islahatlar yoxsul kəndlilərə gözlədikləri səmərəni vermədi. Kəndlilər öz kəndlərini tərk edib iş arxasınca böyük şəhərlərə üz tutdular.

1970-ci illərin başlanğıcında neft və neft məhsullarının bahalaşması İrana astronomik gəlirlər gətirsə də şah bu neft kapitalını əhalinin maddi rifah halının yaxşılaşmasına sərf etmək əvəzinə sürətlə silahlanmağa yönəltmişdi. Hətta bir dəfəŞahbanu Fərəh Pəhləviparlament komissiyasının iclasında  mədəniyyət və incəsənətin inkişafı üçün əlavə maliyyə vəsaitinin ayrılmasını xahiş edəndə İran şahı ona etiraz etmişdi:

“؟ با كدوم ساز ما رفتیم به جنگ” – “Ba kodum saz ma rəftim be cəng?”- “Biz hansı sazla savaşa getmişik? ( Bax:https://www.youtube.com/watch?v=q58X6mnCUa4  29-32-ci saniyələr )

İran şahı qəribə bir inadla İranı dünyanın beşinci ölkəsinə çevirmək uğrunda fəaliyyətə keçmiş, tədricən də reallıq hissindən uzaqlaşaraq xəyallarını gerçək kimi görməyə başlamışdı.

 Məsələn, 26 oktyabr 1967-ci ildə ( doğum günündə ) özünə və xanımına tacqoyma mərasimi keçirmişdi. Ondan “Niyə 26 illik şahlıqdan sonra özünüzə indi tacqoyma mərasimi keçirirsiniz?”- deyə soruşulduqda, “O vaxtlar İran kasıb ölkəydi, belə təmtəraqlı mərasim keçirmək ayıb olardı”- cavabını vermişdi.

Heç bir zərurət olmadan 1971-ci ilin 12-14 oktyabrında dünyanın 69 ölkəsindən dövlət başçılarını, baş nazirləri, kralları, şahzadələri, kraliçaları ( toplamda 600 nəfər yüksək vəzifəli xarici qonaqları ) İrana dəvət edib, Əhəmənilər ( farslarHəxamənişan – هخامنشیان – deyirlər ) xanədanlığının hökmranlığının 2500 illiyini təntənə ilə qeyd etmişdi.

Rəsmi mənbələrdə  bu tədbirin gerçəkləşməsi üçün 22 milyon dollar xərcləndiyi bildirilsə də, qeyri-rəsmi məlumatlara görə, bu tədbirə dəfələrlə  böyük miqdarda pul vəsaiti sərf olunmuşdur.

İran şahı fərman verib 1976-cı ildən etibarən İranda rəsmi şəkildə 2536-cı ilin başlanacağını bildirmişdi. Şah özü dindar olsa da, ölkəsinin mümkün qədər dini zəmindən uzaqlaşmasına çalışırdı. İran şahı İranda fəaliyyət göstərən bütün ABŞ vətəndaşlarına xüsusi toxunulmazlıq statusu vermişdi. Heç bir halda amerikanlar İranda məsuliyyətə cəlb oluna bilməzdilər. İran şahı bütün siyasi partiyaları sıxışdırıb iflic vəziyyətinə salmışdı. 2 mart 1975-ci ildə onun təşəbbüsü ilə yaradılmış “Rəstaxiz” (“Dirçəliş”) partiyasından başqa digərlərinə fəaliyyət şəraiti yoxdu. Bütün ziyalılar, məmurlar, zənginlər məcburi qaydada bu partiyanın üzvü olmalı idilər. Təkpartiyalı sistemin hökmranlıq sürdüyü bir şəraitdə, hər şey bu partiyanın inhisarına alınmışdı.

Ölkədə mənasız əyləncələrin keçirilməsi, dövrü mətbuatda və televiziya proqramlarında bayağı həyat təzinin reklam olunması, məddahlığın, rüşvətxorluğun əxlaqi normaya çevrilməsi, məmur özbaşınalığının cəzasızlığı, müxtəlif məqam sahiblərinin əhalini süründürməsi, bürokratik əngəllərin getdikcə artması, zənginlərlə yoxsullar arasında keçilməz uçurumların dərinləşməsi, mənəvi dəyərlərin aşınması, şəxsi münasibətlərin ön plana keçməsi əhali arasında Məhəmməd Rza Pəhləviyə olan-qalan inamın büsbütün yoxa çıxmasına, ac və yalavac milyonların fors-major qüvvəyə çevrilməsinə, öz məcrasından çıxıb daşaraq böyük əraziyə yayılan nifrət selinə döndü. Xüsusən xaricdə tahsil alan gənclərin Avropa ölkələrində müntəzəm şəkildə keçirdikləri etiraz mitinq və yürüşləri dünya ictimaiyyətində şahı bir müstəbid, xalqının düşməni kimi tanıtmaları şahın sonunu sürətləndirdi. 9 noyabr 1978-ci ildə ABŞ-ın İrandakı səfiri Vilyam Sallivan  prezident C. Karterə ünvanladığı  “Thinking the unthinkable”- “Düşünülməzi düşünərək”– adlı məlumatında  İran şahının labüd sonunun gəldiyini bildirmişdi.

Xalq hamılıqla İran şahına qarşı vahid cəbhədə birləşib sarsıdıcı gücə çevrildi. Artıq bu qüvvəni şahın nə çox güvəndiyi SAVAK saxlaya bilərdi, nə də 400 minlik ordusu. Əli silahlı əsgərlərin qarşısında qol-qola səf bağlamış həmyaşıdları  çeynənmiş  haqlarının bərpasını, ədalət tələb edərək o dönəmin məşhur “Yar-e dəbistaniye mən”- “Mənim məktəb yoldaşım” şeirinə yazılmış mahnısını oxuyurdular:

دست من و تو باید این، پرده‌ها رو پاره کنه

کی می‌تونه جز من و تو، درد ما رو چاره کنه؟

(Mənim, sənin əllərimiz gərək cırsın bu pərdəni parə-parə,

Məndən başqa, səndən başqa kim bu dərdə qılar çarə?)

Ordunun aşağı rütbəli heyəti və əsgərləri küçə döyüşlərində barrikadanın qarşı tərəfindəkilərə güllə atmaqdan imtina etdi, çünki orada dayananlar onlara yad adamlar  deyildi, düşmən deyildi:  bir parça çörəyə möhtac duruma gətirilmiş ata-anaları idilər, sabahına inamı oğurlanmış qardaş və bacıları idilər, işsizlikdən bezmiş dost-tanışları idilər… Əsgərlər dərk edirdilər ki, sabah ordudan tərxis ediləndə bugünkü əsgərləri də  barrikadaların qarşı tərəfində nifrət və qəzəbini silaha çevirmiş o yoxsul soydaşlarının aqibəti gözləyir. Ordu mənsubları bir-birinin ardınca antişah cəbhəsinə keçdilər. Ordu və xalq qardaşlaşdı.

1930-1936-cı iillərdə İsveçrədə (Institut Le Rosey) təhsil almış, Avropa mədəniyyətinə yaxşı bələd olan Məhəmməd Rza Pəhləvi ingilis və fransız dillərini mükəmməl səviyyədə bilsə də, sadə İran xalqından uzaq düşmüşdü. Şahın ən fəlakətli səhvi öz xalqına deyil, ona dost görünən xarici dövlət başçılarının vədlərinə güvənib öz xalqından ayrılmasi oldu. O dövlətlər üçünsə daimi olan ancaq öz  maraqlarıdır.

İran şahının ciddi-cəhdlə gizləməyə çalışmasına baxmayaraq, Sovet və amerikan xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşları onun 1975-ci ildən sağalmaz bədxassəli limfomaxəstəliyinə tutulduğundan xəbərdar olmuşdular. Mötəbər mütəxəssislərin ehtimallarına görə, İran şahının maksimum 5 il yaşamaq şansı qalmışdı. Hər iki ölkənin ağır çəkili strateqləri  gizli şəkildə, 1975-ci ildən etibarən İranda iqtidara gələ biləcək qüvvələri hesablamaqla məşğul idilər.

O zaman Şərq və Qərb blokunun avanqard gücləri ruhaniləri ciddi qüvvə olaraq görə bilməmişdilər. Onların çox asanlıqla ortadan qaldıra bilinəcəyini düşünmüşdülər. Şərq bloku yetkililəri şahdan sonra hakimiyyətə çox asanlıqla solcu təmayülün gələcəyini planlayır, bütün hesabları bu variant üzərində qururdular.

Qərb stratetləri isə əksinə, liberalların daha çox şanslı olacaqlarını ehtimal edirdilər.

Hər iki tərəf hadisələri öz axarına buraxmağı, ən yaxşısı,  seyirçi mövqedən olub-bitənləri izləməyi tərcih etdilər. İrandakı hadisələr özünün kulminasiya nöqtəsinə çatanda şah yardım üçün ürək qızdırdığı havadarına – ABŞ Prezidenti C. Karterə müraciət etdi. O da şahın  müvəqqəti olaraq ölkəni tərk etməsini məsləhət bildi. Lakin  məsləhət görən də, məsləhət alan da unutmuşdu ki, indi daha 1953-cü il deyil.

İqtidardan düşmüş şaha sığınacaq üçün bu dünyada yer verən tapılmadı. Ümidlə üz tutduğu Misirdə, Mərakeşdə, Bəhamda, Meksikada bir müddət sonra, “inciməyin, sizi daha burada saxlaya bilmərik” sözlərini eşidirdi.  Bədxassəli limfoma xəstəliyi şiddətlənincə, müalicə üçün ABŞ-a getsə də, orada da onun arzuolunmaz şəxs olduğunu söylədilər. Panama dövlətinin başçısı İran şahının siyasətini təqdir etməsə də, alicənablıq göstərib ona Panamada sığınacaq verdi.

Şah siyasi sığınacaq üçün  güvəndiyi İngiltərə baş naziri M. Tetçerə müraciət ünvanlasa da, “Dəmir Ledi” müsəlman Şərqində Böyük Britaniyaya uzun müddət böyük dəstək verdiyinə görə ona təşəkkür etdikdən sonra təəssüf hissi ilə bildirmişdi ki, yeni yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Böyük Britaniyanın İran şahına sığınacaq verməsi doğru olmaz. Baş nazir nəzakətlə sözünü belə tamamlamışdı ki, o inanır ki, şah bunu anlayışla qarşılayacaq.

Ümidi  qırılan şah təkrar Misirə qayıtdı və 27 iyul 1980-ci ildə, 60 yaşında ikən Qahirədə vəfat etdi.

Şah və ailəsinin gedişinə tarixi şahidlik etmiş Tehranın məşhur Mehrabad hava limanı  iki həftə sonra Parisdən gələn başqa bir tarixi şəxsiyyətə qucaq açdı. Onun gəlişi ilə İranda tamamilə yeni ictimai-siyasi dövran başladı.

Strateq.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Pentaqonla Rotşild ailəsi arasında savaş-ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 6 Yanvar 2019

Ergün Diler

“Takvim”, Türkiyə, 04 dekabr 2018-ci il

“Dərin Amerika” ilə Rotşild ailəsinin mübarizəsindən çox yazmışıq, indi də yazırıq. Rotşildlərin əlinin altında çalışan çox ailə var. Ən yüksəkdə – zirvədə olduqları üçün oyunu quranlar da onlardır.

Rotşildlər pulla hərəkət edərək, ABŞ-ı idarə etmək istəyən bir ailədir. Hər bir ölkədə özlərinə bağlı olan çox zəngin, güclü ailələr formalaşdırıblar və onlar görünməyən əlaqələrlə bir-birinə bağlıdırlar. Dünyanın müxtəlif nöqtələrində eyni anda bir hədəfə yönəlik hərəkət edə bilmələrinin səbəbi də bu əlaqələrdir. Bu, uzun hekayədir…

Bu günə gələk və gedən mübarizəyə baxaq. İki gündür Pentaqonla Rotşildlər arasında gedən mübarizədə ortaya çıxan şəxslərdən yazırıq.

Pentaqon xüsusilə “Rothschild & Co”nun yüksək səviyyəli təmsilçiləri olan Erik de Rotşild (Eric de Rothschild), Klaus Mangold və Covanni Salvettinin maliyyədən əl çəkməsini istəyir. Stiv Bennon bu işdən əl çəkmir. Məqsəd bu ailənin pulla əlaqəsini ən aşağı səviyyəyə endirərək, əməliyyatlarını durdurmaqdır. Bu güc balansında bizim yaxşı tanımadığımız bir şəxs olan Erik de Rotşild ailə üçün çox önəmlidir.

“Rothschild & Co”nun sahibi olan Erik de Rotşild ailə içində çox önə çıxmayan dərin fiqurlardan biridir. Rotşild ailəsində vəzifələr dəqiq şəkildə paylanır və həddi aşma əsla ola bilməz. Təbii, Erik de Rotşild pulla bağlı ən önəmli mövqedə olan bir şəxsdir. Ailənin çox önəmli fərdlərinin pulla yaxın əlaqələri olsa da, Erik de Rotşildin yeri fərqli, çox fərqlidir. Çünki Erik de Rotşild Rusiya, İngiltərə, Fransa, Hollandiya, İtaliya, Mərakeş, Tunis, Misir, İran, Qazaxıstan, Türkmənistan, Cənubi Afrika kimi 70 ölkənin mərkəzi bankının gizli müşaviridir. Əslində, bu ölkələrin mərkəzi banklarını idarə edən şəxsdir.

Sahibkar olduğunu deyən çox şəxs vardır. Tez-tez pıçıltı ilə danışırlar. Müşavir olduğu qəti olmaqla birlikdə, bu dedi-qodular da az deyildir. Məsələn, Erik de Rotşild 2006-cı ildə Türkiyədə, 2007-ci ildə Cənubi Afrikada, 2008-ci ildə isə Türkmənistan və Qazaxıstanda təqribən 3 ay yaşayıb. O dövrdə qaldığı bu ölkələrin maliyyə sistemindəki güclü inteqrasiya çox önəmli idi. Həmin tarixlərdə 70 yaşına çatmış birinin öz evindən uzaqda yaşaması ailənin nə qədər özəl bir iş prinsipi olduğunun da göstəricisidir. Başqa sözlə, Erik de Rotşild çox güclüdür. Yəni, sıradan biri deyil.

Corc Sorosu bütün dünyada tanıdan, böyüdən də Erik de Rotşilddir. İndi qarşı-qarşıya gəlsələr də, bu gün Soros Erik de Rotşildlə eyni yerdə olmaqdan çəkinir.

Erik de Rotşildin önəmli bir özəlliyi də ailə içində müsəlmanlara ən yaxın şəxs olmasıdır. Bir çox ölkədə önəmli müsəlmanlarla dostluq quran Erik de Rotşildin pulla oyun oynaması adi bir hadisədir.

Bir çox ölkədən şəxsi alacağı olan Erik de Rotşild bir müddət öncə Qazaxıstanda Mərkəzi Bankı tamamilə öz əlinə alıb. Bu, mətbuata da sızdırılıb. Bəlkə güc nümayişi, bəlkə də yeni sistemin şəffaf bir detalı idi. Bilmirəm, lakin bu detal sızdı, masa fotoşəkili verildi. Maraqlı olan Klaus Mangold və Covanni Salvettinin (Giovanni Salvetti) Erik de Rotşildlə birlikdə eyni masada olması idi. Yəni, komanda oyunu!

Erik de Rotşild İranda da çox güclüdür. İrandakı ən zəngin 10 ailə ona bağlıdır. Ölkənin maliyyə sisteminin rəhbərliyindəki şəxslər bu ailələrin fərdləridir. İranda maliyyə ilə bağlı atılacaq hər bir addım bu ailələrin ortaq qərarı, dolayısı ilə Erik de Rotşildin razılığı ilə olur. Kimsə ondan müstəqil iş görə bilməz. İmkan da verməz…

Hazırda Vaşinqtonun İrana qarşı başlatdığı iqtisadi əməliyyatın mərkəzində Erik de Rotşild, yəni Rotşild ailəsi durur.

ABŞ hərbçilərinin Suriyadan Şimali İraqa çəkilməsinin pərdə arxasında olan məsələ də Rotşild ailəsilə bağlıdır. Pentaqon, “Lazım olarsa, İranı Suriyanın şimalındakı hərbçilərimizlə vurarıq. İrandakı oyununuzu bitirərik” deyərək, ailəyə gözdağı verir.

Orada hədəf İran deyil, Rotşild ailəsinə bağlı olan ailələrdir.

İranın ciddi iqtisadi gücü vardır. Bu güc də ailədən gəlir. İndi Vaşinqton bu gücü bitirmək üçün İranı hədəfə alıb. Ciddi şəkildə zərər verdiyi də doğrudur. Ancaq Rotşildlərə bağlı olan 10 ailə hələ ki, zərər görməyib. Çünki Londonda verilən bir qərarla bu ailələrə aid sektorların Əfqanıstan və Çin üzərindən dünyaya açılması davam edir.

Bu məsələdə Fransa da ailələrin yanında yer alır. İndi, əgər qarşıdakı dövrdə İranda iqtisadi çöküş baş verərsə, həmin 10 ailənin ölkədə idarəçiliyi tamamilə ələ alması müzakirə ediləcək. Bu da Rotşild ailəsinin önəmli planlarından biridir.

Ailə üçün dünyanın ən güclü bankları üzərində böyük “şirkət evlilikləri”ni idarə edən də Erik de Rotşilddir. Onun Paris Böyük Sinaqoqu Fəxri Prezidenti olması bu gün dünyada ən təsirli şəxslərdən biri olması mənasına gəlir.

Dollara qarşı rəqəmsal pulu ilk dəfə ortaya atan şəxs də Erik de Rotşilddir. Rəqəmsal pul onun kəşf etdiyi metoddur və qarşısı nə qədər alınırsa-alınsın, çox yaxında həyatımızı rəqəmsal pulla davam etdirəcəyik. Dolları dollarla yıxa biləcək gücə çatan Rotşild ailəsinin bu gün ortada yeni pulla bağlı atdığı çox önəmli addımlar var.

Ailənin əmri ilə bir çox mərkəzi bank rəqəmsal pula keçəcək. Bunun infrastrukturu artıq yaradılıb. Sadəcə, Erik de Rotşild və ailəsinin digər üzvlərinin bu işə start verməsi gözlənilir.

Ölkələrin ordularını idarə etmək çox böyük gücdür. Bu da Vaşinqtonun əlindəki ən böyük kozırdır. Ancaq mərkəzi bankları idarə etmək də, ən azı, orduları idarə etmək qədər önəmlidir. Bu da ailənin əlindəki ən böyük gücdür.

Vaşinqtonun sızdığı mərkəzi banklar, Rotşild ailəsinin də sızmağı bacardığı ordular olmamış deyil. Ancaq tərəflərdən heç biri nəzarəti tam ələ ala bilməyib. Bundan sonrakı müddətdə də bunun olma ehtimalı zəifdir. Bu, tərəflərin bir anlaşma yolu tapma ehtimalını gücləndirsə də, o ehtimal elə də yaxın görünmür.

İran, Suriya, Rusiya, Avrasiya və Orta Şərqdəki mövcud durum da Pentaqonla Rotşild ailəsi arasında gedən mübarizə səbəbilə gərgindir. Bu, bitənə oxşamır. Kipr məsələsi də belədir.

Yeni masa buralara hakim olanlar tərəfindən qurulacaq.

Ərəfədəyik, pula görə qopacaq bir fırtına qapıdadır. Silahla bağlı durum da eynidir.

Necə olacağını baxıb, görəcəyik…

Tərümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Sülhəddin Əkbər Qarabağdan yazdı…

Xural Yazıldığı tarix 2 Yanvar 2019

Sülhəddin ƏKBƏR,

Azad Demokratlar Partiyasının sədri

(Bir daha Azərbaycana qarşı aparılan vəkalət müharibəsinin nəticələrinin ortadan qaldırılması və işğal altındakı ərazilərin azad edilməsi haqqında)

Yola salmaqda olduğumuz 2018-ci il həlledici mərhələyə daxil olmuş geopolitik qarşıdurmanın qlobal və regional miqyasda (xüsusilə Böyük Orta Şərqdə və postsovet məkanında) nisbi, aşağı intensivlikli və “yumşaq”, yəni “yumşaq güc” komponentlərindən daha çox istifadə edilməklə kəskinləşməsilə əlamətdar oldu.

Geopolitik qarşıdrmanın kəskinləşməsi, təbii, geostrateji, geoekonomik və geokültürəl qarşıdrmanın kəskinləşməsilə müşayət olundu.

Qlobal və regional miqyasda, xüsusilə də İran ətrafında, Qara və Azov dənizləri akvatoriyasında baş verən bütün bu proseslər, öz mənfi meyl və təsirlərilə birlikdə, Cənubi Qafqaz və Xəzər regionuna, buradakı regional münaqişələrə, eyni zamanda Azərbaycana və ona qarşı aparılan strateji vəkalət müharibəsinə, onun gedişinə birbaşa və dolayı yolla təsirsiz ötüşə bilməzdi.

Xüsusən də İran, onunla birlikdə Azərbaycan məsələsinin beynəlxalq və regional gündəliyə gətirilməsilə aktuallaşdırılması, İran ətrafındakı ölkələrin yenidən siyasi formatlanması, bu kontekstdə Ermənistanda “məxməri inqilab”ın həyata keçirilməsi Azərbaycan Respublikasına, ona qarşı aparılan vəkalət müharibəsinə, strateji münaqişənin gedişində süni şəkildə formalaşdırılmış status-kvoya və münaqişənin həllilə bağlı aparılan danışıqlar prosesinə, bütün dolayı təsirlərilə birlikdə, birbaşa təsir göstərməkdədir.

İran, eyni zamanda Azərbaycan məsələsinin aktuallaşması qarşıduran tərəflərin, əsasən ABŞ və Rusiya Federasiyasının (RF) İranın şimalında – Azərbaycan Respublikasında və Xəzərdə öz iştiraklarını, o cümlədən hərbi iştiraklarını təmin etmək, inkişaf etdirmək və gücləndirmək, aktivliklərini artırmaq ehtiyaclarını da aktuallaşdırdı. Bu da gərginliyin daha da artmasını, onsuz da gərgin olan münasibətlərin kəskinləşməsini və vasitəli və ya dolayı yolla qarşıdurmanın artmasını, sərtləşməsini qaçılmaz edir.

2018-ci ilin yazından başlayaraq, Cənubi Qafqaz və Xəzər regionunda, eyni zamanda Qara və Azov dənizləri akvatoriyasında ard-arda baş verən bir sıra əhəmiyyətli və mühüm, eyni zamanda bəzi tarixi hadisələr:

– Prezident Trampın ABŞ-ın İranla onun nüvə proqramı ilə bağlı olaraq 5+1 formatında imzalanan “Birgə əhatəli fəaliyyət planı”ndan çıxması haqqında memorandumu imzalaması və onu rəsmi bəyan etməsi (08 may 2018-ci il);

– demək olar ki, eyni zamanda Vaşinqtonun “səssiz” dəstəyilə RF-nin regionda forpostu olan Ermənistanda “məxməri inqilab”ın həyata keçirilməsi (23 aprel-08 may 2018-ci il);

– bundan dərin narahatlıq keçirən Rusiya Federasiyasının 22 illik (!) müzakirələrdən sonra dənizə sahili olmayan dövlətlərin (ilk növbədə, ABŞ, Böyük Britaniya, Türkiyə Cümhuriyyəti və NATO-üzvü olan digər dövlətlərin, həmçinin İsrailin) hərbi giriş və iştirak imkanını ortadan qaldıran Xəzər Konvensiyasını qəbul etdirməsi (12 avqust 2018-ci il);

– strateji vəkalət müharibəsinə cəlb etdiyi tərəflərə öz maraqlarına uyğun müvəqqəti sülh sazişi layihəsi təqdim etməklə, “sülhməramlı qüvvələr” adı altında öz silahlı qüvvələrini işğal bölgəsinə – Azərbaycan Respublikasına yeritməyə ciddi cəhd etməsi (bunu Belarus Prezidenti Lukaşenko mətbuata açıqladı);

– ABŞ Prezidentinin Milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri Con Boltonun xüsusi missiya ilə regiona səfər etməsi (24-25 oktyabr 2018-ci il) və münaqişənin rəsmi, formal tərəfləri olan AR və ER-ə münaqişənin həllilə bağlı “daha yaxşı” müqavilə və silah təklif etməsi;

– ABŞ və Qərbin dəstəyilə Ukrayna Provaslav Kilsəsinin Rusiya Provaslav Kilsəsindən ayrılması və inzibati müstəqillik əldə etməsi (6 yanvar 2019-ci ildə İstanbulda Ümumdünya Patriarxatlığı tərəfindən Tomosun verilməsilə bu prosesin başa çatması gözlənilir);

– buna qarşı asimmetrik cavab olaraq, Rusiyanın hərbi gücdən istifadə etməklə, üç hərbi gəmisi və 24 hərbçisini ələ küçirməklə Ukraynanın üzünə Azov dənizini bağlaması və nəticədə “Kerç böhran”ının yaranması (25 noyabr 2018-ci il);

– Gürcüstanda keçirilən (28 oktyabr-28 noyabr 2018-ci il) prezident, Ermənistanda keçirilən (9 dekabr 2018-ci il)parlament seçkiləri və onların ilkin siyasi və coğrafi-siyasi nəticələri;

– nəhayət, Azərbaycan Respublikasında erkən prezident seçkilərinin (11 aprel 2018-ci il), TANAP-ın açılış mərasiminin (12 iyun 2018-ci il), Brüsseldə eyni bir gündə ABŞ və AR-in Xarici işlər və Müdafiə nazirlərinin birgə görüşünün və AR-lə Avropa Birliyi arasında “Tərəfdaşlıq prioritetləri” sənədinin paraflanma mərasimininkeçirilməsi (11 iyul 2018-ci il), onun ərəfəsində isə Mingəçevir İES-də “qəza”nın və Gəncə şəhərində məlum terror hadisəsinin baş verməsi (3 iyul 2018-ci il), 10 iyul 2018-ci il, saat 20:00-a (!) mitinqin təyin edilməsi və yüksək rütbəli iki polis zabitinın bıçaqlanaraq öldürülməsi bunu əyani şəkildə göstərməkdədir.

Həm İran (və Azərbaycan) məsələsinin aktuallaşması, həm postsovet məkanının, xüsusən də C. Qafqaz və Xəzər regionunun geopolitik inkişafı beynəlxalq birlik tərəfindən məqsədyönlü şəkildə rəsmi olaraq “Azərbaycan-Ermənistan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” adlandırılan strateji münaqişədəki (1994-cü ilin mayından) mövcud çoxillik staus-kvonun dəyişdirilməsi ehtiyacını ortaya çıxarır.

Onun ilk açıq əlamətləri, öncəki məqaləmdə (“Strateq.az”, 04 iyun 2018-ci il, http://strateq.az/manshet/257868/regionda-yeni-boyuk-oyun-basladi.html) də qeyd etdiyim kimi, ABŞ və Fransa prezidentlərinin Respublika günü və Azərbaycan Demokratik Respublikasının 100 illiyi münasibətilə Azərbaycanlı həmkarlarına göndərdiyi məktublarda “Dağlıq Qarabağ məsələsi”lə bağlı verdikləri mesajlarda görünməyə başladı.

ABŞ Prezidenti Donald Trampın bu münasibətlə göndərdiyi təbrik məktubunda açıq şəkildə deyilir ki, “Qarşıdan gələn aylar Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün imkanlar açacaq, bu isə ABŞ-Azərbaycan əməkdaşlığının genişləndirilməsinə daha yaxşı şərait yaradacaqdır”.

Bu açıq mesajlar, eyni zamanda hər iki həmsədr dövlətin Xarici işlər nazirlərinin verdiyi tamamlayıcı bəyanatlar, gec olsa da, rəsmi Bakının, eyni zamanda hamımızın “qarşıdan gələn aylar”da nələrin baş verə biləcəyi haqqında ciddi düşünməsini tələb edir…

Belarus Prezidenti Aleksandr Lukaşenkonun AR-in işğal altında olan 5 rayonunun geri qaytarılması, əvəzində RF və Belarusun “sülhməramlı qüvvələri”nin yaranacaq yeni təmas xəttində, yəni Azərbaycan Respublikasında yerlədirilməsi haqqında ER-in sabiq Prezidenti Serj Sarkisyana verdiyi təklif haqqındakı mətbuata məlum açıqlamaları və Rusiya Federasiyasının Azərbaycan Respublikasındakı səfiri Mixail Boçarnikovun 24 dekabr 2018-ci ildə Bakıda keçirdiyi mətbuat konfransında verdiyi açıqlamalar yaranmış status-kvonun mümkün dəyişdirilməsi perspektivlərinə işıq salacaq xarakterdədir.

Səfir Boçarnikov deyib ki, “2019-cu ildə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması yolunda daha əlverişli ab-hava yaradılacaq”. Ona görə, bunun əsası artıq cari ildə qoyulub, yüksək səviyyədə bir neçə görüş keçirilib. O bildirib ki, “2019-cu ilin yanvar ayında da Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirlərinin görüşü gözlənilir”. O, həmçinin Rusiyanın münaqişənin həllinə köməyi davam etdirməyə hazır olduğunu da bildirib (“Strateq.az”, 24 dekabr 2018-ci il, http://strateq.az/gundem/307581/rusiya-səfiri-10.html).

Beləliklə, açıq şəkildə görünür ki, rəsmi Bakı Rusiya Federasiyasının (RF) vəkilləri Ermənistan Respublikası (ER) və separatçı “DQR” vasitəsilə Azərbaycan Respublikasına (AR) qarşı apardığı vəkalət müharibəsinin nəticələrinin ortadan qaldırılması, işğal altındakı ərazilərin azad edilməsi, ölkəmizin müstəqilliyi, ərazi bütövlüyü, suverenliyi, sərhəd toxunulmazlığı və konstitusiya quruluşunun bərpa edilməsi üçün, çox gec olsa da, nəhayət, hərtərəfli (geniş), dərin və uzunmüddətli – strateji dövlət proqramı (SDP) işləyib hazırlamalıdır.

Bu proqram əsasında da qısa, orta və uzunmüddətli fəaliyyət planı (FP) işlənib hazırlanmalı, məqsədyönlü, sistemli, ardıcıl və davamlı olaraq həyata keçirilməlidir.

Strateji dövlət proqramının:

– hərtərəfli olması, onun həm üst (geopolitik, geostrateji, geoekonomik və geokültürəl), həm də alt səviyyəli (siyasi, hərbi, iqtisadi və mədəni) bütün sahələri əhatə etməsini;

– dərin olması, onun strateji, tarixi, coğrafi, mədəni, sosial və s. dərinliyini;

– uzunmüddətli olması isə, strategiyanın başlıca ünsürləri olan zaman, məkan (şərait) və güc nəzərə alınmaqla, uzun zamana yayılmasını nəzərdə tutur.

AR-in SDP və müvafiq FP-nin səmərəli və təsirli şəkildə həyata keçirilməsi üçün ilk növbədə:

– hüquqi baza yaradılmalı;

– işğal olunmuş ərazilərin hüquqi statusu, onların reinteqrasiyası və s. haqqında qanunlar qəbul edilməli;

– Reinteqrasiya Mərkəzi (mövcud şərait, şərtlər, işin həcmi və s. amillər nəzərə alınmaqla, idarə, baş idarə, xidmət, komitə və nazirlik də ola bilər) yaradılmalıdır.

AR-in müasir demokratik dövlətə çevrilməsi, daxili gücünün, eyni zamanda beynəlxalq nüfuz və etibarının artırılması, güvənilir bir dövlətə çevrilməsi və beynəlxalq münasibətlər sistemində layiqli yer tutması üçün hər şeydən öncə (çox gec olsa da):

– plüralizm;

– demokratiya və insan haqları;

– hüququn üstünlüyü və qanunun aliliyi;

– azad rəqabətə dayanan sərbəst bazar iqtisadiyyatı;

– və sosial ədalət prinsiplərinə söykənən müasir azad və demokratik dövlət quruculuğu həyata keçirilməyə başlanmalıdır.

Bunun üçün də ilk növbədə:

– AR Konstitusiyasının 1-ci maddəsinə əməl edilməli;

– ölkədə azad və ədalətli prezident, parlament və bələdiyyə seçkiləri keçirilməli;

– milli iradə əsasında ali dövlət hakimiyyətinin bütün qolları, eyni zamanda yerli hakimiyyət orqanları formalaşdırılmalı;

– açıq və şəffaf fəaliyyət göstərən hesabatlı hökumət qurulmalı;

– geniş və dərin demokratik islahatlar aparılmalı;

– inhisarçılıq, gizli iqtisadiyyat, rüşvətxorluq və korrupsiyaya, eyni zamanda qohumbazlıq, tayfabazlıq, yerlibazlıq və regionçuluğa qarşı səmərəli və effektli real mübarizə aparılmalıdı.

Beləliklə, AR, qısa zamanda erməni əsilli vətəndaşlarımız üçün də yaşamaq və işləmək üçün tam təhlükəsiz, etibarlı, cəlbedici, çəkici və faydalı bir ölkəyə çevrilməlidi. AR vətəndaşı olaraq yaşamaq onların maraq və mənafelərinə cavab verməlidir. Onlar AR vətəndaşı olaraq yaşamağı, həyatlarına davam etməyi könüllü olaraq özləri seçməlidir.

AR erməni əsilli öz vətəndaşlarına sahib çıxmalı, onları yenidən qazanmalıdır. Bu, onun qarşısında duran başlıca strateji vəzifələrdən biridir.

Bunun üçün ilk növbədə:

– AR-ə dost olmayan və düşmən olan xarici güclərin – RF və ER-in, erməni diasporu və lobbisi başda olmaqla bir sıra xarici güc mərkəzlərinin ölkəmizə, xüsusilə də “DQR”-ə təsiri minimuma endirilməli, mümkünsə, ortadan qaldırılmalı;

– keçmiş DQMV ərazisində yaşayan erməni əsilli vətəndaşlarımıza seçici yanaşılmalı;

– separatçılar, ağır və xüsusilə ağır cinayət işləyənlər sadə vətəndaşlardan ayrılmalı və marginal duruma gətirilməli;

– sadə vətəndaşlara qarşı isə stimullaşdırıcı, təşviqedici, cəlbedici və çəkici yanaşmalar tətbiq edilməli;

– onlarla (mümkün olan) bütün sahələr və səviyyələr üzrə əlaqələr qurulmalı, bu əlaqələr intensiv şəkildə inkişaf etdirilməli və möhkəmləndirilməli;

– beləliklə, onlar – keçmiş DQMV ərazisində yaşayan erməni əsilli öz vətəndaşlarımız dövlət və cəmiyyət tərəfindən sahiblənməli və qazanılmalıdırlar.

Bunun üçün ayrıca xüsusi dövlət proqramı və ona uyğun fəaliyyət planı işlənib hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir.

Bu sahədəki xüsusi dövlət proqramı və fəaliyyət planının koordinasiyalı şəkildə həyata keçirilməsinə ümumi rəhbərliyi və nəzarəti AR-in Milli Təhlükəsizlik Şurası etməlidi.

Bu işə başda XİN, RM, XKX, DTX, DİN, İqtisadiyyat Nazirliyi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Mədəniyyət Nazirliyi olmaqla, bütün müvafiq dövlət və hökumət qurumları cəlb edilməlidir.

Beynəlxalq birliyin, yanlış olaraq rəsmi Bakının da qəbul etdiyi kimi, “Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” adlandırdığı “münaqişə”nin həlli ilə bağlı hazırda RF tərəfindən irəli sürülən və qəbul edilməsi üçün tərəflərə təzyiq edilən “müvəqqəti həll variantı”na münasibətə gəldikdə isə, Azərbaycan Respublikası, rəsmi Bakı:

– qlobal və regional geopolitik qarşıdurmanın artıq çoxdan (23 fevral-18 mart 2014-cü il tarixində Krımın RF tərəfindən işğal və ilhaq edilməsilə başlayan Ukrayna böhranı sonrası) həlledici mərhələyə daxil olduğunu;

– bu səbəbdən qlobal və regional geopolitik, geostrateji və hərbi-siyasi durumun dinamik dəyişdiyini, burulğanlı – turbulent inkişaf etdiyini;

– Yaxın və Orta Şərqdə yaranmış, dinamik dəyişən strateji durumu və onun başlıca inkişaf meyllərini;

– ABŞ, İsrail və Səudiyyə Ərəbistanı başda olmaqla Körfəz ölkələrinin İran, eyni zamanda Azərbaycan məsələsini beynəlxalq, xüsusilə də regional gündəliyin aktual məsləsi halına gətirdiyini;

– GUAM məkanında, Qara və Azov dənizi akvatoriyasında, Cənubi Qafqaz və Xəzər regionunda yaranmış yeni strateji durumu;

– təbii müttəfiqi və yeganə strateji tərəfdaşı olan qardaş TC-nin hazırda RF ilə operativ-taktiki yaxınlaşmasını, onunla strateji əməkdaşlıq qurmasını və inkişaf etdirməsini;

– İran məsələsinin aktuallaşması ilə əlaqədar olaraq onun ətrafında olan ölkələrin yenidən formatlanmasını, xüsusilə siyasi formatlanmasını;

– qonşu Gürcüstanın, xüsusilə düşmən Ermənistanın siyasi inkişafını, “məxməri inqilab” edərək, demokratik siyasi-strateji seçim etməsini;

– demokratik siyasi-strateji seçim etmiş ER-in artan xətlə beynəlxalq nüfuz və dəstək qazanacağını;

– bu strateji qarşıdurmada məhz strateji ehtiyatları böyük olan tərəfin, ABŞ və müttəfiqlərinin qazanacağının gözlənildiyini;

– mövcud geopolitik, geostrateji və hərbi-siyasi şəraitə uyğun olaraq manevrlər edilməsi zamanı risklərin və yanlış addımların hesabının kəskin artdığını;

– edilən operativ və taktiki gedişlərin strateji məqsədə zidd olmamalı, öz əl-qolunu bağlamamalı olduğunun zəruriliyini;

– Moskvanın yaxın dəstəyilə qurduğu kriminal avtoritar-oliqarxiya sisteminin və repressiv rejimin daxili və xarici resurslarının sürətlə tükənməkdə olduğunu;

– ölkədəki mövcud sosial-iqtisadi durumu, mümkün sosial-siyasi inkişaf perspektivlərini, gizli-latent, “sürünən”kütləvi etirazın artmaqda, böyüməkdə olduğunu;

– AB ilə strateji tərəfdaşlıqla bağlı yeni sazişin imzalanmasına hazırlıqla əlaqədar olaraq, xüsusilə də fiskal sistemlə (gömrük-vergi sistemi) və “gizli iqtisadiyyat”la bağlı, nəzərdə tutulan islahatları və onların mümkün sosial-iqtisadi və sosial-siyasi nəticələrini;

– xüsusən də, yaranmış və inkişafda olan əlverişsiz daxili və xarici şəraitdə həyati milli maraqlarımızla bağlı olan bu məsələ ilə əlaqədar atılacaq yanlış bir addımın bütün mümkün geridönməz acı və ağır nəticələrini nəzərə almalıdır.

Rəsmi Bakı bütün bunlarla bərabər, ümumiyyətlə:

– ER-in regionda, Azərbaycan türklərinin əzəli torpaqlarında başda Rusiya və Sovet imperiyaları olmaqla, xristian dünyası tərəfindən məqsədyönlü şəkildə yaradılmış, bugünədək davamlı olaraq genişləndirilmiş süni xristian dövləti olduğunu;

– Qərb dünyasının gözündə ermənilərin qədim şərq xristianlığını təmsil etdiyini, müsəlmanlarla sərhəddə xristianlığı “fədakarlıqla” qoruduğunu, müsəlman türklər tərəfindən “soyqırıma” məruz qaldığını, “seçilmiş”, əzabkeş və əziz xalq kimi qəbul edildiyini;

– dünyanın ABŞ, Rusiya və Fransa kimi böyük, BMT TŞ-nin daimi üzvü, Minsk qrupunun həmsədrləri olan dövlətlərində güclü və təsirli diaspora və lobbiyə sahib olduğunu;

– AR-insə, müsəlman və neft ölkəsi olduğunu, Avropanın, həmçinin Yeni Avropanın periferiyasında yerləşdiyini;

– onun müasir demokratik inkişaf yoluna çıxmasında, inkişaf edib güclənməsində, xüsusən də ER-dən öncə, maraqlı olmamasını;

– söhbət mövzusu müsəlmanlar və ya hər hansı bir müsəlman ölkəsi olduqda xristian ölkələrinin, bu halda ABŞ, RF və Fransanın ümumi dil tapacağını unutmamalı və bu səbəblərə görə də, ilk növbədə düzgün – demokratik strateji seçim etməlidir.

Rəsmi Bakı eyni zamanda dinamik dəyişən və inkişafda olan qlobal və regional şəraitə uyğun olaraq edəcəyi operativ-taktiki manevr və gedişlərlə, strateji perspektiv baxımından, öz əl-qolunu bağlamamalıdır.

Faktiki olaraq, Ermənistan yeganə dövlətdir ki, ABŞ və Qərb onun Rusiya ilə ittifaqına, əgər bu münasibətlər Ermənistanın suverenliyi hesabına deyilsə, nə regional, nə də geopolitik planda (ən azı, hələ ki) problem kimi baxmır.

Yaranmış mövcud durumda AR, bütün bunları nəzərə almalı və müzakirə üçün öz alternativ təkliflərini verməlidir.

Azərbaycan Respublikası ilk növbədə:

– yaranmış yeni qlobal və regional strateji şəraiti;

– həlledici mərhələyə daxil olmuş geopolitik, strateji qarşıdurmanın gözlənilən nəticələrini;

– strateji tərəfdaşı və təbii müttəfiqi olan TC-nin artan regional gücü və beynəlxalq nüfuzunu;

– yeganə supergüc olan ABŞ-la pozulan münasibətlərinin sürətlə normallaşmaqda olduğunu;

– ayrıca, onun RF ilə, hələ ki, inkişafda, yüksəlişdə olan, sıxlaşan və strateji əməkdaşlıq xarakteri almaq yönündə gedən münasibətlərini, eyni zamanda bu münasibətlərin ortaya çıxan operativ-taktiki ehtiyaclardan irəli gəldiyini;

– müxtəlif səbəblər, o cümlədən getdikcə genişləndirilən və sərtləşdirilən sanksiyalar üzündən yaxın perspektivdə (3-5 il ərzində) RF-nin zəifləmə meylinə girəcəyini də nəzərə alaraq, işğal altındakı 5 rayonun geri qaytarılması müqabilində RF SQ-nin 25 ildən sonra “sülhməramlı qüvvələr” adı altında yenidən geri dönüşünə izin verməməlidir.

Bunun üçün rəsmi Bakı sıradakı təkilfləri (burada münaqişə və mübahisə predmeti olan başlıca və əsas məsələlərə yer verilib) müzakirəyə təqdim etməlidir.

I mərhələdə:

– keçmiş DQMV ətrafında yerləşən 7 rayon işğaldan azad edilsin;

– “Laçın dəhliz”i ilə bərabər, “Mehri dəhlizi”nə analoji müvəqqəti status verilsin;

– təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün Suriyada tətbiq edilən və ciddi uğurlu nəticələr verən “İdlib modeli”modifikasiya edilərək və yerli şəraitə uyğunlaşdırılaraq tətbiq edilsin;

– yeni yaranacaq təmas xəttinə beynəlxalq polis qüvvələri yerləşdirilsin.

Yeni yaranacaq təmas xəttinə BMT və ya ATƏT-in himayəsi altında TC və RF-nin hərbi deyil (!), polis funksiyası yerinə yetirən qüvvələri yerləşdirilsin.

Onların əsas funksiyası tərəflərin müvəqqəti saziş və ya razılaşmaya əməl etməsinə nəzarət və müşahidə olsun.

Azərbaycan tərəfdə – yeni təmas xəttinin xaricində TC-nin, erməni tərəfində – təmas xəttinin daxilində isə RF-nin Nəzarət və Müşahidə Məntəqələri (NMM) qurulsun.

II mərhələdə:

– işğalçı ER SQ tam tərkibdə, keçmiş DQMV ərazisi də daxil olmaqla, AR-dən çıxarılsın;

– etnik təmizləməyə məruz qalan və hazırda sayları 80 min olan məcburi köçkünlərin hamısı öz doğma yerlərinə və evlərinə dönsün;

– məcburi köçkünlər öz yerlərinə və evlərinə döndükdə isə əksinə, keçmiş DQMV-nin inzibati sərhədləri daxilindəki Azərbaycanlı yaşayış məntəqələrinin ətrafında yaradılacaq “təmas xətləri”nin daxilində TC-nin, xaricində isə RF-nin NMM-ləri qurulsun.

III mərhələdə:

– keçmiş DQMV ərazisində yaşayan AR-in erməni, eyni zamanda Azərbaycan (türk, kürd və s.) əsilli vətəndaşlarının bütün tələblərinin müzakirəsi başlasın;

– dinc danışıqlar (bu danışıqları rəsmi Bakı birbaşa, heç bir vasitəçi olmadan da apara bilər) yolu ilə əldə edilən birgə razılaşma öncə AR parlamentində müzakirə edilsin, ardınca, əgər onun tövsiyə qərarı olarsa, qanuna müvafiq formada ümummilli – Azərbaycan miqyasında keçirilən referenduma çıxarılsın.

IV mərhələdə isə bu tələblər AR-in həyati milli maraqları, konstitusiyası, beynəlxalq hüququn norma və prinsipləri, nəhayət, referendumun nəticələri nəzərə alınmaqla təmin edilsin.

Bütün əlamətlərilə aşkar göründüyü kimi, qarşıdan özü ilə bərabər çoxsaylı risk, çağırış, meydan oxuma və təhdidlər gətirən, çox ağır və çətin keçəcəyi gözlənilən bir il – 2019 gəlir. Tanrı millətimizi və dövlətimizi qorusun! Amin!

Xüsusi olaraq “Strateq.az” üçün

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Neft ölkəsində ciddi problem yaranıb: “Bu qədər pulu nə etməli?!”

Xural Yazıldığı tarix 25 Noyabr 2018

Dünyada milyonlarla insanın aclıq çəkdiyi, başlarının üstündə damı olmadığı bir vaxtda dünyada ən zəngin neft ölkəsinin də öz problemi var. Belə ki, Norveçin Qlobal Pensiya Fondunda (GPFG) neftin satışından əldə edilən gəlirlər hesabına 1 trilyon dollardan çox pul yığılıb və indi həm fondda, həm də hökumətdə bu sualın üstündə baş sındırırlar: pulları hara yatırmalı, nəyə xərcləməli?

Virtualaz.org qeyd edir ki, GPFG 1998-ci ildə Norveçin neftdən əldə etdiyi gəlirlərin gələcək nəsillər üçün yığılıb qorunması üçün yaradılıb. Artıq 20 ildir ki, Norveç hakimiyyəti neftdən gələn pulları həmin fondda cəmləyir. “Neft günlərin birində tükənəcək, amma fondun gəlirləri Norveç əhalisinə fayda gətirməkdə davam edəcək”-Fondun saytında belə deyilir.

Hazırda GPFG dünyada ən nəhəng suveren fonddur. Norveçin əhalisinin sayı cəmi 5.26 milyon nəfərdir, yəni fondda yığılan pulları adambaşı bölsələr hər norveçliyə 200 min dollar düşərdi. Fondun işi tam şəffaflıq üzərində qurulub və istənilən vətəndaş online rejimdə onun fəaliyyətinə dair bütün statistikanı, dinamikanı izləyə bilər.

Ölkə bu cür etibarlı təhlükəsizlik yastığını savadlı iqtisadi, investisiya və şaxələndirmə siyasəti sayəsində formalaşdırıb. Fonda ümumiyyətlə, neftdən əldə edilən gəlirlərin hamısı daxil olur, büdcə xərcləri üçün isə fondun cəmi aktivlərinin ən çoxu 3 faizi həcmində vəsait yönəldilə bilər. Hökumət neft pullarını xarici şirkətlərə, inkişaf etməkdə olan biznesə, səhmlərə və daşınmaz əmlaka yönəldir.

Hazırda GPFG-nin investisiya strategiyası aşağıdakı şəkildə formalaşıb: səhmlərə fondun vəsaitlərinin 67.6 faizi, qiymətli kağızlara 29.7 faizi yatırılıb. Daşınmaz əmlaka isə cəmi 2.7 faiz pul qoyulub. Fondun payına ən çox Apple, Amazon, microsfot Alphabet kimi qlobal şirkətlərin səhmləri daxildir. Habelə fond ABŞ, Yaponiya və Almaniyanın qiymətli kağızlarını alıb. 2018-ci ilin əvvəllərində elan edilib ki, fond qeyri-publik şirkətlərə də yatırım qoya bilər. Norveç Maliyyə Nazirliyində hesab edirlər ki, bununla nəinki fondun gəlirlərini artırmaq, eləcə də mümkün riskləri şaxələndirmək olar. Hazırda dünya iqtisadiyyatında tendensiyalar elədir ki, səhmlərini birjaya çıxaran şirkətlərin sayı getdikcə azalır. Məsələn, ABŞ-da son ildə səhmləri birjalarda alınıb-satılan şirkətlərin sayı iki dəfə azalıb.

Lakin iqtisadçılar fondun investisiya siyasətini aqressiv və yüksək riskli hesab edirlər. “Özəl şirkətlərin səhmləri investisiyaların Norveç modelini riskə atır”- BI Norwegian Business School Universitetindən professor Espen Henriksen deyir. O, əvvəllər GPFG-də işləyib. Professorun fikirləri təəccüblü deyil, çünki yüksək gəlirlilik həm də yüksək risk səviyyəsi deməkdir. 2018-ci ilin üç kvartalı ərzində fond 21 milyard dollar gəlir əldə edib – əsasən səhmlərin hesabına. Qiymətli kağızlar portfeli isə ABŞ-ın dövlət istiqrazlarının ucuzlaşması nəticəsində ziyana gedib. 2017-ci ildə isə fond səhmlər hesabına 130 milyard dollar qazanmışdı.

Səhmlərə yatırım qoymağın riskli olduğunu fondun 2008-ci il qlobal maliyyə böhranı zamanı rekord səviyyədə itkilərə məruz qalması da təsdiq edir. Həmin vaxt fond nəinki gəlir əldə edə bilməmişdi, üstəlik aktivlərinin 23 faizdən çoxunu itirmişdi. Sonrakı illərdə isə fondun gəlir səviyyəsi orta hesabla 6 faiz təşkil edib. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Rusiyanın Milli Rifah Fondunun illik orta gəlir səviyyəsi cəmi 1.3 faizdir.

Yeri gəlmişkən, orta gəlir göstəricilərinin yaxşı olmasına baxmayaraq, Norveç 2008-ci ili təkrarlamaq istəmir. Çünki iqtisadçılara görə yeni qlobal böhran elə də uzaqda deyil.

Yeni qlobal böhranın yetişməkdə olduğu haqda həm dünyanın maliyyə institutları, həm müstəqil analitiklər xəbərdarlıq edirlər. Bu günlərdə Dünya Bankı xəbərdarlıq edib ki, 2019-cu ildən sonra vəziyyət olduqca kritik ola bilər. “Bank of America”nın analitikləri isə deyiblər ki, dünya tezliklə yeni dərin iqtisadi böhrana yuvarlanacaq. Hətta Rusiyanın 1998-ci il defoltunu təkrarlaya biləcəyi haqda danışılır.

Dünya iqtisadiyyatının gələcəyinə dair bu cür qorxulu proqnozların səsləndiyi bir vaxtda GPFG-nin menecmenti borc istiqrazlarına yatırım siyasətinə yenidən baxmağı təklif ediblər. Təklif edilir ki, investisiya portfelində ancaq dollar, avro və funt sterlinqlə olan suveren istiqrazlar (10 il müddətinə olanlar) saxlanılsın. Amma bu barədə hələ qərar verilməyib. Hazırda fondun borc sənədləri 23 valyuta ilə nominasiya olunub. Norveç hökuməti hətta fondun investisiya strategiyasını formalaşdırmaq üçün xarici ekspertlər qrupu da formalaşdırıb. Ekspertlər isə yeri gəlmişdən, fondun rəhbərliyi ilə razı deyillər. Onlar deyirlər ki, indiki kimi 23 valyutada nominasiya olunan borc sənədlərinə yatırım qoyulması riskləri minimuma endirir və investisiya imkanlarını genişləndirir. Çünki dünya praktikasında da belədir.

Fondun pullarının səhm bazarına yatırılması məsələsində də fikir ayrılıqları var. Hökumət üzvləri və iqtisadi müşavirlər iki düşərgəyə bölünüblər. Bir tərəf hesab edir ki, GPFG ancaq dünyada nüfuzlu və tələbat olan şirkətlərin səhmlərinə yatırım qoymalıdır. Digərləri isə özəl şirkətlərə də yatırım qoyulmasına tərəfdardır, hesab edirlər ki, birjalarda səhmlərin alqı-satqısı böyük risklər daşıyır.

Fond  bütün mümkün investisiya alətlərindən istifadə etsə də, maksimum ehtiyatlı hərəkət edir. Üstəlik Norveç hakimiyyətinin qərarı da aydın deyil. Məsələn, 2017-ci ildə fond neft və qaz sektoru ilə bağlı aktivlərini satışa çıxardı. İlk baxışdan sual yarana bilərdi ki, axı bu cür gəlirli sahəyə yatırılan investisiyanı geri çəkmək nə dərəcədə düzgündür? Amma fondda hesab etdilər ki, Norveç iqtisadiyyatı onsuz da neftdən güclü asılıdır. Əgər neft-qaz üzərində qurulmuş iqtisadiyyat çöksə Qərbi Avropada ən iri neft hasilatçısı olan Norveçə ikiqat ziyan dəyəcək – həm neft ixracatçısı kimi, həm investor kimi.

İqtisadiyyatın neftdən asılılığının azaldılması haqda son illər digər hasilatçı ölkələr də düşünürlər. Amma Norveçdə nəinki düşünürlər, həm də real iş görürlər. Və əgər son zamanlar verilən qərarlar özünü doğrultmasa belə Norveç iqtisadiyyatı özünü yaxşı hiss edir – bura əlavə pulların yatırılması xeyirdən çox ziyan gətirərdi. Və Norveç təcrübəsi təbii sərvətlərdən əldə edilən gəlirlərin ən düzgün şəkildə istifadə edilməsi və gələcək nəsillərə saxlanılması baxımından nümunə olaraq qalır. Norveç yeganə neft ölkəsidir ki, öz sərvətlərini başqa neft nəhəngləri kimi axmaq layihələrə səpələyib dağıtmayıb, əksinə, qoruyub saxlayıb və ildən ilə artırır. (lenta.ru-nun materialı əsasında).

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Norveç səfirliyi, neft və “Nobel”

Xural Yazıldığı tarix 17 Noyabr 2018

Norveçin bir dövlət olaraq gücü neftində və maliyyə ehtiyatlarının çoxluğunda deyil. Həmin resursların vətəndaşların xidmətinə effektiv təklif etmək gücündədir.

Norveç dünyanın ən mütərəqqi dövlətlərindən sayılır. Ölkəmizin enerji sektorunda bu dövlətin ən iri neft şirkətlərindən olan “Statoyl” əsas investorlardan biri kimi çıxış edib. Enerji maraqlarının Azərbaycanda təmin etmək hesabına ağzına su alıb və başını aşağı salıb hər şeyi görməməzilikdən gələn dövlətlərdən deyildi. Bizim əvəzimizdən də hökumətdən demokratiya tələb etmirdi. Amma demokratiya və insan hüquqlarına dair laqeyd münasibəti də yox idi. Diplomatik üslubda və xəfif nəzakətlə buna etirazlarını zaman-zaman ifadə ediblər. Norveç dövlətinin ölkəmizdəki elçiliyi vasitəsilə unitar və sekulyar dövlət olmanın əsas çərçivələrini əhatə edən fəaliyyətlərlər təşviq edilib. Vətəndaş cəmiyyətinə ən güclü dəstəyi ilə Norveçin ölkəmizdəki səfirliyi seçilirdi. Nəhayət, ötən həftə Norveçin ölkəmizdəki səfirliyi fəaliyyətinə xitam verdi. Artıq bundan sonra Azərbaycanla bağlı məsələlər Norveçin Gürcüstandakı səfirliyi vasitəsilə əlaqələndiriləcək. Diplomatik əlaqələrdəki vəziyyətin gərginləşməsi Azərbaycan tərəfindən də baş verib. Azərbaycanın Stokholmdakı səfiri də geri çağırılıb. Amma bu faktın özü onu da təsdiq edir ki, artıq dünya Gürcüstanı Cənubi Qafqazın demokratiya mərkəzi hesab etməsi ilə heç də yanılmır. Bu addımla həmin düşüncə daha da möhkəmlənir.

Norveç rifah dövləti kimi

Norveçin bir dövlət olaraq gücü neftində və maliyyə ehtiyatlarının çoxluğunda deyil. Həmin resursların vətəndaşların xidmətinə effektiv təklif etmək gücündədir. Onlardan ikisi çox düşündürücüdür. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2017-ci il üzrə reytinq cədvəlində Norveç adambaşına düşən gəlir səviyyəsinə görə, dünyada 6-cı yerdə qərar tutur. Norveç də adambaşına düşən gəlir 70 min 590 dollar təşkil edir. Skandinaviya ölkəsi olan Norveç iqtisadiyyatı 2008-2009-cu illərdəki ən aşağı nəticələrinə qayıtdığına baxmayaraq, işsizlik həddini rekord dərəcədə azaltmağa nail olub. 2014-cü ilin hesabatlara görə isə, Norveç yaşam standartlarına görə, dünyada birinci yeri tutub.

Norveç: Nefti və Pensiya Fondu

Norveç neft gəlirlərindən həm qənaətlə istifadə edə bildiyinə görə, həm də həmin vəsaitlərin akkumlyasiya olunduğu Norveç Pensiya Fondundan hər kronun (milli valyutası) hara xərclənməsinə qədər yüksək hesabatlılığı ilə seçilən dövlətdir. Güclü vətəndaş cəmiyyəti sektorunun effektiv nəzarət mexanizmlərinin mövcudluğuna və hökumətlərin səmərəli iş prinsipinə görə, hazırda həmin fonda 1 trilyon dollardan artıq vəsait toplana bilib. Bu məbləğ 6 milyon əhalisi olan bir dövlət üçün olduqca çox yüksək məbləğdir. Pensiya Fondundakı bu vəsaitin həcmi ölkənin illik ÜDM-dən 2-3 dəfə böyükdür. İqtisadi təfəkkürü olan hər bir insan üçün bu rəqəmin nə demək olduğunu izah etməyə ehtiyac yoxdur.

Dünya təcrübəsində dövlətlər əsasən 4 iqtisadi model üzrə təsnifləşdirilir: (ı) bilik istehsal edən ölkələr (Niderland), (ıı) texnologiya istehsal edən dövlətlər (Yaponiya, Sinqapur, Malayziya – Asiya pələngləri), (ııı) xammal yönümlü ölkələr (Səudiyyə Ərəbistanı, Nigeriya, Venesuela) və (ıv) aqrar yönümlü ölkələr (Yunanıstan, Manqoliya,Türkiyə). Norveç xammalla zəngin ölkə olsa da, yüksək inkişaf səviyyəsinə görə, xammal qrupuna daxil edilmir. Daha çox neft gəlirlərindən ən uğurlu faydalanmağı bacaran model olaraq qəbul edilir. Demokratiyanı və yaxşı idarəetməni təşviq edən sistemdir. Norveç neft gəlirlərindən elə dürüstlüklə, ağılla və ictimai vəsaitin hamıya məxsus olması kimi müqəddəsliyi rəhbər tutaraq elə istifadə etmişdir ki, sonda bütün vətəndaşların bu fonddan faydalanmaq imkanı olmuşdur. Bu fond vasitəsilə təkcə pensiya xərclərini maliyyələşdirmək yox, həm də nəsillərarası gəlir bölgüsündən ən ədalətli dağıtım sistemini qura bilib. Deməli, yaradılan bu sistemdə həm yüksək gəlir, həm də ədalət payı var.

Bəlkə də belə başa düşülə bilər ki, neft resursunun tezliklə tükənmə təblükəsi olduğuna görə Norveç hökuməti neft pullarından daha çox qənaətlə və rasional istifadə edir. Halbuki, Norveçdə sübut olunmuş neft ehtiyatlarının həcmi 10.4 milyard bareldir. Rezervlərin müqayisəli təhlili göstərir ki, Norveç Qərbi Avropa ölkələri arasında ən böyük neft ehtiyatlarına malik ölkə sayılır. Lakin bu qədər geniş neft rezervləri və əldə olunmuş resurs gəlirlərinin Pensiya Fondundan necə gəldi istifadəsi ilə bağlı arxayınçılıq yaratmadı. Neftsiz yaşamağı bacardılar və yeni cığır açdılar. Resurs “lənətini” resurs “mükafatı” ilə uğurla əvəz etdilər.

Neft, “Nobel” və Kitab üçbucağı

Vaxtilə Azərbaycan nefti hesabına Nobel qardaşları böyük bir sərvətə sahib oldular. Biz isə nə sərvətə sahib ola bildik, nə də “Nobel”çi yetişdirdik. İki milyardlıq neft hasilatının yanında ikicə nəfər Nobel mükafatçısı da yetişdirə bilsəydik, onda “qara qızılın” “ağ qızıla”, neft kapitalının insan kapitalına çevrirməsindən danışa bilərdik. Söhbət Azərbaycanın neftində “Nobel”in halallıq əyarından gedir. Eybi yox, hansı yaşda olursa-olsun bircə nəfər Nobel mükafatına layiq görülsün, sonra da dünyasın dəyişsəydi də dərd çəkməzdik. Əslən rus əsilli olan, lakin Amerika iqtisadçısı hesab olunan Leonid Hurvikz kimi… Ömrünün sonunda – 90 yaşında (2007) iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görüldü. Bir il sonra isə dünyasın dəyişdi. Bu mükafat fondunun ilkin kapital mənbəyinin formalaşmasında rolu olan və neft ölkəsi sayılan Bakının bircə nəfər belə bir uğur nümunəsi olmayacaqsa, onda nə neftimizlə, nədə ki, elmimizlə öyünməyə dəyməz. Elmdən, kitab söz düşmüşkən… Norveç dünyada adambaşına ən çox kitab oxuyan ölkə sayılır.

Çox maraqlıdır ki, bu qədər bərbəzəkli və göz qamaşdıran uğur çətiri altında azad, firəvan və demokratik bir yaşam reseptini təqdim edən Norveç kimi mükəmməl bir sistem var. Belə bir mükəmməl, tarazlı və demokratik dövlətlə diplomatik münasibətlərı zədələmək, sadəcə inkişaf selinin axınına üzmək cəhdidir.

Neftdən başladı neftsiz yaşamağa qədər, xammal üstünlüyündən tutmuş təhsil keyfiyyətinə qədər, idarəetməsindən başlamış demokratiyasına qədər, yaşam meyarlarından başlamış kitab oxumasına qədər tamam başqa örnəklərlə zəngin dövlətin də sinəsindən də belə itələdik. Əslində isə diplomatiyanın gücü dostları itirmək yox, düşmənləri dosta çevirməkdir olmalıdır!

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Kərəm Həsənovun tarixçəsi: Fərhad Əliyevdən prezidentədək

Xural Yazıldığı tarix 14 Noyabr 2018

Artıq Azərbaycanda ən yüksək səviyyədə nəzarətdə saxlanan islahatlar prosesi heç kəsin toxunulmaz olmadığını və dövlət etimadından sui-istifadənin cəzasız qalmadığını təsdiqləyir.

Biz də bu yazımızda olaraq Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinin sədri Kərəm Həsənovla bağlı mediada yer alan və rəsmən təkzib olunmayan bəzi məqamlara toxunmaq istərdik. Söhbət böyük bir struktura rəhbərlik edən dövlət məmurunun müəmmalı siyasi gedişlərindən, şəxsi biznesindən və əmlakından gedir. Əmlak Komitəsinin sədrinin son vaxtlar yenidən qızışan oliqarx savaşında tərəf seçməsi onun özünü də hədəfə çevirib və “vurulması” üçün ciddi əsaslar yaradıb. Bu yazımızda K.Həsənovun dolanbaclı yollarla yüksəlişi, öz maraqları hesabına istənilən ittifaqda və siyasi oyunlarda yer alması, bütün bunların sonucu olaraq böyük bir imperiyaya sahiblənməsindən bəhs edəcəyik.

Çağdaş Azərbaycan siyasətində həm iqtidar, həm müxalifət düşərgəsinə aid xeyli sayda xəyanət nümunələri saymaq olar. Bu siyasətin islaholunmaz qaydasına çevrilib. Belə məqamlardan biri də Fərhad Əliyev-Kərəm Həsənov nümunəsidir. Bu haqda xeyli yazılıb. Amma bu iki həmyerlinin münasibət tarixçəsində maraqlı məqamlar da var.

Fərhad Əliyevlə ilk tanışlıq və yüksəlişin başlanğıcı

Kərəm Həsənov 1992-ci ildən xarici təşkilatların tələbi və məsləhəti ilə bütün keçmiş SSRİ respublikalarında yaradılmış formal bir qurum olan Anti-inhisar Komitəsində sıradan bir məsləhətçi işləyirdi. 90-cı illərin sonlarında o, sabiq iqtisadi inkişaf nazri Fərhad Əliyevin qardaşı, “Azpetrol” Şirkətinin rəhbəri Rafiq Əliyevlə tanış olur. Kərəm Həsənovun odlu-alovlu çıxışları Rafiq Əliyevin xoşuna gəlir. K.Həsənov vaxtaşırı uzun illərdir işlədiyi Komitədəki əməkhaqqının azlığından, Yasamalda kirayədə yaşamasından, rayondan yardım olmasa dolanışığının çətinliyindən R.Əliyevə gileylənərək, əlverişli variant olsa həmyerli kimi onun da nəzərə alınmasını xahiş edirdi. Fərhad Əliyev Dövlət Əmlak naziri təyin olunduqdan sonra R.Əliyev qardaşından K.Həsənovu məsul bir vəzifəyə təyin etməyi xahiş edir. Qardaşının sözünü eşidən F.Əliyev K.Həsənovu qəbul edir. Onu başdan–ayağa süzdükdən sonra ilk tapşırığını verir: “Əynindəki nimdaş pal-paltarını dəyiş, məmura yaraşan tərzdə geyin…”

Fərhad Əliyevin uzatdığı dost əlini biləyindən kəsən məmur

Çox keç mir ki K.Həsənov nəinki “əyin başını” həm də həyatını, komandasını dəyişir və açıqdan açığa Fərhad Əliyevin “quyusunu” qazmaqa başlayır, onunla bağl hazırlanan gizli dosyedə əsas şahid kimi rəqib qruplaşmanın bütün təlimatlarını yerinə yetirir. Bundan əlavə K.Həsənov tərəfindən F.Əliyevin ona məlum olan planları, qohum-əqrabasının, dostlarının adına özəlləşdirdiyi obyektlər, torpaq sahələri, ASC-lərdəki səhm paketləri haqqında məlumatlar həm rəqib qruplaşmaya, həm Prezident Administrasiyasına, həm də mətbuata ötürüldü. Həsənovun əsas rol aldığı bu kampaniyanın sonunda F.Əliyev həbs olundu. Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinin sədri Kərəm Həsənov bu günə qədər vəzifədə qalmasını mənəvi cəhətdən həmyerlisinə borcludur. İqtidar rəhbərliyi məhz komitə sədrinin illər əvvəl göstərdiyi xidmətə görə mükafatlandırıb və vəzifədə saxlayıb. Hakimiyyət bu yaxşılıqları əsla unutmur, di gəl ki, həmyerlisinə xəyanət etmiş bir şəxsə hakimiyyət daxilində müsbət münasibət yoxdur. Sadəcə, hakimiyyətin idarə olunması prosesində belə lazımdır..

K.Həsənov bu gün həmyerlisi, həbs həyatı yaşamış keçmiş iqtisadi inkişaf naziri Fərhad Əliyevə etdiklərinə görə daxilən əzab çəkirsə, bunu “timsahın göz yaşları” adlandırmaq olar. Komitə sədri onun bir zamanlar əlindən tutub karyera pilləsində yüksəldən həmyerlisi olan naziri istintaqda ələ verir, dost əlini uzatmış F.Əliyevin biləyindən kəsir.

Eldar Mahmudovla ittifaq və deputat qardaş faktoru

Komitə sədrinin F.Əliyevə etdiklərinin MTN şefi Eldar Mahmudov işində də təkrarlaması istisna edilmir. Bir müddət əvvəl MTN işi ilə bağlı “quyruğu qapı arasında qalmış”, Mahmudov-Çovdarov bandası ilə işbirliyi de-şifrə olmuş, barəsində ifaşedici materiallar yayımlanmış K.Həsənov vəziyyətdən sivişib çıxmağa müvəffəq oldu. Hətta mətbuata da minnətçi düşən və media emissarlarının hesabına təşkil etdiyi kampaniya ilə Mahmudov-Həsənov əlbirliyini ört-basdır etməyə çalışan komitə sədri kim bilir ki, istintaqa nələr açıqlayıb. MTN işi üzrə Reyestr Xidməti rəhbəri Məhəmməd İmanovun da həbsi sübut edirdi ki, daşınmaz əmlakın qeydiyyatı işlərində Kərəm Həsənovla Eldar Mahmudovun birgə əməliyyatları olub. K.Həsənovun MTN çetesi ilə əlaqələrində xüsusi rola malik şəxs qardaşı, MM üzvü Malik Həsənovdur. Bununla bağlı cumhuriyyet.az olaraq mediada yer alan məlumatlara əsasən bildirək ki, M.Həsənov təkcə qardaşının sayəsində mandat sahibi olmayıb. Onun MTN şefi Eldar Mahmudovla əlaqələrinin olduğu barədə zaman-zaman mediada iddialar tirajlanıb. İddialara görə, o, Mahmudovun siyahısından parlamentə düşmüşdü. Elə bir müddət əvvəl komitə rəhbəri Kərəm Həsənovun Eldar Mahmudovla işbirliyinin üzə çıxması və mətbuat səhifələrini bəzəməsi Həsənovların “quyruğunu qapı arasında” qoymuşdu. Media emissarları hesabına MTN-lə işbirliyini ört-basdır etməyə çalışan K.Həsənov siyasi iqtidarın qəzəbindən özünü qorumağa müvəffəq oldu. Çünki onun postundan getməsi ilə yanaşı həbs təhlükəsi var idi.

Həsənov qardaşlarının beynəlxalq ifşası

Elə bu iş üzrə Dövlət Reyster Xidmətinin rəisi Məhəmməd İmanovu qurban verən Kərəm Həsənov üçün bir həyat kredosu var – silahdaşlarını, ona dəstək verənlər ən dar anda ələ vermək olar, təki kreslosunu itirməsin. Amma bu dəfə daha sərt sınaq var. Bu dəfə isə qardaşların adı 3 milyardlıq səs-küylü korrupsiya əməliyyatında keçir. Beynəlxalq araşdırmaçıların ortalığa qoyduğu faktlar göstərir ki, Həsənovlar prezidentə qarşı Qərbdə başlamış kampaniya üçün tutarlı arqumentlər veriblər. Əgər Həsənovlar Avropada mal-mülk sahibi olmasaydılar, korrupsiya pullarına varlanmasaydılar beynəlxalq dairələrin ölkəmizin imicinə zərbə vuran bu halları tirajlamazdı. Məlum olduğu kimi, Beynəlxalq araşdırmaçı jurnalistlərdən ibarət Mütəşəkkil Cinayətkarlıq və Korrupsiya Araşdırmaları Layihəsinin (OCCRP) 3 milyardlıq korrupsiya əməliyyatı araşdırmasında diqqətdən kənarda qalan daha bir fiqurun adı keçir. Çexiyanın Praqa və Marinask Lazne şəhərlərində daşınmaz əmlak və otellər alan tanınmış azərbaycanlılar arasında Dövlət Əmlak Komitəsinin sədri Kərəm Həsənovun qardaşı, deputat Malik Həsənovun da adı var. Hər iki çex şəhərində bahalı malikanələrə sahiblənmiş komitə sədrinin deputat qardaşının bu pulları hardan əldə etdiyi sirr deyil – millət vəkilinə qadağan edilmiş biznesdən. Araşdırma yazısında məhz Malik Həsənovun adının keçməsi ondan xəbər verir ki, o, başqa deputatlardan fərqlənir.

Çexiyadan Ərəbistanadək böyük imperiya və İsveçrə banklarında hesab

Komitə sədrinin artıq bir neçə ildir ki, Çexiyada biznes strukturu formalaşdırmaq istiqamətində ciddi iş apardığını vurğulayan mənbə K.Həsənovun yüngül və yeyinti sənayesinə daha böyük önəm verdiyini bildirib. Bununla bağlı cumhuriyyet.az-ın əldə etdiyi məlumatda bildirilir ki, komitə sədrinin mineral su və pivə istehsalına marağı daha böyükdür: “Komitə sədrinin Çexiyanın müxtəlif bölgələrində, xüsusilə də Benetiçe və Karlovı Varı şəhərlərində mineral su zavodları mövcuddur. Bu müəssisələrin istehsal etdiyi məhsulun önəmli bir qismi Azərbaycana ixrac olunur. Bu suların Azərbaycandakı satışını həyata keçirən və rəsmi distribüteri hesab edilən ”Mattoni” də komitə sədri və ona yaxın olan adamlara məxsusdur”. Həsənov qardaşları Çexiyanın spirtli içki bazarında da müəyyən paya malikdir: “Pilzen şəhərindəki pivə zavodunun istehsal etdiyi pivə yerli bazarla yanaşı, xarici bazarlarda da uğurla təmsil olunmaqdadır. K.Həsənovun xarici ölkədəki biznes fəaliyyəti bununla məhdudlaşmır. Komitə sədrinin həm Çexiya, həm də Birləşmiş Ərəb Əmirliyində xeyli sayda istirahət və əyləncə mərkəzinə sahib olduğunu bildirən mənbə K.Həsənovun biznesin bu sahəsində də böyük səriştəyə malik olduğunu qeyd edib. Bütün bunlarla bağlı cumhuriyyet.az olaraq mediada yer alan məlumatlar üzərindən araşdırmamıza görə, komitə sədri əldə etdiyi sərvətin böyük bir qismini İsveçrə banklarında hifz edir: “Komitə sədrinin İsveçrə bankları ilə əlaqəsi qardaşı vasitəsilə təmin olunur. K.Həsənovun qardaşının pasportunda onun İsveçrəyə səfərlər qeydiyyatını göstərən möhürlər də bununla bağlıdır”.

Azərbaycanın “Əmlak kralı”nın başgiicəlləndirən kapital siyahısı

Komitə sədrinin Azərbaycandakı biznesi də yetərincə rənğarəng və çoxşaxəlidir. Bura restoranlar, əyləncə mərkəzləri, tikinti sektoru və sair sahələr aiddir. Həsənov rəhbəri olduğu Əmlak Komitəsinin səlahiyyətlərindən sui-istifadə edərək, bir çox obyektləri çox rahat şəkildə yaxınlarının adına su qiymətinə özəlləşdirə bilməsi, onu qısa zamanda Azərbaycanda ciddi kapital sahibinə çevirib. Cumhuriyyet.az olaraq xatırladaq ki, mediada dəfələrlə Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinin sədri Kərəm Həsənovun əmlaklarının ilkin siyahısı yayılıb. K.Həsənovun kapital siyahısında Fərhad Əliyevə bağlı əmlaklar da mühüm yer tutur. Belə ki, Kərəm Həsənov Fərhad Əliyevdin təkcə kreslosunu zəbt etməyib. Fərhad Əliyev həbs olunduqdan sonra Kərəm Həsənov onun nəzarətində olan obyektləri əlindən almağa başladı. Fərhad Əliyev aid “Mingəçevir Regenerat” ASC, “Mingəçevir Texniki Rezin” ASC, “Bakı Elektroavtomat” ASC, “Siyəzən Broyler” ASC, “Azərbaycan Aliminiumu” ASC, “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC, “Azərelektroterm” ASC, “Azərboru “ASC, “Bakıelektrikşəbəkə” ASC, “Sumqayıtelektrikşəbəkə” ASC ilə bağlanmış müqavilələr guya investorlar tərəfindən müqavilə şərtlərinin yerinə yetirilməməsi adı ilə ləğv olundu. Həmin müəssisələrin fəaliyyətinə Kərəm Həsənov birbaşa özü nəzarət edir. Hazırda bu müəssisələrin gəliri komitənin “katyoluna” ödənilir. Bundan başqa Fərhad Əliyevin respublikanın müxtəlif yerlərində, Bakı şəhərində yaxınlarının adına özəlləşdirdiyi qeyri-yaşayış sahələri əlindən alındı. Onların bir hissəsini Kərəm Həsənov öz yaxınlarının adına keçirdi. Fərhad Əliyev tərəfindən açılan, onun yaxınlarının nəzarət etdiyi bəzi müəssisələrin fəaliyyəti isə dayandırıldı. Məsələn, F.Əliyevin açdığı Gəncə Xalça Kombinatının yaxınlığında 100-dən çox ailənin yeganə iş yeri sayılan, Almaniya istehsalı olan 9 ədəd xalça toxuyan dəzgahla işləyən müəssisənin faəliyyəti dayandırıldı. Əmlakının mülkiyyət sənədləri isə ləğv edildi.

K.Həsənov həmyerlisi, ona karyerada qalxmağa kömək etmiş F.Əliyevdən fərqli olaraq, Bakı şəhərinin mərkəzindən uzaq, şəhər ətrafında yerləşən, gözə çarpmayan müəssisə və obyektləri ələ keçirməyə daha çox üstünlük verir. Ona birbaşa və dolayısı ilə məxsus olan torpaq və qeyri yaşayış sahələrinin mediada dərc olunan tam olmayan siyahısını cumhuriyyet.az olaraq oxuculara təqdim edirik:

1.Xəzər rayonu Şüvalan qəsəbəsi, A.Ildırım küçəsi 39 ünvanındakı rayon maliyyə şöbəsinin köhnə 2 mərtəbəli binası. Tikilialtı sahəsi 600 kv.m, torpaq sahəsi 1156 kv.m.
2.Xəzər rayonu Şüvalan qəsəbəsi, Şimal DRES-in uşaq bağçası. Tikilialtı sahə 800 kv.m, torpaq sahəsi 3000 kv.m.
3.Suraxanı rayonu Hövsan qəsəbəsi, Yardımçı təsərrüfat. Tikilialtı sahə 1300 kv.m, torpaq sahəsi 47000 kv.m.
4.Xəzər rayonu Mərdəkan qəsəbəsi, Dəniz yolu. Məmmədov Umudəli Ramazan oğlunun adına rəsmiləşdirilib .Tikilialtı sahə 220 kv.m, torpaq sahəsi 8400 kv.m.
5.Suraxanı rayonu Əmircan qəsəbəsi, E.Həsənov küçəsi 42 ünvandakı qeyri-yaşayış sahəsi. Tikilialtı sahə 150 kv.m, torpaq sahəsi 1300 kv.m. Binnətov Zəbullanın adına rəsmiləşdirilib.
6.Xəzər rayonu Şüvalan qəsəbəsinin cənub?şərq hissəsində Maşınqayırma Pansionatının yarımçıq tikilisi. Tikilialtı sahə 600 kv.m, torpaq sahəsi 127022 kv.m. Rəsmiləşdirilib Davudov Yusif Abdulhəmid oğlunun adına.
7.Xəzər rayonu Mərdəkan qəsəbəsi, H.Z.Tağıyev küçəsində yerləşən Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin balansında olan qeyri ?yaşayış sahəsi. Tikilialtı sahə 120 kv.m, torpaq sahəsi 9000 kv.m. Bayramova Xalidə Nuru qızının adına rəsmiləşdirilib.
8.Sabunçu rayonu Sabunçu qəsəbəsi, I.Aslanov küçəsi, 3 ünvanda qeyri-yaşayış sahəsi. Tikilialtı sahə 1200 kv.m, torpaq sahəsi 23500 kv.m. Mustafayev Azad Niyazi oğlunun adına rəsmiləşdirilib.
9.Xəzər rayonu Gürqan qəsəbəsi, Dənizkənarı tikili. Tikilialtı sahə 550 kv.m, torpaq sahəsi 50000 kv.m.
10.Xəzər rayonu Şüvalan qəsəbəsi, A.Ildırım küçəsi “Aqro” kooperativinin və Su doldurma məntəqəsinin yanında. Tikilialtı sahə 2000 kv.m, torpaq sahəsi 58000 kv.m.
11.Xəzər rayonu Buzovna yolu, Mərdəkandan Buzovnaya gedəndə sol tərəfdə SMD-26-nın əmlakı və torpaq sahəsi.
12.Vişnevka dəmir yolunun yanı, Yardımçı təsərrüfat, idman sağlamlıq mərkəzi.
13.Sabunçu rayonu Bakıxanov qəsəbəsi, Sülh küçəsi 1 a keçmiş Keyfiyyət Evi. Tikilialtı 960 kv.m, torpaq sahəsi 3000 kv.m. Ismayılov Ramazan Islam oğlunun adına rəsmiləşdirilib.
14.Xəzər rayonu Şüvalan qəsəbəsi, bağlara gedən təzə yolun üstündə. Tikilialtı sahə və torpaq sahəsi 5000 kv.m. Donuzçuluq və heyvandarlıq yardımçı təsərrüfatı.
15.Xətai Mexanizasiya ASC-nin nəzarət səhm zərfi.
16.Bəhrəmtəpə Qum-Çınqıl ASC-nin nəzarət səhm zərfi.
17.Nəsimi rayonu, S.Vurğun küçəsində yerləşən Bakı şəhər yol polisinin keçmiş ərazisi.
18.H.Zərdabi küçəsində Ticarət Nazirliyinin keçmiş qaracının yerində hündür mərtəbəli binaya şərikliyi (Papanin körpüsünün yanı.)
19.H.Ələskərov küçəsi 6-12 ünvanında hündür mərtəbəli binaya şərikliyi.
20.Nizami rayonu 8-ci km bazarı.
21.Kənar şəxslərin adına rəsmiləşdirilən Nərimanov və Səbail rayonundakı villa və mənzillər. H.Hacıyev küçəsindəki 2 mənzili, Qubada, Şamaxıda, Qəbələdəki villaları, Bigəhdəki bağ evi və s.
Gözlənilən sonluq

Əlbəttə, Kərəm Həsənov dövlət məmuru yox, iş adamı olsaydı, bu biznes şəbəkəsini yalnız alqışlamaq olardı. Amma indiki halda söhbət dövlətdən oğurlanan pullar və korrupsiya hesabına qurulan biznesdən gedir. Malik Həsənov da qardaşına söykənərək mandatını saxlayıb. Eldar Mahmudov kimi dayağını itirdikdən sonra yeganə dəstəyi Kərəm Həsənovdur. Komitə rəhbəri isə gedəcəyi halda Malik Həsənov üçün bu, sonuncu parlament fəaliyyəti olacaq.Üstəlik, MTN işindən sonra nüfuzunu və etimadını itirmiş Həsənovların 3 milyardlıq korrupsiya qalmaqalında da adının hallanması qardaşlar üçün son ola bilər. Xatırladaq ki, bundan qabaq özəlləşdirmə “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” qanunun tətbiq edilməsi barədə 10 avqust 2000-ci il tarixli fərmanla, müvafiq icra hakimiyyəti – əvvəlcə Dövlət Əmlakının İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsi, sonra isə Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsi tərəfindən həyata keçirilirdi. İndi bu səlahiyyət ondan alınıb.
Heç şübhəsiz ki, belə bir qərarın verilməsi Kərəm Həsənovun gələcək taleyini sual altında buraxır. Komitə sədrinin səlahiyyətsiz bir kreslo sahibinə çevrilməsi prosesinin başlanğıcı qoyulub. Bu, bir növ nəqliyyat naziri Ziya Məmmədovla bağlı gedən prosesi xatırladır. Onun da portfelsiz nazirə çevrilməsinə nəqliyyat sahəsində həyata keçirilən layihələrlə bağlı qərar vermək səlahiyyətlərinin əlindən alınması ilə başlanmışdı. Mahmudovun, həmçinin, Kərəm Həsənovun iri zavodları, səhmdar cəmiyyətləri zor gücünə ələ keçirməsinə yardım etdiyinə, etiraz edənləri MTN-nin zirzəmisində işgəncə ilə yola gətirdiyinə dair iddialar var.

Bundan başqa, K.Həsənovun MTN-ə həbslər sifariş etdiyi, E.Mahmudovun vasitəsilə rəqiblərini və düşmənlərini sıradan çıxarmağa çalışdığı barədə də təsdiqini tapmış faktlar var.
Habelə, sabiq iqtisadi inkişaf naziri Fərhad Əliyevin “vurulmasında” iştirakı, onun karyer yüksəlişinə səbəb olan həmyerlisi əleyhinə istintaqa ifadə verməsi, keçmiş nazirin yenidən biznesə qayıtmasına “yaşıl işıq” yandırılması K.Həsənova yaxşı perspektiv vəd etmir. Siyasi iqtidarda həmyerlisi əleyhinə istintaqa ifadə vermiş, MTN-lə əlbir olmuş məmura heç də birmənalı münasibət göstərilmir. Beləliklə, Həsənovların başı təzədən cəncəldədir və 3 milyardlıq korrupsiya işi qardaşların prezident önündə növbəti sınağıdır…

Cumhuriyyet.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Müşfiqə aid olduğu ehtimal edilən qalıqlar çıxarıldı: alnında 2 güllə yeri var – FOTO

Xural Yazıldığı tarix 25 Oktyabr 2018

Haqqin.az və virtualaz.org saytlarının təşkil etdiyi xüsusi qrup Bakının Puta qəsəbəsində görkəmli Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqə aid olduğu ehtimal edilən qalıqların çıxarılması üçün işə başlayıb.

Medianews.az virtualaz.org-a istinadən xəbər verir ki, böyük ehtimalla Müşfiqə məxsus olduğu təxmin edilən qalıqlar azərbaycan əsilli rusiyalı milyarder Fərhad Əhmədovun atası Teymur Əhmədovun qalıqlarının axtarılması zamanı tapılıb.

F.Əhmədov saytımıza açıqlamasında bildirib ki, qalıqların tapılması haqda vaxt Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin rəhbərliyini məlumatlandırıb. Habelə iş adamı Müşfiqə aid olduğu təxmin edilən qalıqlarla eyni quyuda basdırılmış 10-a yaxın insan qalıqlarının (hamısı 30-cu illərdə Stalin repressiyaları zamanı güllələniblər) toplanması və gələcək araşdırma üçün ayrıca saxlanılmasını təmin edib.

Redaksiyamızın təşkil etdiyi qrup tərəfindən bu gün həmin qalıqlar qazılaraq çıxarılıb, onların arasından Müşfiqə aid olduğu qalıqlar ayrılıb. Fotodan da göründüyü kimi skeletin baş sümüyündə iki güllə yeri var.

Hər ehtimala qarşı digər qalıqlardan da bir neçəsi götürülüb. Növbəti mərhələdə Səhiyyə Nazirliyinin mütəxəssisləri tərəfindən Müşfiqə aid olduğu ehtimal edilən qalıqlar üzərində tədqiqat başlayacaq və nümunələr götürüləcək. Daha sonra həmin nümunələr şairin yaxınlarından birindən götürülmüş nümunələrlə müqayisə edləcək, yəni DNK analizi aparılacaq. Redaksiyamız böyük ümidlə gözləyir ki, aşkar edilən qalıqların nakam şairə məxsusluğu DNK analizi ilə təsdiqlənəcək və onu nəhayət layiq olduğu şəkildə dəfn etmək mümkün olacaq.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Nasist qızılı”nın izi ilə…-ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 22 Oktyabr 2018

“Banklar sorğulanmaz” tabusu ilə yaşayan İsveçrə 1995-ci ildə böyük bir iddia ilə qarşı-qarşıya qalmışdı. 1995-ci ildə ABŞ-dakı yəhudi qrupları 10 000 ərizə ilə belə bir iddia irəli sürmüşdülər ki, II dünya müharibəsi dövründə Holokost (soyqırım) qurbanlarına məxsus qızıllar İsveçrə Milli Bankına köçürülüb. Təhqiqat Sürixdə və Nyu-Yorkda açılan tribunallar tərəfindən aparılmış və iddialar təsdiqlənmişdi. “Nasist qızılı” adı verilən məhkəmə işinə baxan ABŞ hakimi Eduard R.Korman 2013–cü ildə bəyan edir ki, soyqırım qurbanlarına 1.3 milyard dollar pul ödənib. İlkin ödənmə 1997-98-ci illərdə olub, lakin sonuncu ödəniş 2013-cü ilə qədər çəkib. 

Bank sorğulanarmı?

ABŞ-dan qaldırılan iddia okeanın bu tayında heç də birmənalı qarşılanmamışdı. İsveçrə hökuməti işlə əlaqədar komissiya yaratmış və bu komissiyayaya tarixçi Jan-Françoys Berger rəhbər təyin edilmişdi.

İsveçrə Milli Bankının vitse-prezidenti Jan Pyer Ros Sürixdə keçirilən mətbuat konfransında (1996) iddiaları rədd edərək bildirib ki, II dünya müharibəsi dövründə İsveçrə Milli Bankına heç bir şəkildə soyqırım qurbanlarından oğurlanan qızıllar köçürülməyib.

“Hətta əgər Almaniya işğal etdiyi ölkələrdən oğurlanmış qızılları banka köçürübsə belə, bu qızılların konsentrasiya düşərgələrindən toplandığına dair dəlil yoxdur”, – vitse-prezident Ros bildirib.

Cənab Ros eyni zamanda “Reichsbank”, yəni Almaniya Mərkəzi Bankının möhürü olan qızıllların hələ də ehtiyatda olduğunu inkar edib. “Təhqiqatımız onu göstərir ki, Almaniya möhürü olan qızıl ehtiyatda yoxdur”- o deyib.

Lakin maliyyə ekspertləri belə bir iddia irəli sürüblər ki, qızılların orijinalını gizlətmək üçün onlar öncə əridilib, sonra “Reichsbank” möhürü vurularaq İsveçrəyə daşınıb. Araşdırmalar nəticəsində məlum olur ki, İsveçrə Milli Bankı nasistlərdən qızıl alıb, hökumət isə yəhudi miqrantları İsveçrə sərhədlərindən keçməyə qoymayıb.

ABŞ yəhudi qruplarının daha bir iddiası da o idi ki, İsveçrə bankı soyqırımda öldürülən yəhudilərin banka yatırdığı milyardlarla dollar saxlayır. Müharibə başlamadan öncə yəhudilər pullarını İsveçrə bankına qoyublar. İsveçrə banklarının 32 milyon dollar məbləğində tələb edilməyən mal varlığı saxladığı istisna edilmir.

İsveçrənin nasist Almanyası ilə həm qızıl külçələri, həm də qeyri-monetar qızılla etdiyi ticarətdən böyük gəlir əldə etdiyi iddia edilir.

Cənab Rosun dediyinə görə, Almaniya ilə aparılan ticarətdən İsveçrə bankının gəliri 20 milyon İsveçrə frankı məbləğində olub. Bu məbləğin müharibə dövründə olduğu qeyri-müəyyəndir. 1946-cı il dövriyyə hesablamalarına görə, 20 milyon İsveçrə frankı 4,8 milyon dollar məbləğində olub.

Lakin ABŞ mütəxəssislərinin təxmininə görə, nasist Almaniyasına məxsus 200 milyon ABŞ dolları İsveçrə bankına keçib. Vaşinqtonda yerləşən maliyyə komissiyasının verdiyi hesabata əsasən bu məbləğ ikiqat artıq olub.

Ros qeyd edib ki, nasist Almaniyası ilə ticarətin səbəbi ölkənin işğaldan qorunması üçün olub. Çünki o dövrdə İsveçrənin dörd bir yanı Almaniyanın işğal etdiyi ölkələrdən ibarət olub. Ros onu da qeyd edib ki, İsveçrə tək Almaniya ilə deyil, müttəfiq ölkələrlə də ticarət edib və bu məbləğ daha da çox olub.

Araşdırmalara əsasən nasist Almanyası müharibə xərclərini ödəmək üçün işğal etdiyi ölkələrin mərkəzi banklarındakı qızıl ehtiyatlarından istifadə edib. Qızıllar öncə Berlində toplanıb, Almaniya möhürü vurulduqdan sonra isə İsveçrəyə köçürülüb.

“Nasist qızılı” nədir?

“Nasist qızılı” dedikdə II dünya müharibəsi dövründə nasistlər tərəfindən yağmalanmış qızıllar nəzərdə tutulur. 20-ci əsrin ən dəhşətli müharibəsində qızıl tarixi rol oynayıb. İqtisadi cəhətdən yüksəlməyin qızıl ehtiyatından keçdiyini Hitler Almanyası çox yaxşı bilirdi. Bu məqsədlə faşistlər işğal etdikləri ölkələrdə qızıl ehtiyatlarını yağmalamaqla yanaşı, o ölkələrin milli valyutasını da dəyərdən düşürürdü. Bu üsulla nasistlər asanlıqla ölkələri özlərinə tabe edə bilirdilər. Bir tərəfdən nasistlər qızıl ehtiyatını toplayaraq öz güclərini artırarkən, digər ölkələr valyuta dəyəri olmayan pul vahidi ilə iqtisadi cəhətdən zəifləyirdilər.

Hitler Almanyası nə qədər qızıl külçəsi yağmalayıb?

Müharibədən sonra Almanyada böyük həcmdə qızıl külçələri tapıldı. Onlardan ən böyüyü 8000 ton olub. Lakin bu aysberqin görünən hissəsidir. Almanların nə qədər qızıl külçəsinə sahib olduğunu bilmək mümkün olmaylb, belə ki, yağmalanan qızıllların 50%-ə yaxın qədəri beynəlxalq marketdə dövriyyədə olub.

Məsələn, Holokost təhsil-xeyriyyə təşkilatının hesabatına görə, müharibədən sonra Almaniyada 260 milyon dollar məbləğində monetar və qeyri-monetar qızıl aşkar olunub.

Nasistlər qızılları necə yağmalayıb?

Güman edilir ki, nasistlər qızıl külçələrini Avropa boyunca mərkəzi banklardan yağmalayıb. Təxmin edilir ki, toplam məbləğ 400 milyon dollar həcmində olub. Lakin qızıllar yalnız banklardan deyil, eyni zamanda işğal olunan ölkələrdəki əhalidən və xüsusilə də yəhudilərdən zorla alınıb. Buraya Holokost qurbanlarının ölü bədənlərindən çıxarılan qızıl dişlər də daxildir. Araşdırmalara görə, bu üsulla təxminən 140 milyon ABŞ dollar dəyərində qızıl yağmalanıb. 1937-39-cu illərdə Hitler Almanyası Avstriya və Çexoslovakiyadan qızıl külçələri mənimsəyib. Müharibə dövründə isə işğal olunan ölkələrdən sırası ilə proses davam edib və oğurlanan qızılllar Almaniyanın “Reichsbank”, yəni mərkəzi bankında toplanıb.

Neytral İsveçrənin müharibə ticarətindəki rolu

Lakin İsveçrə, daha dəqiq desək, İsveçrə Milli Bankı Avropada müharibəyə qədər ən böyük həcmdə qızıl distribüteri olub. Ehtimallara görə, 100 tonlarla nasist qızılı İsveçrə üzərindən dövriyyədə olub. İsveçrənin neytral olması isə bu işdə ən böyük üstünlüyü müəyyən edən faktordur.

Tarixçi alimlərin fikrinə görə, İsveçrənın Almaniya ilə ticarət etməkdən başqa əlacı yox idi. İsveçrə balaca dağlar arasında neytral ölkə olub. Qeyd edək ki, tək İsveçrə neytral olmayıb, Portuqaliya da neytral ölkə olaraq Almaniya ilə ticarət aparıb və qızılların müqabilində silah satıb.

İsveçrə Hitlerin ölüm maşınına yanacaq olmaqla günahlandırıldı

İddialara görə, 1943-cü ildə İsveçrə Almaniyaya kömək etməsəydi, müharibə sona yetəcəkdi. Bu barədə Cen Zeygler “Qızıl və ölüm” kitabında yazır. 1939-cu ildən başlayaraq “total müharibə”nin tələbatı silah istehsalına həddindən artıq çəkilən xərclər Almaniya iqtisadiyyatını sarsıtmışdı. Professor Zeygler iddia edir ki, neytral ölkə olan İsveçrə bu mənada Almaniyaya qızıl müqabilində sabit valyuta və silah satıb və bu da müharibənin davam etməsinə səbəb olub. “Nasistlər Stalinqradda və Şimali Afrikada məğlub olduqdan sonra 1943-cü ildə müharibə qurtarmalı idi. Hitlerin müharibəni davam etdirməsi qızıl ticarətindən asılı idi və İsveçrə ilə aparılan qızıl ticarəti çox mühüm rol oynayıb”- Zeygler yazır.

1943-cü ilin may ayında İsveçrə ilə iqtisadi danışıqlar aparan Almaniya rəsmisi Karl Klodius “Reichbank”ın rəhbərinə yazaraq bildirir ki, İsveçrə ilə xarici valyuta biznesini düşürə bilməyib, xüsusən də qızılın nəğd pula çevrilməsi ilə əlaqədar danışıqlar Almaniyanın istədiyi kimi olmayıb və daha iki ay İsveçrənin şərtləri dəyişməyəcək. Bu yazışmalara yer verən Zeygler əlavə olaraq özünün şahid olduğu başqa faktı da açıqlayır. O yazır ki, 1943-cü ilin dekabrında Almaniyanın yükdaşıma qatarı İsveçrənin San (Thun) şəhərində qəzaya uğrayır. Qatar təyyarə silahları, top mərmiləri və tüfənglərlə dolu olub. Zeygler qeyd edir ki, alman rəsmilər təcili olaraq qəza yerinə gedib yerli əsgərlərə və jandarmeriyaya qəzanın qalıqlarını təmizləməyi əmr ediblər. Bu hadisə yerli xalqı şoka salır, çünki məlum olur ki, Almaniya qeyri-qanuni olaraq İsveçrədən tranzit ölkə kimi istifadə edib. Bu isə hökumətin xəbəri olmadan mümkün deyildi. Bunda bankirlərin və sənayeçilərin də marağının olduğu istisna edilmir.

Kembric Univeristetinin elmi nümayəndəsi və İsveçrənin müharibə iqtisadiyyatı üzrə araşdırmaçısı Nevill Uayli bildirir ki, maliyyəçilər İsveçrəni qoruduqlarını iddia etsələr də, 1943-cü ildən sonra İsveçrənin təhlükədə olmadığı məlumdur. Ancaq İsveçrənin Almaniya ilə biznes əlaqələri davam edib.

İsveçrə Almaniyaya nəğd pul və dünya bazarına çıxış imkanı verib. 1.7 milyard İsveçrə frankı dəyərində oğurlanan və yağmalanan qızıl İsveçrə Milli Bankına köçürülüb. Bu da imkan verib ki, nasist Almaniyası silah istehsalı üçün lazım olan xammalı, məsələn, İspaniyadan manqan, Türkiyədən xrom, Portuqaliyadan volfram və İsveçdən dəmir ala bilsin.
1944-cü il ABŞ hesabatına görə, Almaniyanın 90% pul valyutası İsveçrədən gəlib. Qızıldan əlavə, İsveçrə Milli Bankı Almaniyaya silah ticarətini aparmaq üçün kredit verib. Bank İsveçrə silahları və Almaniya istehsalı arasında fərqi bağlamaq üçün kredit verib. Bu biznes İsveçrəyə müharibənin sonuna qədər 1 milyard İsveç frankı qazandırıb. Toplam maliyyə yardımı 3 milyard frank olub.

Təbii ki, bu iddialara qarşı İsveçrə araşdırmaçıları başqa arqumentlər irəli sürürlər. Lausanne Universitetinin professoru Hans Ulriç iddia edir ki, digər ölkələr də İsveçrənin yerini tuta bilərdi və Almaniya başqa alternativlər tapa bilərdi. Neufchatel Universitetinin professoru Filip Marguret isə qeyd edir ki, ola bilsin ki, bankirlər “razılaşan ortaqlar” olublar, lakin Zeyglerin dediyi kimi, “canatan köməkçilər” olmayıblar.

Yalnız İsveçrəmi?

Lakin qızılların dövriyyəyə buraxılması üçün digər institutlarla əməkdaşlıq da olub. İnglitərə Bankı və Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankının qızıl dövriyyəsində rol oynadığı sənədlərdə qeyd edilir. İndiyə qədər hər iki bankın dünya qızıl marketində rolları gizli saxlanılır və mübahisələrə yol açır.

Müharibədən sonra qızılları tələb edən ölkələr

1946-cı ildə nasistlərin yağmaladığı qızıllların geri verilməsi üçün Üçtərəfli Qızıl Komissiyası yaradılıb. Komissiyanın tərkibində Albaniya, Avstriya, Belçika, Çexoslovakiya, Yunanıstan, İtaliya, Lüksemburq, Niderland, Polşa və Yuqoslaviya olub.

ÜQK-nin ən sonuncu hesabatında bildirilir ki, çox qısa bir müddət ərzində, yağmalanmış qızıllar müttəfiq ölkələr tərəfindən nəzarətə alınıb və ya üçüncü ölkələrə yerləşdirildiyi təsbit edilib. Almaniya Bankı 1997-ci ildə Holokost qurbanlarına 3 milyon dollar kompensasiya ödəyib. 1997-ci ildə İsveçrə Bankı 270 milyon dollar Holokost Fonduna ödəməli olub.

İsveçrə II dünya müharibəsində yalnız bir dəfə, o da səhvən ABŞ hərbi hava qüvvələri tərəfindən bombalanıb. Dəyən zərər də ABŞ tərəfindən qarşılanıb. Ətrafındakı bütün qonşular müharibədən dolayı darmadağın olsalar da, neytral ölkə İsveçrə infrastrukturu bundan pay almayıb, əksinə, müharib bu ölkənin varlanmasına vəsilə olub. Alp ölkəsi nasist Almaniyası ilə olan biznes əlaqəsinə görə qınansa da, II dünya müharibəsindən zəngin ölkə olaraq çıxdı. Hazırda Sürix dünyanın mühüm bank və maliyyə mərkəzi olmağı bacararaq, Nyu-York və Londondan sonra dünyada üçüncü valyuta bazarı hesab olunur.

Araşdırma arxiv materialları və xarici mətbuata əsasən aparılıb.

Musavat.som

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Nazirlərin məşhur valideynləri – Akademik, deputat, polis polkovniki…

Xural Yazıldığı tarix 21 Oktyabr 2018

Akademik, deputat, polis polkovniki…

Hər bir gəncin karyera seçimində valideynlərin rolu böyükdür. Təsadüfi deyil ki, istər Azərbaycanda, istərsə də digər dövlətlərdə atalarının yolu ilə gedən, onların peşə fəaliyyətini davam etdirən çoxlu sayda məşhur insanlar var.

Bu məqalədə ölkənin idarə olunmasında yaxından iştirak edən, hər biri müxtəlif sahəyə məsul və cavabdeh olan nazirlərin valideynləri ilə bağlı araşdırma aparılıb.

Energetika naziri Pərviz Şahbazovun atası Oqtay Şahbazov Prezidentin İşlər İdarəsinin müdiridir.

77 yaşlı Oqtay Şahbazov uzun müddətdir dövlət idarəçiliyində çalışır. Nazirlər Kabinetində İşlər İdarəsinin müdiri, Prezidentinin İşlər İdarəsində müdirin birinci müavini postlarını tutan O.Şahbazov artıq iki ildir bu quruma rəhbərlik edir. Müxtəlif orden və mükafatlarla təltif edilən Oqtay Şahbazovun digər övladları ilə bağlı ictimaiyyətdə geniş məlumat yoxdur.

Xarici İşlər naziri Elmar Məmmədyarovun atası Məhərrəm Məmmədyarov kimya elmləri doktoru, AMEA-nın həqiqi üzvüdür.

94 yaşlı Məhərrəm Məmmədyarov uzun müddət AMEA-nın Yusif Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnsitutunda çalışıb. Akademik M.Məmmədyarov əldə etdiyi elmi nəticələrə görə, dəfələrlə müxtəlif mükafatlara layiq görülüb. Əməkdar elm xadimi, “Şöhrət” ordeni, Azərbaycan SSR dövlət mükafatı laureatı, Yusif Məmmədəliyev adına mükafat və digərləri bu qəbildəndir.

Fövqəladə Hallar naziri Kəmaləddin Heydərovun atası Fəttah Heydərov Milli Məclisin deputatı, Azərbaycan Respublikası Ağsaqqallar Şurasının sədridir.

80 yaşlı Fəttah Heydərov uzun müddət yüksək dövlət vəzifələrində çalışıb. Culfa rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əhaliyə Məişət Xidməti naziri və Mədəniyyət naziri vəzifələrini tutub. Dövlət qulluğunda göstərdiyi xidmətlərə görə, SSRİ-nin “Şərəf nişanı”, “Şöhrət”, “Şərəf” və “İstiqlal” ordenləri ilə təltif olunub.

Sosial Müdafiə naziri Sahil Babayevin atası tanınmış polis polkovniki Rafiq Babayevdir.

Uzun müddət Daxil İşlər Nazirliyi Pasport və Qeydiyyat İdarəsinin rəisi postunu tutan Rafiq Babayev polis sistemində nüfuzlu simalardan olub. Hazırda onun nə işlə məşğul olması ilə bağlı konkret məlumatlara malik olmasaq da, onun bu gün də DİN sistemində xüsusi nüfuza sahib olduğu deyilir.

Mədəniyyət naziri Əbülfəs Qarayevin atası uzun illər Azərbaycan SSR Səhiyyə Nazirliyinin baş cərrahı işləmiş, mərhum professor Mürsəl Qarayevdir.

55 yaşında ürək tutmasından dünyasını dəyişən M.Qarayev görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayevin qardaşıdır. Postsovet məkanında ən məşhur bəstəkarlardan olan Qara Qarayev SSRİ səviyiyyəsində və dünya miqyasında bir çox önəmli mükafatlara layiq görülüb. Onun yaratdığı əsərlər bu gün də sevə-sevə dinlənilir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər naziri Muxtar Babayev tanınmış şair-bəstəkar İzolda Babayevanın oğludur.

İzolda Babayeva onlarla tanınımş mahnının müəllifidir. Onun mahnılarını xalq artistləri Şövkət Ələkbərova, İlhamə Quliyeva, Almaz Ələsgərli, Fidan Hacıyeva və digər məşhur sənətçilər ifa edib. O, yazdığı mahnıların həm sözlərinin, həm də musiqilərinin müəllifidir.

Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Rövşən Rzayevin atası Bakının məşhur prokuroru Şükür Rzayevdir.

Uzun müdddət hüquq-mühafizə orqanlarında çalışan Şükür Rzayev bu fəaliyyətinə görə, dəfələrlə müxtəlif orden və medallarla təltif edilib. 2006-ci ildə dünyasını dəyişən Ş.Rzayev bir çox ağır cinayətlərin üstünü açıb. O cümlədən 1994-1995-ci illərdə dövlət çevrilişlərinə cəhdlərin istintaqı da onun rəhbərliyi altında aparılıb.

Azxeber.com

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

İRAN “QIRMIZI XƏTT”İ KEÇİB –İŞİD-ə atılan raketlər İsrailə əyani mesajdır – TƏHLİL

Xural Yazıldığı tarix 11 Oktyabr 2018

Şemuel Meir

“Atlantic Council”

Yaxın Şərqdə qeyri-adi strateji hadisə baş verib. Bu il ikinci dəfə İran İsraillə sərhədi olan Suriyadakı hədəfləri ballistik raketlərlə atəşə tutub.

Ən güclü şəkildə cavab vermək imkanını heç vaxt əldən buraxmayan İsrail baş naziri Binyamin Netanyahu İranın ballistik raket sınağını nisbi sükutla qarşılayıb.

Oktyabrın 1-də səhər saatlarında İran ortamənzilli ballistik raketləri – “Zülfüqar” və “Qiyam”ı (750-800 km) Kirmanşah şəhərindəki bazadan Fərat çayının şərqində, Suriyanın əl-Bukəmal mahalındakı İŞİD hədəflərinə yönəldib. Daha sonra yeddi dronla digər hədəflər bombalanıb.

Zərbələr, o cümlədən qadın və uşaqlar da daxil olmaqla, ən azı 25 nəfərin öldürüldüyü, cənub-şərq şəhəri Əhvazdakı hərbi paradda 22 sentyabr terror hücumuna cavab tədbiri idi.

Əl-Bukəmal İŞİD-in Suriyadakı son qalasıdır. Pentaqon qabaqcadan xəbərdar edilməyib və İran ABŞ qüvvələrinin bölgədəki yaxınlığını düşünməyib. Lakin bir həftə əvvəl ABŞ kəşfiyyatı İranın mobil radar sisteminin hərəkətini qeydə alıb. ABŞ-ın bu məlumatları İsraillə paylaşdığı güman edilə bilər.

Suriyadakı koalisiya qüvvələrinin amerikalı hərbi spikeri, ABŞ mövqeyindən yalnız 5 km məsafədə baş verən həmlə zamanı hərbçilərin “təhlükə altında olmadığını” təsdiqləyib. İranlılar ipi qıpmadan onu tarıma çəkməyi bacarıblar.

Budəfəki zərbələr 2017-ci ilin iyun ayından həyata keçirilən hücumun təkrarıdır. Ötən il Tehran Suriyanın Deyr əz-Zur bölgəsində terror hücumlarına cavab olaraq İŞİD hədəflərinə 6 “Zülfüqar” raketi atıb.

İsrailin ilk hesabatları dramatik idi. Öncə İranın İsrail ərazisindəki hədəflərə çatmağa qadir olan 1280 km məsafəli “Şahab-3” raketlərindən istifadə etdiyi barədə xəbərlər çıxıb. Lakin rəsmi Tehran bildirib ki, İŞİD mövqelərini İsrail ərazisinə çatmağa qadir olmayan qısamənzilli “Zülfüqar” raketləri ilə atəşə tutub.

2017-ci ildə İranın ballistik raketləri ilə bağlı İsraildəki narahatlığın əksinə, bu dəfə raket hücumuna təpki yumşaq idi. İsrailin “Haaretz”, “Yediot Aharonot” və “Maariv” qəzetlərində İranın hücumu manşetə çıxarılmayıb və qısa informativ xülasələrlə məhdudlaşdırılıb.

Baş nazir Netanyahu BMT Baş Assambleyasında məlum həmlədən demək olar ki, danışmayıb. Bunun əvəzinə, baş nazir raketlər üzərindəki “İsrailə ölüm!” şüarına diqqət çəkib.

Ballistik raketlərin xaricindəki hədəflərə atılmasının arxasında gizlənən strateji məna və ya təhdid haqqında bir söz deyilməyib. Hətta Əhvazdakı hadisədən söz açarkən, Netanyahu “terror hücumu” terminindən istifadə edib.

Ballistik raketləri atma qərarı, görünür, ən yüksək siyasi səviyyədə qəbul edilib. İranın baxımından bu, sadəcə müdafiə hərəkətidir. Tehran beynəlxalq birlikdə etiraz doğurmayıb. Bu, nisbətən İsrail və ABŞ-ın yumşaq təpkisi ilə izah edilə bilər. Halbuki İranla ABŞ arasındakı diplomatik qarşıdurma fonunda Donald Tramp və Netanyahu raket sınaqlarını JCPOA şərtlərinin açıq pozuntusu sayır, hər ikisi Tehrandan ballistik raket proqramını tamamilə imtina etməsini tələb edir.

Strateji səviyyədə, görünür, İsrailin Suriyada cəzalandırma mexanizmi Tehranı İsraillə bütünlüklə qarşı-qarşıya gəlməkdən çəkindirir. Amma İranın Suriyaya raket atışı mesaj kimi də qəbul edilə bilər. Hərgah raketlərdə “İsrailə ölüm!” şüarı olsa da, israillilər hədəfə alındıqlarına inanmayıblar.

Əslində, Tehran bununla İsraili vurmaq üçün nəzərdə tutulan raketlərdən istifadə edə biləcəyi siqnalını verib. Mesaj – raketlərdir. Artıq İslam İnqilabı Keşikçiləri başqa bir dövlətə atəş açır. İran görünməz, lakin çoxmənalı bir xətt keçib.

Tərcümə: Strateq.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Nazir kabinetindən güllələnmə kamerasına – zaqatalalı generalın faciəli həyat sonluğu

Xural Yazıldığı tarix 28 Sentyabr 2018

Bəlkə də o, yaradıcılıq yolunu davam etdirsəydi, dövrünün tanınmış yazıçılarından, ssenaristlərindən, mətbuatın aparıcı imza sahiblərindən biri olardı. Bu sahə hələ yeniyetməlik illərindən onun ürəyincə olan bir iş idi. Ara-sıra yerli mətbuatda çıxan yazıları da maraqla qarşılanırdı. Ancaq o, bu yolu getmədi, Lavrenti Beriya onu yolundan çıxarıb “NKVD”-yə sürüklədi, həm də məşhurlaşdırdı. Amma kitab müəllifi, əsər müəllifi kimi yox, neçə-neçə qanlı və haqsız hökmlərə imza atan şəxs kimi. Beləliklə, Vsevolod Merkulovun Zaqataladan başlanan ömür yolu Butırka türməsində güllələnməklə sona çatdı.

8 yaşında valideynləri ilə birgə doğulduğu Zaqataladan Tiflisə köçən Merkulov gimnaziyanı bitirdikdən sonra korlar məktəbində müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olub. Gimnaziya illərindən ədəbiyyata xüsusi maraq göstərən bu gənc yerli mətbuatda maraqlı yazıları ilə diqqəti cəlb edib.

Peterburq universitetində təhsil alanda 3-cü kursda hərbi xidmətə yollanan Merkulov bir neçə ildən sonra xəstəliyi ilə əlaqədar ordudan tərxis olunub və Tiflisə qayıdıb. Tələbəlik illərində ədəbiyyat jurnallarında bir neçə povesti çap olunub. O, Tiflisdə yenidən pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmağa başlayıb. Bununla yanaşı, ciddi yaradıcılıq işlərini də davam etdirib. Elə bu yaradıcılığı da Merkulovu öz sevimli işindən ayırıb. Belə ki, qəzetlərdə çıxan məqalələri Beriyanın diqqətini çəkib. Yazı-pozu işində naşı olan, rus dilini mükəmməl bilməyən Beriya Merkulovu “ÇK”-da işləməyə dəvət edib. İşə sıravi kargüzarlıqdan başlayan Merkulov qısa müddət ərzində irəliləyib, aparıcı şöbələrə başçılıq edib və nəhayət, Qafqaza və Gürcüstana rəhbərlik edən Beriyanın köməkçisi olub.

Lavrenti Beriya Moskvada “NKVD” başçısının kürsüsünə sahib olduqdan sonra Merkulovu da bu sistemdə işləməyə dəvət edib. Tiflisdən çox könülsüz ayrılan Merkulovun gərgin “NKVD” həyatı da bu dəvətdən sonra başlayıb.

“NKVD” kimi bir qurumda 1-ci müavin işləmək Merkulov üçün bəlkə ağılasığmaz bir vəzifə sayılıb. Repressiyaların tüğyan etdiyi bir vaxtda, Beriya kimi amansız bir insanın tabeliyində və bütün bunlarla yanaşı Stalin rejiminin sərt bir dövründə bu vəzifə Merkulovun yaradıcı və ziyalı xarakterinə yad bir sahə idi. Bunu yüksəkçinlilər də yaxşı anlayırdılar. Amma Merkulov savadlı idi, o, “NKVD” strukturunda ən bilikli kadr kimi qəbul olunurdu. Bütün məruzələr, çıxışlar, məktublar, kargüzarlıq işləri Merkulovun əlindən keçirdi. Buna görə də arabir sözarası Merkulova “ziyalı cəllad” da deyirdilər. Beriya da tez-tez onu yumşaq xarakterli olmaqda qınayıb. Qınayıb və çox şeylər öyrədib. Merkulov bu haqda məhkəmədəki ifadəsində Beriyadan öyrəndiklərini etiraf edib:

“Vəzifəyə təyin olunduqdan sonra Beriya məni tez-tez kabinetinə çağırırdı. Bu əsasən onun təqsirləndirilən şəxslərdən ifadə aldığı vaxtlarda olurdu. Beriya işgəncə verməyi xoşlayırdı və bunu mənim yanımda daha yaxşı nümayiş etdirirdi ki, öyrənim. Sonra bu işgəncəni davam etdirməyi mənə həvalə edirdi. Əvvəllər bu cür halları ağır qarşılayırdım. Sonra düşündüm ki, rəhbərin tapşırığını yerinə yetirmək lazımdır…”

SSRİ-də Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyi yaradılanda Merkulov ilk olaraq nazir vəzifəsinə təyin olunub. Bu təyinatda Beriyanın xüsusi rolu olsa da son qərarı Stalin verib. Merkulov isə Stalindən bu “xeyir-dua”nı gözləməyib. Oğlu bu haqda, ümumiyyətlə, Stalin-Merkulov münasibətləri haqqında mətbuata açıqlamasında da bu təyinata münasibət bildirib:
“Atamın Stalinlə münasibətləri çox da isti olmayıb. Ümumiyyətlə, atam Stalindən çox çəkinib və özünün də dəfələrlə dediyinə görə, rəhbərlə münasibətlərin hansı səviyyədə olduğunu müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkib. Məhz elə yeni nazirliyə nazir vəzifəsinə təyin olunanda da atam Stalinin bu qərarına təəccüblənib…”

Merkulov 1946-cı ildə nazir vəzifəsindən uzaqlaşdırılıb. Əsas səbəb isə “Aviasiya işi” ilə bağlı olub. SSRİ hərbi hava qüvvələrində kütləvi represiyanın düzgün olmadığını Merkulovun fəaliyyəti ilə bağlayıblar. Ancaq araşdırmaçıların qənaətinə görə, Merkulovu vəzifədən uzaqlaşdıran Abakumov olub. Versiyalara görə, sözün əsl mənasında cəllad olan Abakumov üçün “yumşaq” Merkulovu aradan götürmək o qədər də çətin olmayıb.

1946-cı ildən 1950-ci ilə qədər Xarcdə olan sovet əmlakı Baş idarəsində müxtəlif vəzifələrdə çalışan Merkulovu yenidən nazir təyin ediblər. Bu dəfə isə Stalin onun SSRİ Dövlət Nəzarəti Nazirliyinin başına gətirib.

Sağlamlığında ciddi problemlər olan, iki dəfə infarkt keçirən Merkulov 1952-ci ildə səhhəti ilə bağlı uzunmüddətli məzuniyyətə çıxıb. Stalinin ölümündən sonra o, Beriyaya yenidən dövlət təhlükəsizliyi orqanlarında işləməsi üçün xahiş edib. Bəlkə də Beriya bu xahişi nəzərə alacaqmış, amma onun həbsi Merkulovun nəinki yeni vəzifəyə təyin olunmasını, özünün də həbsə atılması ilə nəticələnib. Beriyanın həbs xəbərini eşidəndə isə Merkulovun ilk cümləsi belə olub: “Memuarlarımı yazmaq mənə qismət olmayacaq…”

18 sentyabr 1953-cü ildə Beriyanın işi ilə əlaqədar Merkulov həbs olunub. O, Butırka türməsində təkadamlıq kamerada saxlanılıb. SSRİ prokururluğu Merkulov haqqında dövlət əleyhinə fəaliyyətlə bağlı ittiham qaldırıb.

Beləliklə, 23 dekabr 1953-cü ildə SSRİ Ali Məhkəməsinin qərarı ilə Merkulovun Zaqataladan başlanan ömür yolu Moskavada ən ağır cəza ilə – güllələnmə ilə yekunlaşıb…

Musavat.com

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

İRAN MEDİASINDA AZƏRBAYCANA DİŞQICAMA:qonşu ölkədə ictimai fikir “İkinci Türkmənçay” xofu ilə bilərəkdən azdırılır

Xural Yazıldığı tarix 19 Sentyabr 2018

Əziz Rzazadə

Strateq.az

Qan yaddaşında bəzən elə dərin yaralar olur ki, qərinələrin qaysağı belə onların üstünü örtə bilmir. Türkmənçay müqaviləsi kimi. Azərbaycanda o tarixi günü bir cür, İranda başqa cür xatırlayırlar, yəni qavramalar fərqlidir. Lakin Arazın bu tayındakı “unutqanlıq”la müqayisədə, Türkmənçay indi 765 kilometrlik sərhədin o üzündə daha çox xatırlanır.  

“İkinci Türkmənçay” Həsən Ruhani hökumətinin rəsmilərindən deyil, millət vəkilləri, politoloqlar, media təmsilçiləri və sosial şəbəkə istifadəçilərinin hazırda ən çox işlətdiyi klişedir.

Xəzərdə pay bölgüsü ilə bağlı İran XİN-in aydın açıqlamasına, ötən yüzillikdə SSRİ və İran arasında imzalanmış müqavilələrə və dənizin statusu ilə bağlı təxminən 20 illik danışıqlar prosesinə dair şəffaf şərhlərə baxmayaraq, siyasi mifologiya hələ də ictimai fikirdə qarışıqlıq yaratmağa davam edir. Guya, İranın mili maraqlarının güdaza verilməsi ehtimalı və ya cəhdi var; guya, İranın Xəzərdə “tarixi və qanuni” 50 faizlik səhm payını qamarlamaq istəyirlər…

Hətta eynəksiz baxışdan yaranan ilk təəssürat budur ki, bütün həqiqət ortada olduğu halda, səhv anlaşılma üçün ictimai fikir bilərəkdən azdırılır. Əks təqdirdə, islahatyönlü “Etimad”ın “Xəzər dənizinin statusuna dair yarıgizli Konvensiya” (“Nime penhan Konvensiyon-e Xəzər”) başlığını necə başa düşəsən.

İranın Qazaxıstandakı sabiq səfiri Müctəba Dəmirçulu, xarici işlər nazirinin keçmiş müavini Abbas Məliki (mərhum Ayətullah Fazil Lənkəraninin nəvəsi), Xəzər dənizi Katibliyinin katibi Məcid Həsənzadə Sabirin (1990-cı illərdə Bakıdakı səfirliyin əməkdaşı, Gürcüstandakı sabiq səfir) açıqladığı təfərrüatlarda “ikinci Türkmənçay” eyhamına hələ barmaqarası baxmaq olar. Lakin Xəzər dənizinin hüquqi statusuna dair mövzuya müntəzəm baş vuran “Qanun” qəzetinin qərəzi bir yana, “Azərbaycan Respublikası” istilahını inkar etməsinə heç cür göz yummaq olmur. Buna təkcə “Xəzərin ən böyük neft-qaz ehtiyatları dənizin mərkəzi hissədə yerləşdiyindən Aran əyaləti (Azərbaycan Respublikası) ona daha çox iddia edir” cümləsinin müəllifi Hənif Rza Gülzar adlı yazar qol qoysaqdı, nə vardı ki.

Eyni qəzetdə “1921-ci il müqaviləsi kontekstində tarixə baxış” (“Negahi be tarix zəmine şeklgiri qərardad-e 1921” məqaləsinin altına imza qoyan “Məhestan” Partiyası Mərkəzi Şurasının üzvü Əlirza Əfşari də “Aran” kəlməsindən ilmə kimi istifadə edərək tarixi keçmişin elə bir xalısını toxuyur ki, heyrətdən ağız açıq qalır: “Aran xalqının nümayəndələri ilə Parisdə görüş”, “iki heyət arasındakı danışıqlar və İran nümayəndə heyətinə İranla federasiya qurma təklif edilməsi”, “1919-cu ilin payızında Seyyid Ziyauddin Təbatəbainin başçılığı ilə bir heyətin Qafqaza səfəri”, “Tehran və Bakı arasında uğurlu federasiya danışıqları”, “Ermənistan və Gürcüstanın da bu təkliflə razılaşması, ancaq rusların Qafqaza hücumundan sonra İranın Qafqaz torpaqları ilə birləşmə cəhdlərinin məğlub olması”…

Bu, tarixin hansı xarabalığıdır, dəfinə basdırılmış hansı viranədir?

Haradan və necə tapıb bu “xəzinə”ni iranlı siyasətmədar?!

Hələ buna inanacaq kəslər də olacaq, heç şübhə etməyin.

“Təsnim” agentliyinin Azərbaycanın azsaylı xalqlarının durumuna dair məqaləsi ilə müqayisədə Əlirza Əfşarinin yazdığı toya getməlidir: “Azərbaycan Respublikasının siyasi sistemi talış xalqını inkar etmək və məhv etmək siyasətini qəsdən olaraq həyata keçirir”; “Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti talış əhalisinin problemləri ilə əlaqəli etirazları sovet dönəminin üsulları ilə boğur”; “Bakı KİV-lərndə talışların separatçılıq və İran nəfinə casusluq etməsinə dair təbliğat aparılır”, “sosial şəbəkələrdə onlar İran və Rusiya casusları adlandırlır”; Azərbaycan Respublikasında tatların əksər hissəsi etnik təmizləmə yolu ilə assimilyasiya edilib”…

Qaşınmayan yerdən qan çıxarmaq üçün “dərin dövlət”ə bağlı “Təsnim”in Azərbaycanda etnik xəritəsinə müraciət etməsi, yəqin ki, təsadüfi deyil və “tutarlı səbəb”i var. “Qanun” kimi həvəskar səviyyəli yazarları olan KİV-də dərc olunsaydı, keçənə güzəşt demək olardı. Amma “Təsnim”in siyasi bağlarını nəzərə alaraq, əsla! Üstəlik, diplomatik etiraz üsullarını kənara qoyaraq, bu sayaq iddialara Azərbaycan ərazisindən media müstəvisində cavab özünü bir İran məsəlindəki qurdun yerinə qoymaqdır:

Bir gün eşşəklə qurd bəhsə girdilər.

Eşşək dedi: “Ot mavi rəngdədir”.

Qurd dedi: “Xeyr, yaşıl”.

Meşə şahının (Aslanın) yanına getdilər və mübahisənin məğzini izah etdilər.

Aslan dedi: “Qurdu zindana atın!”

Qurd dedi: “Məgər ot yaşıl rəngdə deyil?”

Aslan: “Bəli, – dedi, – amma zindana atılmağının səbəbi eşşəklə mübahisə etməyindir”.

P.S. Azərbaycanda İran mövzusunda yazanları nəyəsə məcbur edə bilmərəm, icbari sərhədlər qoymaq həddim deyil. Qələmə nə var ki, sağdan sola da yazır, soldan sağa da. Amma yazmazdan öncə min kərə düşünün, çünki bəzən hər kəlmə böyüdücü şüşə ilə oxunur.

Arif adamlar, yəqin ki, nə demək istədiyimi başa düşdü…

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Paket”lərdə gələn pullar – Böyük rəhbərlərin kiçik maaşları

Xural Yazıldığı tarix 12 Sentyabr 2018

SSRİ rəhbərlərinin şəxsi həyatları, yaşam tərzi sovet dönəmində nə qədər gizli və qapalı saxlansa da, ölkə dağıldıqdan sonra açılan arxivlər bu şəxslərin həyat tərzlərinin bütün məqamlarını eninə-boyuna ictimaiyyətə təqdim etdi. Hətta arxivlər sovet liderlərinin ciblərini də açıb göstərdi.

Kommunizmə doğru gedən bu siyasilərin nə qədər əməkhaqqı aldıqları, əlavə gəlirləri və bu pulların nəyə sərf edildiyi, təbii ki, bu gün də maraq doğurur. Bu marağı nəzərə alaraq sovet liderlərinin qazancları haqqında yazını təqdim edirik.

Vladimir İliç Leninin aylıq maaşı 500 rubl olub. Proletariatın rəhbəri bütün mükafatlardan, dövlət büdcəsi hesabına digər güzəştlərdən qəti şəkildə imtina edib və bunu yolverilməz sayıb, ən adi məişət xərclərinin dövlət hesabına ödənilməsinə yol verməyib. Hətta 1918-ci ildə infilyasiya ilə bağlı maliyyə məmuru Leninin maaşını 800 rubla qaldıranda rəhbər ona bu “səxavətinə” görə şiddətli töhmət verib.

İosif Stalin bir müddət 225 rublla kifayətlənib. 1935-ci ildə onun maaşı 500 rubla qaldırılıb. Daha bir müdətdən sonra isə Stalin ölkəni idarə etməyinə görə 1200 rubl maaş alıb.

Stalinin qızı Svetlana atasının pula münasibətilə bağlı xatirələrində yazıb: “Atamın pullarını zərflərdə gətirirdilər. Bu zərflərə atamın yaşadığı bağın istənilən otaqlarında rast gəlmək mümkün idi. Atam, demək olar ki, pul xərcləmirdi. Daha doğrusu, xərcləməyə yeri yox idi. Ev, bağ, məişət xərcləri, ərzaq, paltar, xidmət personalının maaşları, bir sözlə, bütün xərclər dövlət hesabına ödənilirdi. Bunlarla məşğul olmaq üçün KQB-də xüsusi idarə yaradılmışdı. Onların bütün bunlara nə qədər vəsait xərclədikləri isə məlum deyildi”.

Stalin heç vaxt özü ilə pul gəzdirməyib. Əgər qəfil pul lazım olubsa, mühafizəçilərindən götürüb. Təbii ki, qaytarmaq şərtilə. Bu haqda mühafizəçisi Aleksey Rıbin xatirələrində də yazıb: “Stalinin üstündə heç vaxt pul olmazdı. Təcili pul lazım olduqda isə bizdən götürərdi. Belə hadisələr əsasən səfərlərdə olurdu. Yaxşı xatırlayıram, Soçidə olarkən Stalin parkın yanında maşını saxlatdırıb düşdü. Onu görcək ətrafdakılar başına yığışdı. Uşaqlar daha çox idi. Stalin Vlasikə göstəriş verdi ki, uşaqları konfetə qonaq etsin. Yaxınlıqda şirniyyat köşkü var idi. Satıcısı da gürcü idi. Vlasik həmin köşkdən iki iri qutu konfet gətirib uşaqlara payladı. Bir azdan biz geri döndük. Axşamüstü Stalin Vlasikdən soruşdu:

– Sən o satıcının pulunu ödədinmi?

– Xeyr, yoldaş Stalin imkan tapa bilmədim.

– Təcili get satıcı ilə hesablaş.

Vlasik elə həmin andaca köşkə gedib konfetlərin pulunu ödəmişdi. Ancaq Stalin onu pul ödəməyə göndərəndə pul verməmişdi. Çünki üstündə pulu yox idi”.

Nikita Xruşov ölkəni idarə etdiyinə görə 800 rubl alıb. Bu məbləğ həmin dövrdə orta aylıq əmək haqqından 9-10 dəfə çox olub. Xruşovun da qəfil xərclərini mühafizəçiləri ödəyib. Nikita Sergeyeviç bir neçə dəfə kütlələr qarşısında bəyan edib ki, dövlət başçısının cibində pul olması o qədər də vacib deyil.

Leonid İliç Brejnevin pula münasibəti tamam fərqli olub. O pulla yanaşı, böyük pullara alınmış mükafatları da sevib. Leonid İliç yaratdığı durğunluğa görə, hər ay 1200 rubl qazanıb. Onun dövlətdən aldığı pullar bununla yekunlaşmayıb. 1973-cü ildə özünü Lenin mükfatına layiq görən baş katib 25 min rublu bu vasitə ilə əldə edib. 1979-cu ildən başlayaraq Brejnev “yazdığı” “Kiçik torpaq”, “Dirçəliş” və “Xam torpaq” kitablarına görə böyük məbləğlərdə qonorarlar alıb. Qeyd edək ki, bu kitablar hər birisi ayrı-ayrılıqda 15 milyon tirajla çap olunub. Bu tirajdan əldə olunan qonorarın məbləğini təsəvvür etmək o qədər də çətin deyil.

1956-1996-cı illərdə Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin 9-cu idarəsində zabit kimi işləmiş Aleksey Salnikov SSRİ rəhbərlərinin pula münasibəti haqqında danışanda Brejnevlə bağlı bəzi hadisələri xüsusilə vurğulayıb: “Digər rəhbərlər kimi, Leonid İliç də üstündə pul saxlamırdı. Əvvəlkilər hardasa pul ödənişi etmək lazım olanda mühafizəçilərinə və köməkçilərinə bu haqda göstəriş verirdilər. Brejnev isə heç bunu da etmirdi. Brejnevə pulları, maaşını, qonorarları, mükafatları zərflərdə gətirirdilər. Zərfləri seyfə yığırdıq. Axşam isə yaşadığı evə bir topa zərflə qayıdırdıq. Brejnev özünəməxsus kişi idi, pula, vara-dövlətə meylliliyi də özünəməxsus idi”.

Yuri Andropovu aylıq maaşı o qədər də maraqlandırmayıb. Rəhbərliyə gəlişindən sonra o əmək haqqısının 800 rubla endirilməsi haqqında göstəriş verib. Çünki keçmiş KQB şefi əlavə gəlir yerini müəyyənləşdirib. Brejnevin qonorar qazancından nümunə götürən Andropov elə ay olub ki, 8 min rubl qonorara qol çəkib. Bu həmin dövr üçün böyük məbləğ sayılıb.

Konstantin Çernenkonun aylıq maaşı 1250 rubldan 1720 rubla qədər olub. Çernenko da siyasi nəşrlərindən az qazanmayıb. Müntəzəm aldığı qonorarların məbləği 4-5 min rubla çatıb.

SSRİ-nin sonuncu rəhbəri Mixail Qorbaçov 500 rubl maaş alıb. O, 1990-cı ildə baş katib və prezident vəzifələrini birləşdirəndə aylıq maaşı 3 min rubla qalxıb.

Faktlara nəzər yetirəndə SSRİ liderlərinin qazancları heç də pis olmayıb. Ancaq onlar qazandıqları pulları xərcləyə bilməyiblər. Çünki xərcləməyə yerləri olmayıb. Necə deyərlər, hər şey havayı…

İlham Cəmiloğlu, xüsusi olaraq Musavat.com üçün

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Qafqaz Merkeli Prussiya addımı ilə qarşıladı

Xural Yazıldığı tarix 25 Avqust 2018

Üç Cənubi Qafqaz ölkəsinin fəxri qaravulları Almaniya kansleri Angela Merkeli Prussiya addımı ilə qarşılayıb. Bunu Rusiya imperiyasını hərbi ənənəsinə imperator I Pavel gətirib. Sovet illərində ardıcıllıq itirilməyib və yeni müstəqil dövlətlərə də keçib, bu da Avropa-Almaniya və Rusiyanın qarışıq ənənəsinə sadiqliyi göstərir.

Təsadüfi deyil ki, müxtəlif ölkələrin analitiklərinin qeyd etdiyi kimi, Qafqaz turnesi ərəfəsində Merkel prezident Putinlə – alman dilində danışan Rusiya lideri, Pyotrun İmperiya mədəniyyətinə sadiq olan insanla görüş keçirib. Görüşdə kansler və prezidentin Cənubi Qafqaza Almaniya ekspansiyasının enini-uzununu razılaşdırdıqları və əlbəttə ki, Rusiyanın ənənəvi maraqlarını da nəzərə aldıqları istisna deyil.

Yerevanda Merkel Ermənistanı eyni zamanda Aİ və Avrasiya İqtisadi İttifaqı ilə qarşılıqlı münasibətlərin uğurlu modeli adlandıraraq, Rusiyaya gizli mesaj göndərib: “Ermənistan həm Rusiya, həm də Aİ ilə uğurlu əməkdaşlığa nümunə ola bilər”.

Baş nazir Nikol Paşinyan da ermənistanın iki qütb arasında kəskin hərəkətlər etmək niyyətində olmadığına eyham edib: Biz həm Aİİ və KTMT çərçivəsində Rusiya ilə, həm də Aİ, xüsusən də Almaniya ilə münasibətləri inkişaf etdirmək niyyətindəyik.

Və həqiqətən, bu gün Rusiya və Almaniya Ermənistanın əsas iqtisadi tərəfdaşlarıdır. Amma Merkel Paşinyan hökumətinin demokratiya, korrupsiyaya qarşı mübarizə, şəffaflıq sahəsində addımlarını bəyənir, bu da Cənubi Qafqaz gəmisini daha çox Avropa sivilizasiyası tərəfə yönəldir.

200 il əvvəl Rusiya imperiyası Almaniya bürgerlərinə Qafqazı müstəmləkələşdirmək imkanı yaradıb, bu zaman Gürcüstan və Azərbaycanda alman yaşayış məntəqələri yaranıb, 19-cu əsrin ikinci yarısında neft bumu isə Bakıya böyük alman kapitalı və mühəndis düşüncəsi ixrac edib. Gürcüstanda bu fakt xüsusi olaraq vurğulanıb, buna Gürcüstanın rus qoşunlarının yerləşdiyi və marionet rejimlərin elan edildiyi hissəsinin işğaldan azad edilməsi müqabilində növbəti alman ekspansiyasına dəvət kimi baxmaq olar. Merkel onun üçün 200 il əvvəl alman müstəmləkəçilərinin yerləşməsi, işğaldan azad edilmə, Gürcüstanın avrointeqrasiyası mövularının böyük əhəmiyyət kəsb etdiyinə və Cənubi Qafqaz siyasətinin mühüm hissəsi olduğuna eyham vurub. Təsadüfi deyil ki, yaranmış tarixi-coğrafi gerçəkliklər səbəbindən Gürcüstan Qərbin Qafqaz və daha sonra Xəzər regionuna ekspansiyası üçün pəncərədir, xüsusən, Ermənistan-Azərbayca münaqişəsi şəraitində bütün regional layihələrin Tbilisidən tənzimləndiyi bir vaxtda.

Merkelin Cənubi Qafqaz turnesi Azərbaycanda bağlanıb. Bu, bu cür regional səfərlərə çıxan bütün Avropalı siyasətçilərin ənənəvi marşrutudur. Daha sonra nüfuz uğrunda mübarizənin ikinci eşelonunu – Mərkəzi Asiyanı ayıran Xəzər. Azərbaycanın Qafqaz triosunda yerinə Avropa və əsasən Almaniya kommunikativ qiymət verir. Gürcüstan Avropanın pəncərəsi kimi görülürsə, Azərbaycan, Leninin sözləri ilə desək, Şərqin qapısıdır. Boru kəməri, nəqliyyat dəhlizləri dünya iqtisadiyyatının gözlədiyi böyük iqtisadi bum ərəfəsində daha böyük əhəmiyyət qazanır. Transxəzər layihələri – Azərbaycanın mərkəzi yer tutduğu Transxəzər qaz kəməri, dəmir yolları, Şərq-Qərb, Şimal-Cənub və digərləri Aİ-nin iqtisadi lokomotivi adlandırılan Almaniyanın postsovet siyasətində ön plana çıxır.

Bu məsələlər Putin-Merkel görüşündə diqqət mərkəzində ola bilərdi və Rusiyanın Avropaya boru kəməri ekspansiyasının xırdalıqları ola bilərdi. Almaniyanın lobbiçiliyini etdiyi “Şimal Axını – 2” qaz kəmərinin həyata keçirilməsinin Moskvanın uzun müddət həyata keçirilməsinə mane olduğu Transxəzər qaz kəməri üçün yol açacağını ehtimal etmək olar.

Prezident İlham Əliyev postsovet məkanında kommunikasiya siyasətinin əsas oyunçularından biri kimi bu məsələdə Azərbaycanın yerinin və rolunun əhəmiyyətini dərk edir. Bunu nəzərə alaraq, o, öz maraqlarını qorumağa müvəffəq olur. Bu maraqlara hansısa tələsik inteqrasiya vəzifələri daxil deyil. Merkelin səfəri ərəfəsində Azərbaycanda KTMT-yə daxil olma zərurəti haqqında müzakirələr başlayıb, buna Azərbaycan elitasının sürətli rejimdə demokratiya və insan hüquqları məsələlərini müzakirə etmək istəməməsi kimi baxmaq olar, xüsusən də Gürcüstan və Ermənistanda istiqamətlərin inqilabi yöndə dəyişməsi fonunda. Qərbin uzunmüddətli öyüdlərindən sonra bu yaxınlarda hakimiyyət müxalif siyasətçi İlqar Məmmədovu azad edib. İcmalçılar bu jesti Almaniyaya qarşı reverans kimi baxır. Təxmin olunan böyük amnistiya olmadı. Əliyev ikitərəfli və çoxtərəfli münasibətlərdə addımbaaddım həllərlə qane olmağı təklif edib.(turan.az)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Dünya okeanı Yeri təhdid edən viruslara yoluxub –ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 21 Avqust 2018

Bir damcı okean suyunda Yerdə iqlimin dəyişməsinə təsir göstərən hədsiz sayda mikroorqanizm var. Alimlər belə dəyişikliklərin nəticələrini tədqiq ediblər.

AZƏRTAC “vistanews.ru” saytına istinadla xəbər verir ki, Bergen Universitetinin alimləri hələ 1989-cu ildə okean suyunun tərkibindəki mikrooqranizmləri öyrənməyə başlayıblar. Tədqiqatın nəticələri göstərib ki, bir damcı okean suyunda əvvəllər hesab edildiyindən yüz dəfə çox – təqribən 250 milyon virus var. Virusların tərkibi yetərincə müxtəlifdir və çox vaxt təkcə insana deyil, bütövlükdə planetimizə mənfi təsir göstərir.

Rusiya Elmlər Akademiyasının mütəxəssisləri müəyyən ediblər ki, bütün dəniz virusları bir zəncirə düzülsə, onun uzunluğu təqribən 60 qalaktika təşkil edər. Dünya okeanındakı virusların sayı kvintilyonlarla ölçülür. 2016-cı ildə birləşmiş alimlər qrupu DNT viruslarının 125 mindən çox sahəsini tapıb və bu da məlum viruslu genlərdən 16 dəfə çoxdur. Tədqiqatlar göstərib ki, virusların hamısı yetərincə primitivdir və xoşagəlməz mühitə uyğunlaşıb. Virusa yoluxma həqiqətən sianobakteriyaların fotosintez qabiliyyətinə təsir göstərir, bakteriofaqların hücumundan sonra bakterial kulturada karbon qazının fiksajı beş dəfə azalır.

Rusiyalı alimlər bildiriblər ki, su ekosistemlərinin üzvi maddə və biogen elementlərdən ibarət yeni qlobal dövriyyə sistemi – virioplankton biogeokimyəvi və ekoloji proseslərin çoxuna, o cümlədən qidalanma siklinə, tənəffüsə və ekosistemin müxtəlif hissələrində maddələrin paylanmasına təsir göstərir. Karbon və azotun dövriyyəsini qiymətləndirərkən virusların rolu nəzərə alınmalıdır, çünki onlar qlobal biogeosiklləri tənzimləyən qida şəbəkələrinin mühüm hissəsidir. Belə çıxır ki, Dünya okeanı bütün planetimizi təhdid edən çox təhlükəli viruslara yoluxub.(strateq.az)

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“AKTAU KONVENSİYASI İKİNCİ TÜRKMƏNÇAY MÜQAVİLƏSİDİR” –bəzi iranlı deputatların fikrincə, Xəzərin hüquqi rejimi barədə sənədlə tarix təkrarlanıb

Xural Yazıldığı tarix 14 Avqust 2018

Əziz Rzazadə

Strateq.az

Qazaxıstanın Aktau şəhərində 5 dövlət təmsilçisinin imzaladığı Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiya İranın aparıcı mediasının ilk səhifələrinə daşınıb. Prezidentlərin müxtəlif rakurslardan çəkilmiş fotoları ilə, manşet başlıqları mövzunun İranda nə qədər aktual olduğuna əyani sübutdur.

“Arman” qəzetinin “Xəzər – gələcəyin Fars körfəzi” adlı məqaləsində qeyd olunur ki, avqustun 12-də Rusiya, Qazaxıstan, İran, Türkmənistan və Azərbaycan rəhbərlərinin imzaladığı Konvensiya sahilyanı ölkələrin yaxınlaşmasını gücləndirmək üçün böyük addımdır. “Enerji ekspertləri hesab edirlər ki, investisiyanın əhəmiyyətli bir hissəsi 2030-cu ilə qədər Xəzər dənizinə yönəldiləcək. Bu, İranın strateji mövqeyini artıracaq və ölkəmizi Xəzər dənizindən Fars körfəzinə qədər üstün mövqeyə gətirəcək. Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) İranın 2030-cu ilə qədər dünyanın ən güclü 15 iqtisadiyyatı sırasına daxil olacağını proqnozlaşdırır… Şimal və cənub sahillərini birləşdirməklə, İslam Respublikası ticarət və nəqliyyatın inkişafında mühüm strateji və regional rol oynamağa hazırdır”.

“Ebtekar” qəzetinin şərhçisi Məhəmməd Rza Səttari Xəzər dənizinin hüquqi statusu barədə Konvensiyanın imzalanmasına qədər sahilyanı ölkələr arasında 20 il davam edən dialoqdan sonra aktual məsələlərin böyük qisminin nizamlandığını vurğulayaraq tarixi keçmişə ekskurs edir: “Əvvəllər İran və Rusiya Xəzər dənizinə dair 1813-cü ilin Gülüstan və 1828-ci ilin Türkmənçay müqaviləsi, habelə 1921-ci il və 1940-cı illərdəki sənədlərlə birlikdə 4 saziş imzalanıb. Son qanuni rejimə əsasən, İran və Sovet İttifaqı arasında hüquqlar bərabər bölüşdürülmüşdü. Lakin Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Xəzərin hüquqi rejimini müəyyənləşdirmək üçün danışıqlarla Rusiya, Qazaxıstan və Azərbaycanla ayrı-ayrı protokollarla, müvafiq olaraq 19%, 27% və 18%-lik milli sektorlar müəyyən edib. Bu, İran və Türkmənistanın müxalifəti ilə üzləşib, rəsmi Tehranın Xəzərin ədalət prinsipinə əsaslanaraq bölünməsi və hər bir ölkə üçün 20 faizlik milli sektor təklif etməsi ilə nəticələnib”.

Müəllif yazır ki, bəzi müşahidəçilər İranın Sovet İttifaqının çökməsinə qədərki 50 faizlik hüququnun ümumiyyətlə müzakirə mövzusu olmadığına təkid edirdilər. “Bir qrup şəxs Konvensiyanın imzalanmasını şiddətlə qınayıb. O cümlədən millət vəkili Mahmud Sadiqi “Twitter”-də yazıb: “Prezident Aktauya yol üstə olarkən, Xəzər dənizinin hüquqi rejimi barədə müddəalarla bağlı deyib ki, dənizin statusu qeyri-müəyyən vəziyyətdədir. Doğrudanmı İranın 50%-lik payı 11%-ə düşür? Növbəti Türkmənçayla üz-üzəyik? İnsanlar bunu bilin, millət vəkilləri pərdəarxası sövdələşmələrdən tam qafildir”.

Parlamentin Milli Təhlükəsizlik və Xarici Siyasət Komissiyasının sədri Həşmətullah Fəlahətpişte qeyd edib ki, Xəzər dənizinin hüquqi rejiminin müəyyənləşdirilməsi ilə sərhədlərdə hər hansı bir dəyişiklik İslami Şurası Məclisində təsdiqlənməlidir”.

İslahatçı cinaha yaxın “Etemad” qəzeti isə “Türkmənçay olmayan Konvensiya” başlıqlı məqaləsində sammitdə iştirak etmiş İran prezidenti Həsən Ruhanidən sitat gətirir: “Konvensiya ədalət prinsipinə əsaslanıb”.

“Ettelaat” qəzeti “Əcnəbilərin Xəzərə yolu bağlandı” adlı məqaləsində geniş xülasə ilə danışıqlar prosesi, Həsən Ruhani və xarici işlər naziri Cavad Zərifin sammitdəki çıxışları, Konvensiyanın və Birgə Bəyanatın mətnini oxucularına çatdırıb.

Xarici faktorların Xəzər hövzəsindən kənarda qalması “Cəhan-e sənət” qəzetinin də əsas hədəfidir.

“Xəzər sazişi” adlı baş məqaləsində “İran” qəzeti başlıca diqqəti Aktauda imzalanan sənədlərə yönəldib. Həmçinin, “Comhuriye İslami” və “Xəzərdə pay almanın ssenariləri” məqaləsini manşetə çıxarmış “Şəhrvənd”qəzetləri.

“Bir müqavilənin kölgəsi”ni işıqlandıran “Qanun” qəzeti parlamentin Milli Təhlükəsizlik Komissiyası üzvlərinin Konvensiyaya münasibətinə istinad edir. Mahmud Sadiqinin məlum açıqlaması ilə bərabər, millət vəkili Əbülfəzl Həsənbeyginin rəyi öyrənilib. “İranın Mazandaran (Xəzər) dənizi ilə bağlı ən vacib mövqeyi dənizi qonşu ölkələr arasında beş bərabər hissəyə bölmək və dərin ərazilərdə bütün ölkələr üçün neft istismarına razılaşdırmaqdan ibarətdir”, – deyən Həsənbeygi, ilk növbədə, dəniz şelfində neft kəşfiyyatı və hasilatında qarşılıqlı raılaşmaları əhəmiyyətli hesab edir.

Rəştli millət vəkili Cabbar Kuçekinejad isə Konvensiyadan danışarkən, Azərbaycan Respublikasını hədəfə alıb: “…İqtisadi müqavimət və ABŞ-la olan anlaşmazlıqlar dövründə Xəzər dənizinin hüquqi rejimi məsələsini həll etmək düzgün deyil, çünki mövcud vəziyyətdə amerikalılar Azərbaycan Respublikasını İslam Respublikasına qarşı təhrik və təhdid etməyə çalışırlar, buna görə də, İslam Respublikası bu məsələni başqa bir dövrə təxirə salmalıdır”.

Daha sonra o əlavə edir: “Xəzər dənizinin hüquqi rejimini müəyyənləşdirən ölkələr arasındakı ən böyük fərqlər İran və Azərbaycan arasındadır. İslam Respublikasının digər sahilyanı ölkələrlə heç bir qarşıdurması yoxdur. Lakin İranla Azərbaycan arasında suyun səthində sərhəd xəttini müəyyənləşdirilməsi mübahisəsini həll etmək çətindir”.

Deputat İzzətullah Yusifiyan Molla isə Xəzər dənizinə dair SSRİ və İran arasında imzalanmış, hüquqi qüvvəsini itirmiş köhnə müqavilələri əsas gətirərək, səthin keçmiş İttifaqa aid 50%-lik hissəsinin digər dörd dövlət arasında bölüşdürülməli olduğunu iddia edir.

“Türkmənçayın təkrarı” yarımbaşlıqlı hissədə iranlı siyasətçi deyir: “Tariximizdəki Türkmənçay müqaviləsi və 1919-cu il hadisələri hələ də unutulmayıb”.

Məqalənin son sətirlərdə isə “Qanun” daimi tezisini bir daha təkrarlayıb : “Rusiya etimad ediləsi ölkə deyil”.

Nüfuzlu “Keyhan” qəzeti isə bu fikrin əksinə, Aktau sammiti barədə yazısında prezident Həsən Ruhaninin sözlərini sitat gətirir: “İran və Rusiya arasında bütün sahələrdə sıx əməkdaşlıq mövcud olmalıdır”.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“Məhv edildi” yanaşması doğrudurmu?

Xural Yazıldığı tarix 31 İyul 2018

Son vaxtlar Respublika Baş Prokurorluğunun, Daxili İşlər Nazirliyinin və Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin mətbuat xidmətlərinin birgə yaydıqları press-relizlərdə, ayrıca da bu qurumların ayrılıqda hər birinin mətbuat açıqlamalarında belə məlumatlara tez-tez rast gəlirik:

“…silahlı müqavimət göstərən şəxs cavab tədbiri olaraq məhv edilmişdir”, “..(Şəxsn adı)…məhv edildiyi bildirilmişdir”, “…Polis əməkdaşları xidməti silahdan istifadə edərək …(şəxslərin adı).. məhv ediblər.”, “…terror hazırlayan şəxs məhv edildi”.

Ağla ilk gələn sual budur, polisin, yaxud digər hüquq mühafizə orqanları işçilərinin vəzifələri arasında “məhv etmə” səlahiyyəti varmı, varsa hansı hallarda, kimə qarşı və necə tətbiq edilməlidir?

Təbii ki, belə halda baxacağımız ilk yer ölkə qanunları olmalıdır. Polis haqqında Qanunda xırda bir axtarış edib “məhv etmə” səlahiyyətinin kimə qarşı və hansı hallarda verildiyini axtardıqda, yalnız bir yerdə məhv etmə sözünun qanunda keçdiyini görmək olur. Lakin bu insana qarşı yox, heyvana qarşı olan səlahiyyətdir.

Məsələ belədir, Qanunun 26-cı maddəsi Polis tərəfindən fiziki qüvvənin, xüsusi vasitələrin və ya odlu silahın tətbiqini tənzimləyir və maddənin IV. hissəsində “Polis əməkdaşı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada aşağıdakı hallarda odlu silah tətbiq edə bilər”: – deyir, 7-ci bənddə “insana hücum edən və ya real təhlükə yaradan heyvan məhv edildikdə”, deməklə “məhv etmə” nin insana hücum edən heyvan olduqda mümkün olduğunu bildirir.

Deməli “məhv edildi” ifadəsini qurumlar və media insana deyil, digər canlılara, heyvana və ya bitkilərə (narkotik tərkibli) işlədə bilər.

O zaman sual yaranır, polis terrorda (yaxud cinay”td’) şübhəli bilinən şəxsi yaxud silahlı müqavmət göstərən silahlını zərəsizləşdirmək üçün silah istifadə etməməlidirmi?

Cavab yuxarıda qeyd etdiyim 26-cı maddədədir. Qanun məhdud olmaqla bir neçə halda silah tətbiqini mümkün hesab edir. Lakin qanun silahlı şəxsi, yaxud şübhəlini məhv etmək yox, onu zərərsizləşdirmək üçün bu səlahiyyəti verib. Zərərsizləşdirmə məhv etmə deyil, müqavimətini qırmadır. Polisin və digər hüquq mühafizə orqan işçilərinin vəzifəsi şübhəlini məhv edərək cəzalandırmaq deyil, onu zərərsizləşdirərək məhkəmə önünə çıxarmaqdır.

Yalnız, məhkəmələr həmin şəxsin terrorist, cinayətkar və ya məsum biri olduğuna qərar verməlidir. Bu səbədəndir ki, qanunda silah istifadə edildiyində şərtli istifadə anlayışı var. Silah tətbiqindən öncə şifahi xəbərdarlıq edilməsi sonra xəbərdarlıq atəşinin açılması göstərişi var. Bu xəbərdarlıq atəşi şəxsə yox, havaya atılmalı və silah tətbiqinin son zərurət olduğunu qarşıda müqavimət göstərən şəxsə göstərməlidir.

Ayrıca, şəxslərin vurularaq zərərsizləşdirilməsi zəruri olduqda, bu vurulmada ilk hədəf baş, yaxud ürək yox, aşağı ətraflar olmalı, mümkün qədər şübhəlinin sağ olaraq ədalətə təslim edilməsi təmin edilməlidir. Vurulan şəxsin bir neçə güllə ilə vurulması, yaxud qanaxmadan ölməsi konkret olaraq onu vuranların səlahiyyətlərini aşdığı və adekvat davranmadıqlarının göstəricisi ola bilər. Təsadüfi deyil ki, Qanunun 27-ci maddəsində vurulan şəxsə dərhal tibii yardım göstərilməsi göstərişi var.

Odur ki, hüquq mühafizə orqanları silahlı müqavimət göstərən (yaxud göstərmək istəyən) şəxsləri zərərsizləşdirərkən onları “MƏHV ETMƏLİ” deyillər, zərərsizləşdirərək məhkəmə önünə çıxara bilməlidirlər. Polislər yalnız şübhəlini yaralı da olsa sağ ələ keçirmək və ədalətə təslim etməklə öz vəzifələrini icra etmiş sayılarlar.

Düşünürəm ki, güc qurumlarının mətbuat xidmətləri mətbuat açaqlamalarını qanuni səlahiyyətləri çərçivəsində hazırlamalı, zərərsizləşdirərkən ölən şübhəli varsa bundan təəssüf hissini qeyd etməlidirlər. Çünki, həmin şübhəlilərin cəmiyyətin gözundə və hüquqda terrorist (cinayətkar) olması üçün məhkəmə qərar verməli idi. Məhkəmə qərar vermədən məhv edilmiş biriləri Konstitusiyanın 63-cü maddəsi ilə məsum hesab edilir. Çünki haqqında məhkəmə qərarı olmadan öldürülüblər.(turan.az)