ARAŞDIRMA

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Marindən Bhuttoya qadınların yüksəlişi

Xural Yazıldığı tarix 29 Dekabr 2019

Mayya Liuhto

“Əl-Cəzirə”, 26.12.2019

Dekabrın 10-da beşpartiyalı koalisiya hökumətinə rəhbərlik edən Finlandiyanın solçu sosial-demokratları 34 yaşlı nəqliyyat və rabitə naziri Sanna Marini ölkənin yeni baş naziri seçiblər.

Qərar nisbətən naməlum bir siyasətçiyə bir gecədə beynəlxalq məşhurluq gətirib, axı, hər gün Marin kimi cavan bir qadın ölkəyə rəhbərlik etmək şansı qazanmır.

Dünyada dərc edilən və göstərilən saysız-hesabsız məqalə və telexəbərlərdə onun qəfil siyasi yüksəlişi “feminizmin qələbəsi” kimi qeyd edilib və Finlandiya “mütərəqqi”liyə görə təriflənib.

Marinin zəfəri bir çoxları tərəfindən Finlandiyada və ondan kənarda Nordik gender bərabərliyinin təzahürü olaraq qəbul edilib. Ancaq Finlandiya, həqiqətən, gənc qadının lider olması üçün unikal məkandırmı? Daha əhəmiyyətlisi, bir qadın liderinin olması ölkənin gender bərabərliyinin qəti sübutudurmu?

Bu meyara görə, çox vaxt “dərin mühafizəkar” və “patriarxal” adlandırılan və hətta qadınlar üçün dünyada ən təhlükəli məkan sayılan Pakistan, məsələn, 30 il əvvəl Finlandiya qədər inkişaf etmiş görünürdü. 35 yaşlı qadın – Bənəzir Bhutto baş nazir seçilmişdi.

O vaxtlar Bhutto nəinki dünyanın ən gənc baş naziri, eyni zamanda, ölkənin ən yüksək vəzifəsini tutan ilk müsəlman qadın idi. Bunun əksinə olaraq, Finlandiya ilk və yeganə qadın prezidentini on il sonra, 2000-ci ildə və ilk qadın baş nazirini 2003-cü ildə seçib.

Pakistan qadın dövlət başçısının seçilməsi üçün “mütərəqqi” Finlandiyanı məğlub edən yeganə “mühafizəkar”, əsasən müsəlmanlardan ibarət ölkə deyil. Xalidə Ziya 1991-ci ildə Banqladeşin, Tansu Cillər isə 1993-cü ildə Türkiyənin ilk qadın baş naziri seçilib.

Qlobal cənubun bir hissəsi olan və Qərbdə qadınlara qarşı “təhlükəli” və ya “düşmən” sayılan digər dövlətlərin də qadın liderləri olub. Şri-Lankanın ilk qadın baş naziri Sirimavo Bandaranaike 1960-cı ildə seçilib, İndira Qandi 1966-cı ildə Hindistanın baş naziri olub.

Hakimiyyət zirvəsinə yüksəlişi ölkəsinin feminist dəyərlərinin nəticəsi olaraq görülən Marindən fərqli olaraq, Bhuttonun vəzifə yüksəlişi anomaliya kimi qiymətləndirilib.

Keçmiş baş nazir Zülfüqar Əli Bhuttonun qızı olaraq Bhutto siyasi sülalə təmsilçisi idi və erkən yaşlarından siyasi karyera qururdu. Ailənin var-dövləti və statusu ona Harvard və Oksfordda təhsil alma imkanı verib.

Atası 1979-cu ildə hərbi diktator Ziyaül-Haqqın əmriylə edam olunduqdan sonra o, ölkədə demokratiyanın bərpası uğrunda mübarizəyə rəhbərlik edib. Ancaq siyasiləşmiş ailəsi, elit statusu və Pakistan cəmiyyətinin feodal mahiyyəti olmasaydı, o, yəqin ki, heç vaxt bunu edə bilməzdi.

Bhutto cinsi mənsubluğuna görə iki səlahiyyət müddətində əlavə maneələrlə qarşılaşıb və qadın iradəsinə tabe olmaq istəməyən mühafizəkar qüvvələrin təzyiqini əzməli olub.

Onun baş nazir seçilməsi Pakistandakı qadınlar üçün əsl qələbə idimi?

Ölkədəki qadınları vəziyyətini yüksəltmək və gücləndirmək üçün lider statusundan istifadə edibmi?

Həqiqətdə, Ziyaül-Haqqın dövründən qalan repressiya qanunları, qadın hüquqları qruplarının narahatlığına baxmayaraq, Bhuttonun iqtidarı dövründə toxunulmaz qalıb. Bundan əlavə, o, qadın əleyhdarı olan “Taliban” rejimini tanımaqla, qonşu Əfqanıstanda qadınlara edilən zülmə töhfə verib.

Marinin mənşəyi, əksinə, fəhlə sinfindəndir. Ölkəsində yaşayan hər bir uşağa pulsuz və keyfiyyətli təhsil təklif edilir, Pakistandan fərqli olaraq, pul və əlaqələrin yoxluğu baş nazir olma şansına maneə törətmir, odur ki, siyasi sistemdə ən yüksək pilləyə qalxmağı bacarıb.

Üstəlik, Finlandiyada qadınların işçi sinfindən olması təhsil almaq və siyasi təmsilçilik üçün əla şansdır. Pakistan bu reytinqlərdə ən aşağı səviyyədədir.

Ancaq bunların heç biri Finlandiyanın feminizm utopiyası, Pakistanın isə qadınların heç vaxt özlərini təhlükəsiz hiss edə bilmədiyi ölkə olduğunu ifadə etmir.

Hər iki ölkədə vəziyyət bundan daha mürəkkəbdir.

Bütün stereotiplərə baxmayaraq, Pakistan cəmiyyətinin bütün təbəqələri qadınlara düşmən deyil. Bu ölkədə Qərbdə nadir hallarda görünən liberalizm ocaqları var; təhsilli elitanın həyat tərzi Qərb elitasına heyrətamiz dərəcədə bənzəyir; cəmiyyətin aşağı təbəqələrində belə qızların təhsil almasına və şəxsi həyatlarını öhdələrinə buraxan ailələr var. Bir çox pakistanlı qadın, məsələn, polis kimi kişilərin üstünlük təşkil etdiyi sahələrdə çalışaraq stereotipləri dağıdır.

Bunlar qaydada istisnalar ola bilər, lakin bütün ölkə eyni fırça ilə rənglənməməlidir.

Finlandiyanın gender bərabərliyi uğrunda mübarizə, şübhəsiz, tamamlanmayıb və ölkə cinsi zülm, zorakılıq və ayrıseçkilikdən azad deyil.

Əvvəla, ölkənin siyasi tarixində kişilər üstünlük təşkil edir, yalnız 1990-cı illərin sonu və 2000-ci illərin əvvəllərində qadın nazirlərin sayı demək olar ki, sıfırdan yüksəlməyə başlayıb. Bu ilin əvvəlində bir qadın nazirin – Annika Saarikkonun Finlandiyada vəzifədə olarkən, hamiləliyi müzakirə mövzusuna çevrilib.

Hətta Finlandiya kimi qondarma mütərəqqi cəmiyyətdə bəziləri düşünürlər ki, vəzifədə olarkən doğma qadının öz vəzifələrini yerinə yetirmə qabiliyyətinə mane olur. Pakistanda, 1990-cı illərdə Bhutto ofisdə olarkən, körpə dünyaya gətirib.

Finlandiya qadınlar üçün, bir növ, cənnət kimi tanıdılarkən, ölkədə təcavüz və məişət zorakılığının həyəcanverici miqyası nəzərə alınmır. Son hesabata görə, 15 yaşdan yuxarı qadın və qızların təxminən 50 faizi fiziki və ya cinsi zorakılığa məruz qalıb. Əslində, 2014-cü ildə aparılan bir araşdırma Finlyandiyanın qadınlar üçün Aİ-nin ən zorakı ölkə olduğunu müəyyənləşdirib.

Üstəlik, Finlandiya əslində, Marini baş nazir seçməyib. Antti Rinnenin istefasından sonra partiyası tərəfindən bu vəzifəyə irəli sürülüb. Əgər Finlandiyada əsl seçki olsaydı, çox güman ki, indi hakimiyyətdə anti-feminist, millətçi bir hökumət olardı. Marinin Sosial Demokrat Partiyası, bu ilin aprelində olduğu kimi, qalib gəlməzdi.

Qərbin hər yerində olduğu kimi, Finlandiyada da son illərdə miqrasiya əleyhinə əhval-ruhiyyə artmaqdadır. Bu cür siyasi qüvvələrin nümayiş etdirdiyi islamofobiya, ümumiyyətlə, feminizmə qarşı müxalifət və ya qadınlara açıq nifrətlə əl-ələ verir. Son parlament seçkilərində isə ən çox səs toplayan, miqrasiya əleyhinə mövqeyi ilə tanınan Fin Partiyasının lideri Yussi Halla-aho olub.

Həmin partiyanın gənclər qanadı feminizmin cəmiyyət üçün zərərli olduğuna inandığından özünü anti-feminist elan edib və Halla-ahonun özü təcavüzkarların yaşıl-sol tərəfdarları hədəfinə alacağına ümid edib.

Son anket sorğularına görə, indi onun partiyası Finlandiyada ən populyar siyasi qurumdur.

Bu, bəlkə də Finlandiyadakı siyasi mühit haqqında Marinin baş nazirliyindən daha çox şey söyləyir. Finlandiya – getdikcə daha çox insanın feminizmi “həddi aşan” təzahür sayan patriarxal cəmiyyətdir. Ancaq bütün bunlar müəyyən şəkildə Marin barədə xəbərlərlə basdırılır.

Şübhəsiz, Finlandiyada, belə dövrlərdə Marinın baş nazirliyi, finlərin bütün partiyalara nifrət etməsini nəzərə alaraq, rəmzi məna daşıyır.

O, şiddətli müxalifətlə üz-üzə qalacaq və hökumətinin gender bərabərliyi və irqçiliyə verəcəyi faktik töhfələrin nə olacağını hələ bilmirik.

Gənc qadın siyasətçilərin hakimiyyətə gəlməsinin əhəmiyyəti danılmazdır, ancaq kontekst də vacibdir. Bir qadının ölkəyə rəhbərlik etməsi avtomatik olaraq qadınların orada yaxşı yaşaması mənası vermir.

Tərcümə: Strateq.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Senator Türkiyəyə qarşı “ağır sanksiya”nın ipuclarını verdi

Xural Yazıldığı tarix 12 Dekabr 2019

Türkiyə ilə ABŞ arasında S-400-lərlə bağlı gərginlik artıb.

Strateq.az xarici mətbuata istinadla bildirir ki, “Voice of America”nın suallarına cavab verən ABŞ Senatının Xarici əlaqələr Komitəsinin rəhbəri Cim Riç ötən gün Ərdoğanın “Türkiyə Rusiyadan alınan S-400-lərdən vaz keçməyəcək” bəyanatına şərh verib.

O bildirib ki, ABŞ-ın Türkiyəyə tətbiq edəcəyi “ağır sanksiya” sənədi artıq qapıdadır: “Bu sanksiya “ABŞ-ın beynəlxalq təhlükəsizliyi və İŞİD-in canlanmasının qarşısını almaq” adı altında qəbul ediləcək. Sənəddə Türkiyənin Milli Müdafiə naziri başda olmaqla, üst səviyyəli məmurlarına sanksiya tətbiq edilməsi ilə yanaşı, Türkiyənin Suriyada istifadə etməsi təxmin olunan silah tədarükünün qadağan olunmasından bəhs edilir. Buraya Rusiyadan alınan S-400-lərlə bağlı digər sanksiya növlərinin əlavə ediləcəyinə də şübhə olmamalıdır”.

Senator bildirib ki, S-400 məsələsində Türkiyəyə çox səbr göstəriblər: “Artıq yolun sonuna gəldik. Bayram sona çatdı”.

Senator Trampla Ərdoğanın Londondakı son görüşünün sanksiyanın ertələnməsinə səbəb olub-olmayacağı haqda suala isə belə cavab verib:

“Prezidentin adından danışa bilmərəm. Bizim baxışlarımız hər zaman üst-üstə düşməyə bilər. Ancaq Tramp da artıq sanksiyanın tətbiq edilməsinin vacibliyinin fərqindədir. Məncə, onun da səbri artıq daralıb”.

“Bəs, sanksiya nə vaxt tətbiq olunacaq” sualına isə senator “Dəqiq tarix yoxdur, ancaq biz mümkün olduğu qədər sürətli hərəkət edirik”, – deyə cavab verib.

O, sonda F-35-lərlə bağlı yaranan problemdən də danışıb: “Bilirsiniz ki, Türkiyə S-400 raketlərinə görə F-35 layihəsindəki ortaqlıqdan çıxarılıb. Bəli, Türkiyə 115 ədəd F-35 sifariş verib, onun da 5-nin pulu ödənilib, sifariş hazırlanıb. Lakin S-400 Türkiyədə olduğu müddətdə, bu qırıcılar ABŞ-dan ayrılmayacaq”.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

AKP-nin tənəzzülü: hakim partiya 3 yerə bölünür

Xural Yazıldığı tarix 15 Sentyabr 2019

Şahin Cəfərli,
politoloq

Əhməd Davudoğlu Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP) sıralarından istefa verdi. Gözlənilən olsa da, Türkiyə siyasəti üçün əhəmiyyətli hadisədir, çünki söhbət sıradan siyasətçidən yox, yaxın tarixdə iqtidar partiyasının lideri və ölkənin baş naziri olmuş şəxsdən gedir. Şübhəsiz ki, bu addımın Türkiyədə siyasi proseslərin bundan sonrakı inkişafına təsiri olacaq.

Ə.Davudoğlu hələ aprel ayında geniş manifest açıqlayaraq AKP-nin və Türkiyənin durumunu tənqid ruhunda təhlil etmiş və çıxış yollarına dair öz vizyonunu ortaya qoymuşdu. Bu barədə Abzas.org-da dərc olunan yazımızda qeyd etmişdik ki, Davudoğlu təcrübəli siyasətçi kimi çox yaxşı bilir ki, səsləndirdiyi tənqidlər və irəli sürdüyü təkliflər prezident Ərdoğan tərəfindən diqqətə alınmayacaq, hətta bu mövqeyinə görə hücumlara, həqarətlərə məruz qalacaq. Sadəcə olaraq, birdən-birə AKP-dən istefa verərək yeni siyasi partiya quruculuğuna başlamağı AKP-nin üzv və tərəfdarı olan mühafizəkarlara izah etmək, bu addımı əsaslandırmaq çətin olardı. İctimai rəyi əvvəlcədən buna hazırlamaq lazım idi. Davudoğlu nümayiş etdirməliydi ki, partiya daxilində kifayət qədər mübarizə aparıb, amma irad və təklifləri nəzərə alınmadığı üçün AKP-dən ayrılmaqdan başqa yolu qalmayıb…

Belə də oldu. Partiyanın keçmiş liderinin mövqeyi nəinki nəzərə alınmadı, bir müddət sonra onun və ətrafındakı şəxslərin AKP-dən xaric olunması məsələsi qaldırıldı. Nəticədə Davudoğlu xaricetmə qərarını gözləmədən 13 sentyabr 2019-cu il, cümə günü mətbuat konfransı keçirərək öz komandası ilə birlikdə AKP-dən istefa verdiyini açıqladı. O, “yeni siyasi hərəkat inşa etmək və yeni bir yola çıxmaq bizim üçün həm tarixi məsuliyyətdir, həm də millətimiz qarşısındakı öhdəliyimizin tələbidir” sözləri ilə yeni siyasi partiya yaratmağa başladığını ilk dəfə açıq şəkildə bəyan etdi.

Davudoğlu insanı mərkəzə qoyan, insan haqları və ləyaqətinə hörmətlə yanaşan, bəşəri dəyərləri yaşadan, qadağalara, korrupsiyaya qarşı mübarizə aparan, düşüncə, vicdan azadlıqlarının məhdudlaşdırılmadığı, demokratik hüquqi dövlət prinsiplərinin işlədiyi, dövlət-xalq malına əl uzadılmadığı, nepotizmin olmadığı bir düzən qurmaq istədiklərini vurğulayaraq partiyasının proqram tezislərini də diqqətə çatdırmış oldu.

Davudoğlu ilə bərabər 100-ə yaxın keçmiş millət vəkili və AKP-nin keçmiş yerli təşkilat rəhbərləri də istefa verib. Bu sırada AKP-nin İstanbul və Ankara təşkilatlarının sabiq sədrlərini ayrıca qeyd etmək lazımdır.

Yeni partiyalar qurularkən lider və vitrinlə yanaşı, təşkilatçılıq qabiliyyətinə və təcrübəsinə sahib şəxslərin olması da böyük əhəmiyyət daşıyır. Çünki yerlərdə əhalinin əhval-ruhiyyəsini, siyasi baxışlarını, sadə dildə desək, kimin kim olduğunu liderlər yox, məhz bu şəxslər yaxşı bilir. Təkcə üst qurumun cazibəsi uğur qazanmaq üçün yetərli deyil, bunun üçün bütün ölkə boyu şaxələnmiş təşkilati struktur qurmaq vacib şərtdir. Ona görə də AKP-nin sabiq təşkilat rəhbərlərini öz sıralarına cəlb etmək yeni partiya(lar) üçün böyük önəm daşımaqla yanaşı, hakim partiya üçün ən azı tanınmış siyasətçilərin istefası qədər zərbə deməkdir.

AKP üçün təhlükə mənbəyi təkcə Davudoğlu və çevrəsinin partiyalaşması olsaydı, bu prosesdən nisbətən az zərərlə çıxmaq mümkün olardı. Çünki Davudoğlu mühafizəkar elektorat arasında müəyyən nüfuza malik olsa da, ölkə miqyasında yüksək reytinq sahibi deyil. Xüsusən Suriya siyasəti və bunun nəticəsində ölkəyə milyonlarla qaçqının axışmasına görə çoxları məhz Davudoğlunun məsuliyyət daşıdığını düşünür. Ərdoğanın “neoosmanizm” xəyalına əsaslanan müdaxiləçi xarici siyasətinin memarı məhz Davudoğludur. Sabiq hökumət başçısının siyasi baqajı onun siyasətdə yenidən irəliləməsinə əngəl törədəcək yük kimi görünür. Müstəqil siyasi layihəyə başlayan digər siyasi xadimin isə bu cür keçmişi yoxdur və onun perspektivi daha parlaq görünür: söhbət AKP-nin qurucularından olan Əli Babacandan gedir.

Keçmiş baş nazir müavini-iqtisadiyyat naziri, AKP-nin ilk dönəmlərindəki iqtisadi inkişafın müəlliflərindən olan, təkcə mühafizəkarlar deyil, ən müxtəlif təbəqələr tərəfindən də qəbul edilən Əli Babacanın yaradacağı partiya Ərdoğan və AKP üçün daha böyük təhdid kimi qiymətləndirilir. O, Davudoğlundan daha əvvəl – iyul ayında AKP-dən istefa verib və keçmiş prezident Abdulla Gülün dəstəyi ilə yeni partiyanın formalaşdırılmasına başlayıb. Yaxın həftələrdə həm Davudoğlunun, həm də Babacanın partiyaları təsis edilmiş olacaq. Yeni partiyaların öz adları, vitrinləri, proqramları ilə hüquqi şəxs olaraq ictimaiyyətin qarşısına çıxmasından sonra hakim partiyadan qopmaların daha da sürətlənəcəyini, bu sıraya hazırkı bəzi AKP millət vəkillərinin də qoşulacağını söyləmək olar. 2018-ci ilin iyulundan bu ilin eyni dövrünə qədər 788 min AKP üzvü partiyadan çıxıb. Son rəy sorğusuna əsasən AKP-nin reytinqi 30,6%-ə enib. Bu sorğunu hökumətə yaxın ORC sosioloji araşdırma şirkətinin keçirməsi belə gümanlara əsas verir ki, AKP-nin real reytinqi əslində 30%-dən aşağı ola bilər. İstənilən halda, AKP-nin geriləmə trendinə daxil olması göz önündədir və inkarolunmaz həqiqətdir. Rəcəb Tayyib Ərdoğanın şəxsi nüfuzu və xarizması artıq əvvəlki kimi cəlbedici deyil. Son bələdiyyə seçkiləri, xüsusən 23 iyun axşamı İstanbuldakı nəticə Ərdoğanın məğlubedilməz lider imicini sarsıtdı.

Şübhəsiz ki, Ərdoğanın və AKP-nin tənəzzülündə ölkədəki iqtisadi böhranın ciddi rolu var. Əhalinin rifah səviyyəsi aşağı düşür, alıcılıq qabiliyyəti azalır, işsizlik artır. Hökumət böhranın qarşısını almaq üçün hələ də ciddi və ümidverici proqram ortaya qoya bilməyib. Prezidentin ölkə iqtisadiyyatının idarəçiliyini öz kürəkəninə tapşırması hətta AKP üzvləri arasında da narazılıq doğurur. Suriyalı qaçqınların yükünü daşımaq böhran şəraitində daha da çətinləşib və onların mövcudluğu yerli əhalini qıcıqlandırmağa başlayıb. Xalqın böyük qismi mövcud iqtidarın bu qədər problemin öhdəsindən gələ biləcəyinə inanmır.

Bir sözlə, Türkiyədə növbəti hakimiyyət dəyişikliyi üçün şərtlər yetişməkdədir. Əgər müxalifət ciddi xətalara yol verməyib, bələdiyyə seçkilərindəki ağıllı strategiyasını davam etdirsə və onun sıralarından qarşı tərəfə – Cumhur İttifaqına keçidlər olmasa (iqtidar tərəfindən belə cəhdlər edilir), növbəti seçkilərdə hakimiyyət dəyişikliyinin baş verməsi ehtimalı kifayət qədər yüksək görünür.

abzas.net

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Azərbaycan Qarabağla bağlı diplomatik hücuma keçdi

Xural Yazıldığı tarix 15 Sentyabr 2019

Ərazi bütövlüyünə sayğısız yanaşan Fransaya nota verildi; Ermənistan hakimiyyətinə xəbərdarlıq edildi; ordumuz genişmiqyaslı hərbi təlimlərə start verir; politoloq: “Artıq Ermənistan üçün geri sayım başlayıb….”

Görünən budur ki, Ermənistan hakimiyyətinin Qarabağ məsələsi ilə bağlı destruktiv fəaliyyəti rəsmi Bakının səbrini daşırmaq üzrədir. Həm də onu demək olar ki, Azərbaycan dövlətinin Nikol Paşinyan hakimiyyətinə tanıdığı güzəştin limiti bitib.

Elə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin (XİN) mətbuat xidmətindən son açıqlaması və Ermənistan hakimiyyətinə, o cümlədən beynəlxalq aləmə ünvanlanan mesajları da bunu deməyə əsas verir. Açıqlamada bildirilir ki, Ermənistanın təcavüzkar siyasətinin davam etməsi və hərbi işğala əsaslanan mövcud status-kvo vəziyyətinin möhkəmlənməsinə yönəlik addımları, o cümlədən bu ölkə rəhbərliyinin son dövrdə səsləndirdiyi anneksionist bəyanatlar əsasən daxili auditoriyaya yönəlmiş olsa belə, bölgədə vəziyyətin kəskinləşməsinə xidmət etdi. Qeyd olunub ki, onlar, beynəlxalq hüququn açıq şəkildə tapdalanması ilə yanaşı, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üzrə beynəlxalq vasitəçilərin uzun illər apardığı səylərini demək olar ki, şübhə altına alan çox təhlükəli bir gərginlik yaratdı: “Azərbaycan hökuməti Ermənistan rəhbərliyinin məsuliyyətsiz ritorikasını münaqişənin həlli üzrə danışıqlar prosesini pozmaq cəhdi kimi dəyərləndirərək, bununla bağlı vaxtında qəti etirazını bildirdi və məsələ beynəlxalq təsisatların diqqətinə çatdırıldı.

AR Xarici İşlər naziri tərəfindən BMT və ATƏT-in Baş katiblərinə, ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrlərinə, eləcə də Minsk Qrupu üzv ölkələrinin xarici işlər nazirlərinə ünvanlanmış məktublarda Azərbaycan ərazilərinin işğalı və bu ərazilərdə tarixən yaşayan azərbaycanlıların qanlı etnik təmizlənməsi ilə nəticələnən Ermənistanın dövlət səviyyəsində işğalçılıq siyasətinin bu ölkə rəhbərliyinin son bəyanatlarında açıq şəkildə etiraf edildiyi vurğulandı və hərbi işğalın doğurduğu beynəlxalq hüquqi məsuliyyət məsələlərinə diqqət yönəldilərək, beynəlxalq ictimaiyyətin qəti mövqeyinin işğalçı Ermənistanın özünü cəzasızlıq şəraitində hiss etməsinə imkan verməməli olduğu qeyd edildi. Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən, həmçinin Qoşulmama Hərəkatı və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının bütün üzv dövlətlərinə bu xüsusda eyni məzmunlu notalar ünvanlandı. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü öz şərhlərində mövcud vəziyyətlə bağlı narahatlığını ifadə edərək, verilən bəyanatların münaqişənin dinc yolla nizamlanmasına yönəldilmiş ümumi səylərin kontekstinə uyğun gəlməli və həssas danışıqlar prosesində tarazlığın pozulmasına gətirməməli olduğunu bəyan etdi.

ABŞ-ın Azərbaycandakı səfiri Ermənistan baş nazirinin bəyanatına münasibət bildirərək, şiddəti təbliğ edən və gərginliyi artıran ritorikadan uzaq olmağa və tərəfləri dialoq prosesinə diqqət yetirməyə çağırdı. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu həlli üzrə Minsk Qrupunun həmsədr ölkələrinin vasitəçiliyi ilə uzun illərdir ki, aparılan danışıqların mahiyyətini münaqişənin beynəlxalq hüququn norma və prinsipləri, o cümlədən beynəlxalq təşkilatların qərar və qətnamələri, ilk növbədə isə BMT TŞ-nin məlum qətnamələri əsasında həllinin təmin edilməsi təşkil edir. Bu isə həmsədr ölkələrin bəyanatlarında, o cümlədən 9 mart 2019-cu il tarixli, dəfələrlə qeyd edildiyi kimi, Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərinin boşaldılması və bu torpaqlardan didərgin salınmış insanların öz evlərinə təhlükəsiz və ləyaqətlə geri dönüşünün təmin edilməsini nəzərdə tutur”, – məlumatda bildirilir.

Bakı bəyan edib ki, Ermənistan rəhbərliyinin məsuliyyətsiz və destruktiv mövqeyi, sözdə hər zaman səsləndirdikləri münaqişənin sülh yolu ilə həllinə nəinki xidmət etmir, əksinə, münaqişənin həlli istiqamətində aparılan sonuncu müzakirələrin mahiyyəti ilə ziddiyyət təşkil edir və danışıqlar prosesinin məhv edilməsi cəhdi deməkdir. N.Paşinyan onu da birmənalı şəkildə dərk etməlidir ki, millətçi-təxribatçı dairələrin təzyiqi altında danışıqlar prosesini tərk edən tərəf mütləq uduzacaq. Buna görə də onun ATƏT-in Minsk Qrupunun vasitəçiliyi ilə Azərbaycanla razılaşmaqdan başqa çarəsi yoxdur. Ermənistan rəhbərliyi bu istiqamətdə ardıcıl və dönməz şəkildə nə qədər sürətlə irəliləməyə başlasa, o qədər də tez erməni xalqı qonşuları ilə sülh şəraitində davamlı inkişaf yoluna qədəm qoya biləcək.

Rəsmi Bakı növbəti dəfə Ermənistan tərəfinə xatırladıb ki, BMT Nizamnaməsinin 25-ci maddəsinə uyğun olaraq, bütün üzv ölkələr Təhlükəsizlik Şurasının qərarlarını yerinə yetirməlidirlər: “Bu müddəaya Ermənistan tərəfindən əməl edilməyəcəyi təqdirdə, BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsinə istinadən Azərbaycanın beynəlxalq tanınmış sərhədləri çərçivəsində suverenliyini bərpa edəcəyindən Ermənistan rəhbərliyi heç bir şübhə etməsin”.

Bu bəyanatın verilməsi ilə eyni vaxtda Azərbaycan ordusunun irimiqyaslı hərbi təlimlərə başlamaqla bağlı qərar verməsi də işğalçı ölkəyə növbəti xəbərdarlıqdır. Məlumata görə, Azərbaycan prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin təsdiq etdiyi plana əsasən sentyabrın 16-dən 20-dək Müdafiə nazirinin rəhbərliyi altında Azərbaycan Ordusunun müxtəlif qoşun növləri, qismləri, hərbi birlik və birləşmələrinin cəlb edilməsi ilə genişmiqyaslı əməliyyat-taktiki təlimləri keçiriləcək. Müdafiə Nazirliyinin açıqlamasında görə, təlimin mövzusunda dağlarda əks-hücum əməliyyatının təşkili və keçirilməsi, düşmən qruplaşmasının darmadağın edilməsi məqsədilə qabaqlayıcı zərbələrin endirilməsi və azad edilmiş ərazilərdə əlverişli hədlərin tutulması üzrə fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulub. Təlimlərə 10.000 nəfərədək şəxsi heyət, 100-dən çox tank və digər zirehli texnika, 120 müxtəlif çaplı raket və artilleriya qurğusu, reaktiv yaylım atəş sistemi və minaatanlar, 20-dək ordu və cəbhə aviasiyası və müxtəlif təyinatlı pilotsuz uçuş aparatları cəlb olunacaq.

Məlumatda deyilir ki, mürəkkəb şəraitdə, dağ-meşə, qayalıq ərazilərdə və çətin radioelektron mübarizə mühitində keçiriləcək təlim zamanı ön və yandan keçmə dəstələrinin əsas zərbə qruplaşmaları, eləcə də artilleriya, aviasiya və döyüş düzülüşünün digər elementləri ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyətin təşkili üzrə tapşırıqlar icra ediləcək. Təlimdə əsas diqqət qoşunların idarəedilməsi vərdişlərinin təkmilləşdirilməsinə, həmçinin döyüş, mənəvi-psixoloji və maddi-texniki təminat məsələlərinə yönəldiləcək. Bütün fəaliyyətlər döyüş atışlı mərhələlərdən ibarət olmaqla döyüş vəziyyətinə maksimal uyğun şəraitdə müxtəlif poliqon və təlim mərkəzlərində keçiriləcək.

*****

Rəsmi Bakı bu məqamda ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrlərindən biri olan Fransaya nota verib. “Fransa parlamentarilərinin Azərbaycanın işğal olunmuş Dağlıq Qarabağ bölgəsinə qanunsuz səfərini qəti şəkildə pisləyirik”. Fransız deputatların Qarabağa səfəri ilə əlaqədar Fransanın ölkəmizdəki müvəqqəti işlər vəkili Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə çağırılıb və ona Fransa tərəfinə ünvanlanan etiraz notası təqdim edilib. “Sənəddə bu cür qanunsuz səfərlərin həyata keçirilməsinin ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin, o cümlədən Fransanın Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin danışıqlar yolu ilə həll olunması məqsədini güdən səylərini ciddi şəkildə sarsıtdığına, eyni zamanda bu prosesdə vasitəçi qismində Fransanın nüfuzuna xələl gətirdiyinə xüsusi diqqət çəkilir”, – bəyanatda vurğulanıb.

Politoloq Məhəmməd Əsədullazadə “Yeni Müsavat”a bildirdi ki, Fransa Minsk Qrupunun həmsədri kimi Ermənistan Azərbaycan arasında vasitəçilik missiyasını həyata keçirən ölkədir. Vasitəçi dövlət olaraq ilk növbədə işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərinə parlamentarilərinin və rəsmilərinin səfərlərinin qarşısını almalıdır. Bununla ilk növbədə münaqişənin həllində işğalçı ölkəyə stimul verməməlidir. Bir neçə Fransa parlamentariləri Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinə səfər edərək burada qondarma rejimin nümayəndələri ilə görüş keçirir. Belə səfərlərin qarşısını almaq üçün qətiyyətli bir siyasət ortaya qoymağını tələb etməlidir. Fransanın parlamentarilərinin Qarabağa qanunsuz səfərləri onsuz da qondarma rejimin tanınmasına gətirib çıxarmayacaq. Sadəcə, bu rəsmi Parisin ikili standartlardan yanaşmasının nəticəsidir. İşğal olunmuş ərazilərə humanitar və qeyri-səfərlərin təşkil edən ölkələrə qarşı rəsmi Bakı prinsipial olmalıdır. Qeyd edim ki, üç həmsədr ölkənin parlamentariləri mütəmadi işğal olunmuş ərazilərə səfər edir. Azərbaycan üç həmsədr ölkəyə belə səfərlərə imkan verilməməsini tələb etməlidir. Fransa rəhbərliyi bu kimi səfərlərin qarşısını ala bilər. Təəssüf ki, erməni lobbisinin təsiri hələ bunların üzərində qalmaqdadır. İşğal olunmuş ərazilərdə deputatların açılışlar etməsi, dostluq sənədləri imzalaması hüquqi cəhətdən qanunsuzdur. Rəsmi Bakı Fransa məhkəməsinə müraciət edib, belə bir müqavilələri ləğv elətdirə bilər. Göründüyü kimi, Ermənistan öz avantürasını həyata keçirməklə birbaşa ərazilərin qaytarılmasında maraqlı olmadığını göstərir. Paşinyan iqtidarı ciddi şəkildə sələflərindən fərqli olaraq açıq şəkildə kompromissiz mövqe ortaya qoyur. Demək olar ki, danışıqlar dayanıb, Paşinyanın Qarabağda 5 avqust bəyanatından sonra danışıqların aparılması mənasızdır. Azərbaycan ciddi şəkildə yalnız güc yolu ilə irəliləyişə nail ola bilər. Qeyd edim ki, Azərbaycan Rusiya ilə bu istiqamətdə danışıqlar aparmalı, Yerevan-Moskva arasında soyuq münasibətlərdən istifadə edib, müəyyən prosesləri lehinə dəyişə bilər. Hazırda ölkəmizin KTMT müşahidəçi olması qabardılır. Demək, Moskva-Bakı arasında təmaslar sıxlaşıb. Əgər, Moskva neytrallığını saxlasa, ölkəmiz güc yolu ilə əraziləri azad edə bilər”.

M.Əsədullazadə də qeyd etdi ki, hazırda10 min nəfərlik şəxsi heyətlə irimiqyaslı təlimlər birbaşa müharibə hazırlığıdır: “Bu Ermənistana son günlərdə Paşinyanın bəyanatlarına ölkəmizin güc mesajıdır. Əgər Rusiya və Azərbaycan bu məsələlərdə razılaşsa, ordumuz hərəkətə keçə bilər. Artıq Ermənistan üçün gerisayım başlayıb. Bu təlimlər müharibəyə hazırlıq təlimləridir. Ermənistan rəhbərliyi substantiv danışıqlara gəlməsə, mümkün zərbələrə hazır olmalıdır. Hesab edirəm ki, artıq Moskvada bunun fərqindədir və mütləq şəkildə geosiyasi mənzərə dəyişikliklər tələb edir və bu da Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinin bərpasından gedir. Azərbaycan dəfələrlə Paşinyana xəbərdarlıq etdi, artıq bu xəbərdarlıq ciddi nəticələrə səbəb olacaq”.

N.Paşinyan ABŞ səfərində də “miatsum” deməyə hazırlaşır. BMT Baş Assambleyasındakı çıxışı isə onun və Ermənistanın taleyini müəyyənləşdirə bilər. Hesab olunur ki, Ermənistan hökumətinin başçısı Qarabağla bağlı iddialarından əl çəkməsə, danışıqların mənası yoxdur. Elə rəsmi Bakının son açıqlamaları da bundan xəbər verir.

Elşad Paşasoy

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Ərdoğan Vaşinqtonu necə tovladı?-TƏHLİL

Xural Yazıldığı tarix 18 Avqust 2019

Stiven A. Kuk

Foreign Policy (ABŞ), 16.08.2019

2019-cu il avqustun başlanğıcında bütün Vaşinqton yüksək “döyüş hazırlığı” durumuna düşmüşdü: ekspertlər, siyasətçilər və jurnalistlər ABŞ-ı yaxalaya biləcək hansısa uzağa gedən fəlakət haqda daim narahat olurdular. Belə bir vəziyyət son bir neçə həftə ərzində saxlanırdı, çünki elə görünürdü ki, çoxları Türkiyənin Suriyanın şimali-şərqinə müdaxilə həyata keçirəcəyinə tam inanırdı.

“The Washington Post” nəşrinin xəbər verdiyi kimi, ABŞ prezidenti Donald Tramp administrasiyası fəlakəti önləmək üçün “son addımları” atırdı. Xəbərlərdə və analitik məqalələrdə elə hey bu “əlamətlərə” işarə edirdilər ki, Türkiyənin qüdrətli silahlı gücləri Suriya sərhəddini keçməyə hazırlaşır. Amma belə də heç nə baş vermədi.

Tamamilə mümkündür ki, Amerikanın mahir diplomatiyası Türkiyənin müdaxiləsini qabaqlamağa imkan verib, Türkiyə və Amerika rəsmilərinin şimali-şərqi Suriya üzrə avqustun 7-də imzaladıqları saziş bunun dəlili kimi çıxış edə bilər. Amma hər halda səbəb var ki, Ankarada rəsmi şəxslər təntənə ilə bildirirlər – saziş Vaşinqtonun Türkiyənin tələblərinə güzəştidir.

Qəribədir ki, Türkiyə prezidentinin Suriyaya müdaxilə haqda təhdidləri, əslində, blef və danışıqlar aparmaqda vicdansız bir taktika ola biləcəyi imkanları belə az nəzərdən keçirilir. Türkiyə prezidenti Vaşinqtonu yaxşı tanıyır. O bilir ki, ABŞ və Türkiyə arasındakı strateji tərəfdaşlığı, yəni ölkələrin geniş xarici siyasət hədəflərinə və buna çatmaq yollarına ümumi baxış haqda ideyaları ikitərəfli münasibətlərdə on illiklər boyu rəhbər tutmağı məhv etmək hədəsi gələrək Amerika siyasətçilərinə çox yaxşı təcil verə bilər. Ərdoğan bilir ki, bu tərəfdaşlıq artıq “uzun müddət yaşamaq əmri alıb” və bunu hələ də başa düşməyən amerikalılardan sevinə-sevinə istifadə edir.

Əlbəttə, Ankaranın Suriyaya müdaxilə edə biləcəyi haqda güman tam yarana bilərdi. Ərdoğan 2018-ci ilin yanvarından bəri səkkiz dəfə Türkiyə hərbçilərini şimali-şərqi Suriyaya göndərmək hədəsi gəlib, son üç hədə 2019-cu il iyul və avqustun başlanğıcı arasındakı dönəmdə səslənib.

Bununla yanaşı, Ərdoğan öz sözünün ağasıdır. Türkiyə hərbçiləri 2016-cı ilin yayında “Fərat qalxanı” əməliyyatına başlayıb, 2018-ci ilin başlanğıcında isə “Azad Suriya Ordusu” ilə birgə Suriyanın Afrin şəhərini tutublar. Ən başlıcası, Ankaranın motivi var. Türkiyə hərbçiləri, ölkənin orta statistik vətəndaşları və Qərbin, demək olar, hər bir analitiki bununla razılaşır ki, Suriya kürdlərinin habelə YPG kimi tanınmış döyüş dəstələri Türkiyə hərbçilərinin mümkün əsas hədəfidir. YPG dəstələri Türkiyədə terrorçu təşkilat kimi tanınan və Türkiyə ilə demək olar, 40 il vuruşan Kürdüstan Fəhlə Partiyasına (PKK) birbaşa bağlıdır.

Bununla belə, obyektiv təhlilin gedişində Ankaranın hədələrinin Vaşinqtonu güzəştə getməyə vadar etməkdən ötrü blef olduğunu göstərən xeyli əlamət aşkarlamaq olardı.

Birincisi, müdaxiləyə ehtiyac yox idi. Kürdlərin “Qərbi Kürdüstan” adlandırdıqları ərazi artıq bölünüb. Türkiyə şərqdə Cərablusdan qərbdə Türkiyə sərhəddinədək əraziyə göz qoyur. Türkiyə qoşunları orada qalınca heç bir əlamət də yoxdur ki, onlar ölkəni tərk etməyi planlaşdırırlar, kürdlər dövlət qurmaq üçün gərəkən torpaqları birləşdirməyi bacarmazlar.

İkincisi, Ərdoğanın coşğun ifadələrinə baxmayaraq, Ankara Suriyada böyük ehtiyatlılıq göstərir. Əlbəttə, Türkiyənin transsərhəd terrorizmi ilə bağlı qəzəb və qorxusunu anlamaq olar, amma kürdlərin, cavabında başlaya biləcəkləri asimmetrik savaş imkanları nəzərə alınarsa, ehtimal ki, Suriyada böyük hərbi kampaniya Türkiyəni terror hücumları üçün daha dişbatan edər. Müdaxilənin mümkün risklərini anlamaqdan ötrü türklərin İsrailin Livandakı uğursuz təcrübəsinə baxmağı yetərlidir. Ərdoğanın Fəratdan şərqdə qoşun yerləşdirmək imkanı haqda hədələri Türkiyənin yaxın keçmişdə (Türkiyəyönlü Suriya könüllülərinin başçılığı ilə) həyata keçirdiyi məhdud müdaxilə ilə müqayisədə daha çətin əməliyyatdır. Əlbəttə, Türkiyənin əlində yaxşı hazırlıq görmüş silahlı güclər var, amma bu, onların YPG ilə uzanan münaqişə çərçivəsində Suriyada ilişib qalacaqları riskini aradan götürmür. Türkiyə silahlı qüvvələri Türkiyənin daxilində PKK üzərində hələlik qələbə çalmayıblar, onda Türkiyə hərbi rəhbərliyində nədən inam yaranmalıdır ki, Ankara Suriya ərazisində YPG-yə ölümcül zərbə vura bilər? Ehtimal ki, Türkiyə hərbçiləri bütün bunları yaxşı anlayırlar və  türklərin heç hara həqiqi şəkildə müdaxilə etmədiklərinin və ehtimal ki, heç vaxt hazırlaşmadıqlarının səbəblərindən biri budur.

Nəhayət, Suriyanın şimali-şərqində ABŞ-ın iştirakı Ankaranın xeyrinə iş verir. İndiki şəraitdə hətta əsgərləri döyüşə göndərmədən Ərdoğana daxili-siyasi xal yığmaq daha asandır. Amerika əsgərləri bu bölgədə olmasaydılar, onda, ehtimal ki, Ərdoğanın davakarlığı az olardı, çünki Suriya gerçəklikləri Türkiyənin qabağını alır. ABŞ-ın Suriyada iştirakı Ərdoğan üçün uduşlu vəziyyətdir. O, Vaşinqtonu şillələyə bilər, amma güclü mövqeyi saxladıqca müdaxilə haqda təkrar-təkrar hədələri yerinə yetirmək onun üçün önəmli deyil. Tərəflər son nəticədə ABŞ-ı “Türkiyənin təhlükəsizlik problemlərini həll etməyə”, Türkiyənin cənubi-şərqində birgə əməliyyat mərkəzi yaratmağa və Suriyanın şimalında təhlükəsizlik zonası qumağa çağıran saziş imzalayıblar. Bu sazişdən ehtimal edilən effekt bundan ibarət olacaq ki, Birləşmiş Ştatlar Suriyaya cəlb olunacaq və bütün bu prosesdə Türkiyənin təhlükəsizliyinə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürəcək. Türkiyə ABŞ-dan da məhz bu öhdəliyə nail olmaq istəyirdi.

Ərdoğan indiki halda qeyri-adi uğurla qürrələnə bilər. Ehtimal ki, Türkiyə lideri poker oynamır, amma ola bilsin, başlamağı vacib olardı.

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

“S-400″-Ankaradan ABŞ-ın silah bazarına gözlənilməz zərbə-ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 26 İyul 2019

Ərgün Dilər

“Takvim”, Türkiyə, 25 iyul 2019-cu il

Həyatın normal axışını izləməklə Türkiyə ilə ABŞ arasında yaşanan böhranın haraya doğru gedəcəyini görmək və bu haqda nə isə yazmaq heç də çətin deyil. Bununla çox adam maraqlanır. Bir çox adam baş verən hadisələrdən doğan suallara cavab axtarır. Heç uzatmadan qeyd edək ki, Türkiyə ilə ABŞ arasındakı münaqişə çox böyüyəcək.

İddialı səslənsə də, bunu görmək heç də çətin deyil. ABŞ-ın yaşaması üçün dünyada hegemon güc olması lazımdır. Və bu hegemon güc Türkiyənin bölgədəki varlığını “böyük” olaraq davam etdirməsinə qarşıdır. Bu səbəblə, türk dövlətinin anatomiyası ilə oynamaq istəməkdədir.

Türkiyə Cümhuriyyəti müstəqilliyinin sərhədlərinə yönəlik həyata keçiriləcək əməliyyatı qəbul etməyəcəyinə, ABŞ da böyük olmaqdan vaz keçməyəcəyinə görə, münaqişə qaçılmazdır və böyüyəcəkdir. Qarşıdakı dövrdə bunu görəcəyik.

S-400 əsla və qəti olaraq sadəcə bir Hava Hücumundan Müdafiə (HHM) sistemi deyildir. Həm də Türkiyənin dünyadakı mövqeyini göstərməkdədir. NATO-dan uzaqlaşmasının işarəti, ABŞ-dan qopmasının da işarət fişəngidir. Qərbdən ayrılıb Avrasiyaya yerləşmə əməliyyatının kod adıdır. Bu, haradan baxırsınız baxın, ABŞ-ın bölgədəki gücünü bitirən bir addımdır. Gedən mübarizənin səbəbi də budur.

Bu səbəblə, ABŞ sanksiyalar haqqında qərar versə də, onların tətbiq edilməsi üçün tələsməyəcək. Türkiyədəki ABŞ əleyhdarlığının pikə çatmaması üçün astaca gələcəklər. Gəlməyə çalışacaqlar.

Tramp və “dərin ABŞ” bu məsələdə fərqli düşünmür. Elə bu mərhələdə F-35 haqqında qərar gəlib. “Lockheed Martin” şirkətinin Baş icraçı direktoru Merilin Hyuson, 2020-ci ilin mart ayından etibarən Türkiyənin istehsal prosesindən çıxarılacağını açıqlayıb. O, ABŞ-ın sabiq müdafiə nazirləri Mattis və Şanahana, indi də Mark Esperə yön verən şəxsdir. Yəni, “dəmir ledi”dir. Merilin Hyusonun sözləri ABŞ-ın müdafiə nazirinin sözlərindən daha təsirli və güclüdür. Bilənlər bilir.

ABŞ Prezidenti Tramp da bəzən müdafiə nazirlərinin sözlərinə elə də ciddi fikir verməz, lakin Hyusonun sözlərinə diqqətlə qulaq asar və dəyərləndirər.

Merilin Hyusonun Türkiyə haqqında ilk dəfə açıqlama verməsi “Lockheed Martin” şirkətinin ölkəmizi hədəfə aldığını göstərir. Bu, baş verməsi mümkün – gözlənilən hadisələri açıqlayıcı bir addımdır. Fikirlərində nə tutduqlarını buradan görmək heç də çətin deyil. Çünki “Lockheed Martin” şirkəti, S-400-ün “MIM-104F Patriot PAC-3”ün dünyadakı ən böyük rəqibi olması səbəbilə, Türkiyəni düşmən elan edib.

Türkiyənin S-400 alması ilə birlikdə, “Lockheed Martin” şirkətinin çox böyük maddi ziyana düşəcəyi aydındır. Ona görə ki, F-35 alacaq ölkələrin hamısına “MIM-104F Patriot PAC-3” müdafiə sistemləri də satacaqdı.

İndi Türkiyənin S-400 almağa qərar verməsilə birlikdə, F-35 proqramında olmayan ölkələr də S-400 almaq üçün ilk addımı atıblar. S-400-ün hissələrini daşıyan rus yük təyyarələrinin Türkiyəyə enməsindən sonra 17 ölkənin təmsilçiləri Rusiya ilə ilkin görüşlərini keçiriblər. Hamısı birdən S-400 tələb edib.

Böyük bir oyunu pozacaq böyük həmlələr gəlirdi. Baş verənləri sadəcə “Lockheed Martin” şirkətinin maddi itkilərilə açıqlamaq yetərli olmazdı. Bu, əlbəttə, önəmli idi. Ancaq ABŞ-ın milli təhlükəsizliyinin artıq risk altında olması daha önəmli idi. Bu, maddi ziyandan çox böyük olan bir şey idi.

NATO-nu bir gəmi kimi düşünsək, Türkiyə, yəni təşkilatın önəmli oyunçusu olduğu yerdən gəminin su almasına izin verdi. ABŞ-ın milli təhlükəsizliyi baxımından, NATO onun ən önəmli müdafiə gücü idi. Türkiyənin bu həmləsindən sonra NATO-nun kimyasının pozulacağı bir həqiqətdir. Ardınca, heç eşitmədiyimiz problemlər çıxacaq. Bu addım eyni zamanda başqa hadisələrə hamilə olan bir addımdır.

Merilin Hyuson, S-400-lərin Türkiyə sərhədlərini keçərək ölkəyə daxil olmasını NATO və ABŞ silah gücünün son 20 ildə aldığı ən ağır zərbə olaraq göstərib. Yəni, durum bu qədər ciddidir.

ABŞ-ın gücü BMT üzvü olan 198 ölkədən 176-a amerikan silahlarını satmasında idi. Yəni, Pentaqon texnologiyalardan istifadə edərək bu silahların kimin əlində və hansı təyyarədə olduğunu, nə zaman atəş edildiyini və hansı hədəfə getdiyini görə bilirdi.

İndi S-400-lərlə başlayacaq yeni dövr Vaşinqtona ciddi təhlükəsizlik riski hiss etdirəcək. Məsələn, çox maraqlı bir detal var. 25 martda Rusiya Venesuelaya S-400 göndərib. Bu, gizli saxlanılsa da, Vaşinqtonun bu informasiyanı öyrənməsinə izin verilib. O andan etibarən, ABŞ-ın Venesuelanı işğal etməsi planı təxirə salınıb. Çünki ABŞ təyyarələri işğal üçün havaya qalxdığı anda, bəlkə də, quş kimi ovlanacaqdı. ABŞ sisteminin gücü və təsirinin, əslində, bir nağıl olduğu bütün dünyaya duyuralacaqdı. Bolton əməliyyatın keçirilməsini iştahla istəsə də, S-400-lər oyunu pozurdu…

İndi ABŞ, S-400-lərin Venesueladan geri alınması üçün Rusiya ilə gizli təmaslarını davam etdirir. Putin ağıllı adamdır. Əgər ABŞ Putinin istədiyi güzəştlərə gedərsə, S-400-lər təkrar Moskvaya geri dönə bilər. Bax, elə o andan etibarən də ABŞ Venesuelanı işğal edər.

Bu məlumatı ABŞ-da ilk dəfə dilə gətirən şəxs də Merilin Hyuson oldu. Məlumatı verdiyi şəxs isə Milli təhlükəsizlik müşaviri Con Bolton idi. Anlayacağınız odur ki, iki div arasında bazarlıq davam edir.

Türk dövlətinin verdiyi qərar bütün bu güc balansı içində dəyişməz. Hansı partiyanın, hansı şəxsin hakimiyyətə gəlməsi əhəmiyyətli olmaqla birlikdə, Türkiyənin Avrasiyadakı yerinə təsir etməz. Bu qərar artıq verilmişdir. Gördüyüm budur.

Doğrusu, siyasi partiyalara baxdıqda dəyişikliyi görmək olur. Artıq bir sıra məsələdə partiyalardan eyni səs çıxmaqdadır. Böyük dövlətlər öz maraqlarına toxunan məsələlərdə belə edərlər. Artıq Türkiyə də bu tezlikdədir. Türkiyə yeni koordinatında öz yoluna davam edəcəkdir. Hücum olacaqmı? Olacaq. Amma yoldan döndərməyə yetməyəcək.

Unutmayın, ABŞ və NATO həmişə hərbçilərlə gələr və çevrilişlərlə nəticə alardı. Ölkəyə nəzarəti təmin edərdi. İndi türk əsgəri birbaşa ABŞ-ın qarşısında yer almaqdadır. “Çuval hadisəsi”ndən sonra bağlar qopdu. Vaşinqton bunu indi başa düşür. Durum budur.

Tərcümə Strateq.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Britaniya imperiyasının sonu və Amerika imperiyasının yaranışı-ARAŞDIRMA

Xural Yazıldığı tarix 19 İyul 2019

Rik Atkinson

“The Washington Post”, 02.07.2019

İmperiyanı yaratmaq çətin, amma onu sabit saxlmaq daha çətindir. Durğunluq başlayan kimi, imperiyadakı mərkəzdəqaçma qüvvələri – davamlı gərginlik, təkəbbür, strateji yanlış hesablama, həm xarici, həm də daxili düşmənlər ona təhlükə yaradır.

243-cü Müstəqillik Gününü və müasir dünyanın hegemon Amerika imperiyasının yaranışını qeyd edərkən, 18-ci əsrdə əzmkar və qanlı 8 illik müharibə ilə, əleyhinə üsyan etdiyimiz Britaniya imperiyası haqqında düşünməliyik.

Biz bu anqlo-imperiuma daha çox bənzəməyə başlamışıq və bəlkə də, şübhələnirik ki, kral III Corc və onun milləti üçün kədər doğuran eyni aqibətlə qarşılaşırıq.

Avropalı düşmənlərə qarşı bir neçə nəsil müharibə, 1763-cü ildə Fransa və İspaniyaya qarşı 7 illik savaş zəfərlə sona çatıb. Həmin müharibə “Amerikada fransız və hind müharibəsi” adlandırılıb.

Britaniya mavi donanması böyük atəş enerjisi yığıb və qoşunlarını geniş məsafələrə daşımaq üçün kifayət qədər dəniz sərbəstliyi qazanıb: Kvebek və Havana şəhərlərindən ta Manilaya qədər.

London bu savaşı İmperiya uğrunda “Böyük müharibə” adlandırıb.

Bir xoşbəxt britaniyalının təbirincə, “Bizim zənglər zəfər çağırışı ilə doludur”.

Paris müqaviləsi çərçivəsində əldə olunan qənimət güclü silahlarla qazanılanların ən böyüyü olub: Kanada ilə birlikdə, Appalaç dağlarından yarım milyard akr məhsuldar torpaqlar, Vest-İndiada şəkər adaları, habelə Florida və Hindistanda bəzi ərazilər.

Britaniya müharibədən tarixdə ən güclü hərbi dəniz və dünyanın ən böyük ticarət donanması ilə çıxıb – 8 min gəmi. O, rəqiblərini cəzalandırıb və Avropanın Asiya, Afrika və Şimali Amerika ilə ticarətində üstünlüyə sahib olub.

1773-cü ildə yazıçı Corc Makartni onu “daim günəşli bu böyük imperiya” kimi vəsf edib.

Britaniya öz güclü inqilabları – aqrar və sənaye – ilə qüdrətlənib. 18-ci əsrin ilk yarısında bütün Avropada iqtisadi böyümənin əksəriyyəti İngiltərədə baş verib. Bu, 1769-cu ildə patentləşdirilmiş buxar mühərrikinin peyda olması və bir il sonra iplikçəkmə maşınının ixtirası ilə artıb. Kanallar çəkilib, yollar inşa olunub, magistrallar açılıb, kömür istehsal olunub, dəmir əridilib. Qoyunların sayı həmin əsrdə 2 dəfə artıb; inəklərin çəkisi də üçqat.

Şotlandiya yazıçısı Ceyms Bosvell yazırdı: “Xoşbəxtliyin bitdiyini hiss etdim. Mən yalnız oturdum və fikrən özümü qucaqladım”.

Bütövlükdə, Britaniya yeni imperiyanı öz ləyaqətinin təsdiqi sayırdı. Həmçinin, dözümlülük və döyüş ustalığı, eləcə də milli zənginlik və hakimiyyət mənbəyi. Koloniyalar ana ölkəni xammalla təmin etmək və orada istehsal olunan məhsulları satın almaq üçün mövcud idi; daha dünyada öz yolunu tapmaq və ya kütlələrin rifahını artırmaq üçün deyil.

Amma Britaniya Böyük müharibədən İmperiya borcları ilə çıxmışdı. Faiz ödənişləri hökumətin qoyduğu illik vergi gəlirlərinin yarısını udurdu. Britaniyalılar Avropanın ən çox vergi ödəyən vətəndaşları idi. Sabundan tutmuş duza və köhlən atlara qədər malın qiymətindən 25 faiz artıq aksiz haqqı ödəyirdilər.

Müstəmləkələrin bu yükü qaldırmaqda kömək etməsi ədalətli görünürdü: tipik bir amerikalı, Xəzinədarlığın hesablamalarına görə, Krallığa vergilər üzrə ildə 6 pensdən çox pul ödəyirdi. Bu, bir ingilisin orta gəlirinin beşdə biri qədər idi.

Amma amerikalılar 1765-ci ildə istər Tuğra yığımı Qanunu, istərsə də bir neçə il sonra qüvvəyə minən Tauşend Aktına əsasən, öz razılıqları olmadan vergi vermək üçün hər cür cəhdə qarşı çıxırdı. Bostonda qiyama səbəb olan çay vergisi də bu qəbildəndir. 1773-cü ilin dekabrında amerikalılar Boston limanına gətirilmiş 45 ton “Bohea”, “Congou”, “Singlo”, “Souchong” və “Hyson” çayını dənizə tökdülər. 1775-ci ilin aprelində Leksinqtonda və Konkordda üsyanın alovlanması müharibəyə sürüklənmə ilə bitdi.

Kral Corcun hücum qərarına baxmayaraq, bəzi ingilis ziyalıları 3 min mil o üzdə müharibə aparmağın məqsədəuyğunluğuna şübhəylə yanaşırdılar. 1776-cı ildə “Millətlərin Sərvəti” adlı əsəri ilə siyasi iqtisadiyyatı zənginləşdirən şotland filosof Adam Smit iddia edirdi ki, öz müstəmləkələrindən imtina Britaniya üçün daha yaxşı çıxış olardı. Yeni Dünya “bir imperiya deyil, imperiya layihəsi idi”, – deyən Smit əlavə edirdi: “O, qızıl mədən deyil, qızıl mədən layihəsi… sadəcə gəlir yerinin itirilməsidir”.

Eyni şəkildə, 7 illik müharibədə İngiltərənin zəfərini hazırlamış Uilyam Pitt hökumətin axmaqlığını qınayırdı. “Qüdrətli qitə millətinə qarşı quldarlığı sırımaq, müstəbidlik qurmaq üçün bütün cəhdlər boş yerə vaxt itirmədir”, – deyə o xəbərdarlıq edirdi.

İrland siyasi mütəfəkkir Edmund Börk Nümayəndələr Palatasında bildirmişdi: “Vətəndaş müharibəsinin dəhşəti… imperiyamızın parçalanması və ya qısır və fəlakətli bir fəthlə tamamlana bilər”.

Bir çox ingilis tacirləri – Staffordşirdəki dulusçular və pinəçilər, Bridportdakı balıqçılar – Amerika bazarlarının itkisi ilə işlərinin sarsılmasından qorxurdular, çünki kolonistlər Britaniyada hazırlanmış məhsulların 20 faizini alırdılar və daha böyük sayda şüşə qab, ingilis ipi, kamvol corab və xəz papaq kimi bəzi ingilis sənaye mallarının istehlakı da onlara aid idi.

Lakin parlamentin hər iki palatasındakı çoxsaylı əksəriyyət koloniyaların imperiya əmrlərinə itaət etməsini təkid etdi. Esseist və leksikoqraf Samuel Conson amerikalıları “məhkum irq” adlandırdı. “Onları hələ də dar ağacından asmadığımız üçün bzə minnətdar olmalıdırlar”. Ceyms Bosvell həmkarı haqqında yazırdı: Conson “təhdid və qırğın vədləri yağdıraraq, amerikalıları soyğunçu, quldur adlandırır və onları yandırıb məhv edəcəyini bağırırdı”.

Kral və onun nazirləri bir sıra strateji yanlışlığa yol verdilər. Məsələn, koloniyalar arasında loyalist dəstəyin dərinliyini və ingilislərin atəş enerjisinə qarşı çıxan üsyanın müqavimət gücünü səhv hesabladılar. Bundan başqa, London Amerika koloniyalarının imperiyadan ayrılmasına imkan vermənin Kanada, İrlandiya, Hindistan və Vest-İndiadakı şəkər adalarında qiyama təşviq edəcəyini düşündü.

Domino dağıldı, Böyük Britaniya, Nümayəndələr Palatasının xəbərdarlıq etdiyi kimi, “dünyanın xəritəsində primitiv heçliyə çevrildi”. Kabinə katibi Lord Dartmut kinayə ilə əlavə etdi ki, “məhvin ardınca ünsiyyətsizlik başlayacaq”.

İmperiyanın parçalanması ilə, yoxsul Böyük Britaniya artıq “Avropanın ikrahı” idi və öz qitə düşmənləri – Fransa və İspaniyanın 1763-cü ildən bəri gözlədikləri intiqam anı ümidini dirçəltdi.

Ekspedisiya müharibəsinin təhlükələrini düzgün qiymətləndirənlərdən biri Londonda, Bentink prospektindəki evində, 1776-cı ildə “Roma imperiyasının kiçilməsi və iflası tarixi” adı ilə nəşr olunacaq araşdırmanı yazmış, buxaqlı çənəsi və donqar burnu olan, bəstəboy bir adam idi. Parlamentin üzvü kimi, Edvard Qibbon Taxt-Taca sədaqətli qalır və dostunu xəbərdar edirdi: “Bizdə həm hüquq, həm də güc var. İndi ticarət və imperiyanı ya qoruyub saxlamaq, ya da əbədi itirmək üçün həlledici ana gəlib çatmışıq”.

7 illik müharibə dövründə Amerikada hərbi xidmət göstərən ingilis siyasətçisi və ordu məmuru parlamenti 5 min əsgərin koloniyalardan rahatlıqla keçə biləcəyinə əmin etdi. Çünki amerikalılar “hər cür nizam-intizamdan tamamilə uzaqdır”, buna görə də, İngiltərə ordusuna qarşı çıxmağa heç vaxt cəsarət edə bilməzlər.

Britaniya tezliklə ordu və dəniz birləşməsini 8 il davam edəcək bir mübarizəyə yönəldəcək, 1300-dən çox döyüş əməliyyatı, əsasən kiçik və qanlı, üstəgəl 241 dəniz döyüşü baş verəcək. Tomas Peynin, Şimali Amerikada Kral Dəniz Qüvvələrinin komandiri admiral Lord Riçard Hounun yazığı kimi, “əvvəlki bütün müharibələrdə yalnız ordularla mübarizə aparmışıq. Amma indi həm ordu, həm də döyüşən bir ölkə ilə”.

Həqiqətən də, bəzi ingilis komandirlərin Amerikada “bəşər torpağı”ndan – üsyançılara qarşı müasir doktrinadan ifadə etməsi olduqca çətin idi.

Son araşdırmalara görə, İnqilab dövründə koloniyalarda yaşayan 2 milyon ağ amerikalının təxminən 20 faizi Taxt-Taca sadiq qalıb. Bu azlığı çoxaltmağa çalışarkən, general Henri Klinton, iki əsr sonra Vyetnamdakı kimi, “Amerikanın qəlbini ovsunlamaq və zəkasını ram etməy”i düşünürdü.

“Bəşər torpağı”nda yarım milyon qara qul vardı, Müstəqillik Bəyannaməsində “bütün insanlar bərabər yaradılıb” yazılsa da, qullar çıxdaş edilirdi. Uzun müddət qlobal qul ticarətinə üstünlük verən, lakin tədricən onu aradan qaldırmaq üçün hərəkət edən Britaniya üsyankar amerikalı sahiblərindən qaçan və ya başqa bir şəkildə Taxt-Taca kömək edən qulları azad etmək təklifi irəli sürdü. Belə təşəbbüslər amerikalı quldarları qəzəbləndirdi, amma Britaniya döyüş fəthlərini artırmağa və ya əsarətdə olanların kiçik hissəsini azad etməyə müvəffəq olmadı.

3 min gün davam edən müharibədə İngiltərənin çatışmazlıqları daha aydın oldu. Bir neçə istisna olmaqla, Britaniya generalları, ümumiyyətlə, respublikaçı gələcəyinə inanan Amerika temperamentini düzgün qiymətləndirmədilər.

III Corc sərsəm olmasa da, inadkar və qeyri-çevik idi. Kralın əhatəsi – nazirləri və parlament müttəfiqləri də zəif, qeyri-çevik, bəsirətsiz. Simasını itirmək və nüfuzdan düşmək istəməyən London yanlış hesablamalarla özü-özünü aldadırdı.

Müharibə teatrı tezliklə Şimali Amerikadan geniş Qərb yarımkürəsinə və kənara genişləndi, çünki Britaniya, Fransa, İspaniya və Hollandiya da daxil olmaqla, düşmənləri ilə müharibəyə qoşuldu. İngilis yazıçısı və tarixçisi Horas Uolpol yazırdı: “Bu elə müharibədir ki, hətta qələbə də bizi məhv edə bilər”.

Əlbəttə, heç bir qələbə olmadı. İngiltərənin, son nəticədə, nə kifayət qədər döyüş gəmisi, nə əsgəri, nə də ardıcıl strategiyası və siyasi iradəsi vardı. Bütün qüsurlarına baxmayaraq, amerikalılar dözümlülük və yetərincə döyüş şücaəti nümayiş etdirdilər.

1783-cü ildə müharibəni sona çatdıran müqaviləyə əsasən, Britaniya imperiyası ərazisinin təxminən üçdə bir hissəsini itirdi. Münaqişə 128 milyon funt sterlinqə başa gəldi və yüzlərlə ingilis, həmçinin 30 min muzdlu alman həyatını itirdi.

Ancaq tarix sürətlə irəli hərəkət edirdi. İkinci Britaniya imperiyası növbəti əsrdə, Napoleonu məğlub edib imperiyasını çökdürəndən sonra, dünya hökmranı olanda, 1836-cı ildə Çarlz Darvin demişdi: “…ingilis kimi doğulduğuma görə özümü təbrik edirəm”.

Amma təxminən uzun müddət sonra da o, dünya səviyyəli oyunçu statusunu itirilməkdən qorxurdu. Uinston Çörçill 1942-ci ildə bəyan etmişdi: “Mən Britaniya imperiyasının ləğvinə başçılıq etmək üçün kralın baş naziri olmalıyam”. Əslində, II Dünya müharibəsindən sonrakı anti-müstəmləkə iğtişaşında imperiya əriyirdi. “Brexit” də “primitiv heçliy”ə dair ingilis həyəcanının son akkordudur.

İngilis və Amerika imperiyalarının müqayisələri, xüsusilə XX əsrdə inkişaf etmiş imperiumun 18-ci əsrdəki halını qiymətləndirərkən, oxşarlığı tapmaq asandır. Hər ikisi böyük hərbi qüvvələr, o cümlədən donanmalara malikdir. Hər ikisi daim xarici bazarlar və resurslar axtaran bazar kapitalizminə sadiqdir. Hər ikisi, əsasən, güclü demokratiyalarda yaranıb, siyasi liberalizm, mədəni və fərdi azadlıqları qoruyub saxlayıb, amma tez-tez mühafizəkarlığa meyllənir.

Hər ikisi də, məsələn, təkəbbürlülük kimi qəbul edilə biləcək yevangelist ruhlu ekspansionizm və cəza ekspedisiyaları da daxil olmaqla, xarici sərgüzəştlər sərgiləyib. Müttəfiqləri həm özündən uzaqlaşdırıb, həm də yaxınlaşdırıb. 2019-cu ildə Amerika tərəfindən tətbiq olunan diplomatiya tez-tez yaxın tərəfdaşlarımıza “barmaq göstərmə”, 243 il bundan öncə Britaniyada olduğu kimi, təhdid etmədir.

1776-cı ildən bəri güc, müxtəliflik, tolerantlıq və şəffaflıq səviyyəsində çox-çox irəli getmişik. Biz onlar deyilik, amma alma almaya bənzəyir.

Tərcümə: Strateq.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Niyə DTX-ya Əli Nağıyev, DİN-ə Vilayət Eyvazov gətirildi?-TƏHLİL

Xural Yazıldığı tarix 23 İyun 2019

“Belə bir dəyişikliyə ehtiyac var idi…”

“AzPolitika.info”-nun məlumatına görə, bunu Prezidentin son təyinatlarla bağlı qərarını şərh edən tanınmış siyasi ekspert, Şərq-Qərb Araşdırmalar Mərkəzinin prezidenti, sabiq təhlükəsizlik zabiti Ərəstun Oruclu bildirib. O, internet tv-lərdən birinə müsahibəsində bu mövzuda danışıb.

Təyinatların səbəbləri barədə öz fikirlərini açıqlayan Ə.Oruclu öncə bildirib ki, hakimiyyətdaxili qruplar arasında hər zaman gərgin mübarizə gedib. Əsas hədəflərdən biri isə Daxili İşlər Nazirliyi (DİN) olub.

“Azərbaycanda sovet dövründən qalan ənənəyə uyğun olaraq, əsas güc strukturu Daxili İşlər Nazirliyidir. Bunun da səbəbi odur ki, DİN hər bir həyətdə, hər bir məhəllədə təmsilçiyə malikdir. Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi (MTN) və ya indiki adi ilə Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti (DTX) isə müəyyən informasiya qrupudur. Ancaq real güc deyil. Polis isə real gücdür” – deyə bildirən Ə.Oruclu, vaxtiləEldar Mahmudovun məhz bu gücü nəzarəti altına almaq üçün Ramil Usubovu hədəfə aldığını (“Qara Kəmər” əməliyyatı-red.), ancaq niyyətini reallaşdıra bilmədiyini vurğulayıb. Həmin dövrdən sonra da bu istiqamətdə bir neçə uğursuz cəhdin olduğunu qeyd edib.

Ə.Oruclu son dəyişikliklərdə də Ramil Usubovun kənarda qoyulmamasının, siyasi vəzifəyə təyinat almasının, eyni zamanda DİN rəhbərliyinə onun yetirməsinin və etibarli kadrının – Vilayət Eyvazovun gətirilməsinin də önəmli məqamlar olduğunu bildirib. Həmçinin, Vilayət Eyvazovun Daxili İşlər Orqanlarına nəzarət edə biləcək ən real şəxs olduğunu vurğulayıb.

DTX rəhbərliyindəki dəyişikliklərə toxunan Ə.Oruclu sabiq rəis Mədət Quliyevin Xidmətin fəaliyyətində müəyən dönüş yaratdığını, qurumu Eldar Mahmudovun kadrlarından “təmizlədiyini”, onun tərəfindən işdən çıxarılan köhnə “çekistləri”i geri qaytardığını qeyd edib. Ancaq M.Quliyevin fəaliyyətindəki bütün bu müsbət məqamlarla yanaşı, onun peşəkar təhlükəsizlik işçisi olmadığını da vurğulayıb. Regionda və ölkə daxilindəki mövcud situasiyanın isə DTX rəhbərliyində həm bacarıqlı, həm sadiq, həm də təcrübəli bir şəxsin olmasını tələb etdiyini vurğulyan siyasi ekspert, bunun da məhz general Əli Nağıyev olduğunu bildirib: “Azərbaycanın milli təhlükəsilik sistemində bu gün həyatda olan və fəaliyyət göstərən şəxslər arasında Əli Nağıyev peşəkarlıq baxımından bir nömrəli fiqurdur. O da gətirildi.”

Ə.Oruclunun sözlərinə görə, Əli Nağıyev hələ 2015-ci ildə Eldar Mahmudov vəzifəsindən kənarlaşdırıldıqdan sonra bu vəzifəni tutmalı idi. Ancaq müəyyən səbəblərdən bu baş verməyib.

Onun məhz indi DTX-nın rəhbərliyinə gətirilməsinin əsas səbəbini isə, Ə.Oruclu hazırda bu vəzifədə peşəkar çekistə daha çox ehtiyac duyulmasıyla bağlayıb: “Bu bir səbəb. İkinci səbəb isə İran ətrafında gərginləşən vəziyyət və bunun Azərbaycana təsiridir… Hər kəs bilir ki, İran-ABŞ münasibətləri gərginləşən xətt üzrə gedir… İrana qarşı hər hansı bir hərbi əməliyyat böyük qaçqın axınına səbəb ola bilər. Bu zaman humanitar böhranla üzləşə bilən ölkələrdən biri, bəlkə də birincisi Azərbaycan olar. İranda əhalinin önəmli bir hissəsinin azərbaycanlı olması, həm də həmsərhəd dövlət olduğumuz üçün. Digər tərəfdən, İrana qarşı ABŞ və müttəfiqlərinin apara biləcəyi əməliyyatlar Rusiya üçün “göydəndüşmə” bir şansdır. Həm neftin qiyməti qalxacaq, həm də Rusiya İrana kömək adı ilə “isti dənizlərə” çıxış imkanı əldə edəcək. Bu zaman Rusiya qoşunlarının keçə biləcəyi yeganə quru ərazisi Azərbaycandır. Deməli, həm də buna görə ölkənin təhlükəsizlik sistemini, polisi gücləndirmək lazımdır”.

Ə.Oruclu aparılan dəyişikliklərin də bu baxımdan əhəmiyyətli olduğunu bildirib. Həm təhlükəsizlik sisteminin başına gətirilən Nağıyevin, həm də daxili işlər orqanlarına rəhbər təyin olunan Eyvazovun öz sahələrini, ölkədəki situasiyanı tam nəzarət altında saxlaya biləcək şəxslər olduğunu vurğulayıb.

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Cəmil Həsənli Azərbaycan-Amerika münasibətlərinin 100 illiyindən yazır

Xural Yazıldığı tarix 3 İyun 2019

Mayın 28-də Azərbaycan-Amerika münasibətlərinin 100 illiyi tamam olub. Tarix elmləri doktoru Cəmil Həsənlinin “Amerikanın Səsi”nə təqdim etdiyi məqaləni diqqətinizə çatdırırıq.

May aynın 28-i yalnız Azərbaycan Cümhuriyyətinin yarandığı gün deyil, həm də Azərbaycan-Amerika münasibətlərinin başlanğıcının qoyulduğu tarixi gündür. 2019-cu ilin may ayının 28-də həmin tarixi hadisənin 100 illiyi tamam olur. Bu əlaqələrin bünövrəsi 1919-cu ilin may ayının 28-də Amerika prezidenti Vudro Vilsonun Parisdə Azərbaycan sülh heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topçubaşini qəbul etməsi ilə qoyuldu.

Məlum olduğu kimi, 1918-ci ilin pa­yı­zın­da al­man-türk blo­ku dün­ya müharibəsin­də məğ­lub ol­du. Oktyab­rın 30-da Tür­ki­yə Mud­ros ba­rı­şı­ğı­nın ağır şərt­lə­ri­nə im­za at­ma­lı ol­du. Mud­ros ba­rı­şı­ğı­nın on bi­rin­ci mad­də­si­nə gö­rə, Tür­ki­yə or­du­su tez­lik­lə Azər­bay­ca­nı və bütün Güney Qafqazı tərk et­mə­li idi. Mudrosun şərtlərinə dayanaraq Osman­lı ordularının bir həf­tə­dən gec olmayaraq Ba­kı­dan, bir ay­dan gec ol­ma­ya­raq bü­tün Azər­bay­can­dan çıx­maq ba­rə­də Müttəfiqlər ul­ti­ma­tum vermiş­di­lər. Buna uyğun olaraq 1918-ci ilin noyabr ayının 10-da türk qoşunları Bakını tərk etdi.

Elə hə­min gün Baş nazir Fətəli xan Xoyski və xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri və­zi­fə­si­ni ic­ra edən Adil­ xan Zi­yad­xa­nov dün­ya mü­ha­ri­bə­si­nin son mər­hə­lə­sin­də həl­le­di­ci döv­lə­tə çev­ril­miş ABŞ-ın pre­zi­den­ti, mü­ha­ri­bə­dən son­ra­kı ye­ni­dən­qur­ma­nın memarı he­sab edi­lən məşhur “14 sülh prinsiplərinin” müəllifi Vud­ro Vil­so­na teleq­raf­la mü­ra­ci­ət et­di­lər. Te­leq­raf­da Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın müstəqilliyi­nin dün­ya döv­lət­lə­ri tə­rə­fin­dən ta­nın­ma­sı­na pre­zi­dent Vudro Vilsonun kö­mək et­mə­si xa­hiş edi­lir­di. Ora­da de­yi­lir­di: “Avro­pa­nın bö­yük dövlət­lə­ri­nə mü­ra­ci­ət et­məz­dən əv­vəl Azər­bay­can xal­qı və hö­ku­mə­ti əzi­lən kiçik xalq­la­rın mü­da­fi­ə­çi­si ki­mi Si­zin hu­ma­nist şəx­siy­yə­ti­ni­zə mü­ra­ci­ət edib yar­dım al­ma­ğa və ta­nın­ma­ğa ümid bəs­lə­yir”. Çünki Birinci Dünya müharibəsinin sonlarında Vilsonun 14 sülh prinsipləri bütün dünyada geniş yayılmış, kiçik xalqlar tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdı.

​1918-ci ilin dekabrında ye­ni tə­sis edil­miş Azər­bay­can Par­la­men­ti özü­nün ilk ic­las­la­rın­da dün­ya xalqla­rı­na və par­la­ment­lə­ri­nə, habe­lə mü­ha­ri­bə­dən son­ra­kı dün­ya dü­zə­ni­nin baş me­ma­rı he­sab edilən ABŞ pre­zi­den­ti Vudro Vil­so­na mü­ra­ci­ət qə­bul et­di. Mü­ra­ci­ət­də par­la­ment­li res­pub­li­ka ki­mi, Azərbay­ca­nın is­tiq­la­liy­yə­ti­nin tanınma­sı xa­hiş edi­lir­di. De­kabr ayının 26-da ke­çi­ri­lən par­la­ment icla­sın­da hö­ku­mət proq­ra­mı ilə çıxış edən Fətəli xan Xoys­ki xa­ri­ci si­ya­sət mə­sə­lə­lə­ri­nə, ümum­dün­ya Sülh konf­ran­sı­na ha­zır­lı­ğın ge­di­şi və xa­ri­ci iş­lər na­zir­li­yi­nin fə­a­liy­yət is­ti­qa­mət­lə­ri­nə ge­niş yer ver­di. O qeyd et­di ki, beşil­lik dün­ya müharibə­sin­dən son­ra çağ­rı­lan Sülh konf­ran­sın­da bi­zim baş­lı­ca mə­sə­lə­miz istiq­la­liy­yə­ti­mi­zin təs­di­qi mə­sə­lə­si ola­caq­dır.

Fə­tə­li xan de­di: “İstiq­la­lı­mız Sülh konf­ran­sın­da qə­bul olu­nub ta­nı­na­caq­dır. Biz ümid­va­rıq ki, Sülh konf­ran­sın­da Ame­ri­ka­nın bü­tün ca­ha­na elan et­di­yi deklarasi­ya ilə de­mok­ra­tik İngil­tə­rə və Fran­sa cüm­hu­riy­yət­lə­ri tə­rə­fin­dən öz istiq­la­lı­na cəhd edən bir mil­lə­tin hü­qu­qu tap­da­lan­ma­ya­caq­dır. Bu cür hö­ku­mət nü­ma­yən­də­lə­rin­dən iba­rət ca­han məh­kə­mə­si olan Sülh konf­ran­sın­da bi­zim sö­zü­müz eşi­di­lə­cək­dir.”

Paris Sülh Konfransına yollanmış Azər­bay­can nü­ma­yən­də he­yə­ti 1919-cu ilin may ayı­nın 28-də pre­zi­dent Vudro Vil­son tə­rə­fin­dən qə­bul edil­di. Bu­nun­la bağlı Əlimərdan bəy Topçubaşi ya­zır­dı: “Bi­zim nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin pre­zi­dent Vud­ro Vil­son tə­rə­fin­dən qə­bu­lu­nu çox bö­yük ha­di­sə he­sab et­mək la­zım­dır, çün­ki baş­qa Antan­ta döv­lət­lə­ri­nin baş­çı­la­rı ki­mi, o, da nü­ma­yən­də he­yət­lə­ri­ni qə­bul et­mir”. Əlimərdan bəy Topçubaşi 100 il bundan əvvəl Birləşmiş Ştatların prezidenti Vudro Vilson tərəfindən qəbul edilmiş ilk Azərbaycan dövlət xadimi və Amerika prezidenti ilə görüşmüş ilk azə­r­bay­canlı idi.

Gö­rüş za­ma­nı Azər­bay­can nümayən­də he­yə­ti­nin baş­çı­sı Topçu­ba­şi ABŞ Prezidenti Vil­so­na mü­ra­ci­ət edə­rək dedi ki, xalq­la­rın dinc ya­na­şı ya­şa­ma­sı, bü­tün millətlə­rin, o cüm­lə­dən ki­çik xalqların öz ta­le­yi­ni həll et­mə­si haq­qın­da ali prin­sip­lə­rin mü­əl­li­fi olan bö­yük Ame­ri­ka­nın pre­zi­den­ti Vil­so­nu Azər­bay­can nü­ma­yən­də he­yə­ti adın­dan gör­mə­yi və salamla­ma­ğı özü üçün xoş­bəxt­lik he­sab edir. Biz uzaq Qaf­qaz­dan, bu­ra­dan bir ne­çə min mil uzaq olan Azər­bay­can­dan gə­lə­rək xal­qı­mı­zın azad və müs­tə­qil hə­ya­tı üçün Si­zə min­nət­dar­lı­ğı­mı­zı bil­di­ri­rik. Qüd­rət­li Ame­ri­ka­nın nü­ma­yən­də­si ki­mi Si­zə müraci­ət edib xa­hiş edi­rik ki, cə­nab pre­zi­dent, bi­zim öl­kə­miz, bi­zim xal­qı­mız və elə bi­zim özü­müz haq­qın­da mə­lu­mat­la­rı biz­dən eşi­də­si­niz. Çün­ki biz Avropa və Ame­ri­ka mət­bu­a­tın­da tez-tez Azər­bay­can haq­qın­da səhv, saxtalaşdı­rıl­mış və hə­qi­qə­tə uy­ğun ol­ma­yan mə­lu­mat­la­rın ve­ril­diyini eşit­mə­li olu­ruq. Düz­dür, bi­zi hə­lə yax­şı ta­nı­mır­lar, biz in­di bi­rin­ci də­fə­dir ki, Avropadayıq, la­kin Si­zi əmin edi­rik ki, müs­tə­qil ya­şa­maq üçün biz­də hər şey var­dır. Biz ümid edi­rik ki, konf­rans bi­zi din­lə­yə­cək və biz Mil­lət­lər Cə­miy­yə­ti­nə bu­ra­xı­la­ca­ğıq. Biz əmi­nik ki, bü­tün xalq­lar ki­mi, biz də Si­zin bö­yük prinsipləriniz əsa­sın­da yar­dım ala­ca­ğıq… Biz bil­di­ri­rik ki, nə Kol­ça­kın, nə Deniki­nin, nə də köh­nə Ru­si­ya im­pe­ri­ya­sı­nın hü­dud­la­rın­da ha­ki­miy­yə­ti bər­pa et­mək niy­yə­tin­də olan qey­ri bi­ri­si­ni ta­nı­ya­ca­ğıq. Biz Azər­bay­can üçün yal­nız öz par­la­men­ti­mi­zi və öz hö­ku­mə­ti­mi­zi ta­nı­yı­rıq və ta­nı­ya­ca­ğıq”.

Top­çu­ba­şi Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı nü­ma­yən­də­lə­ri­nin me­mo­ran­du­munu Amerika prezidenti­nə təq­dim etdi.

Pre­zi­dent Vil­so­na təq­dim edi­lən me­mo­ran­dum qı­sa ta­ri­xi-si­ya­si səp­gi­də hazırlan­mış­dı. Ora­da Qaf­qaz­da və Azər­bay­can­da cə­rə­yan edən ha­di­sə­lər təsvir edil­ir, Versal Sülh Konfransı­nın rəh­bər­lə­rin­dən bi­ri ki­mi Amerika Prezidenti Vil­so­na Azər­bay­can nü­ma­yən­də­lə­ri­nin tə­ləb­lə­ri ve­ri­lir­di. Memorandum­da Mər­kə­zi Ru­si­ya­da bol­şe­vik in­qi­la­bın­dan son­ra 1918-ci ilin may ayı­nın 28-də Azərbaycan Mil­li Şu­rası­nın Azər­bay­can xal­qı­nın ira­də­si­ni ifa­də edə­rək müs­tə­qil res­pub­li­ka ya­rat­dı­ğı qeyd edi­lirdi. ­Sə­nəd­də Azərbaycanın coğ­ra­fi və et­noq­ra­fik ba­xım­dan Ru­si­ya ilə əla­qə­si ol­ma­dı­ğı göstə­ri­lir­di: “Bi­zim öl­kə­nin coğ­ra­fi və­ziy­yə­ti­nə diq­qət ye­ti­ril­sə, onun Ru­si­ya­dan ay­rı qru­pa aid ol­du­ğu­nu asan­lıq­la gör­mək olar. Qaf­qaz sı­ra dağ­la­rı onu Rusiya­dan ayı­rır, et­noq­ra­fik ba­xım­dan da be­lə­dir, bi­zim xal­qın Ru­si­ya­nın slavyan xalq­la­rı ilə heç bir ümu­mi cə­hə­ti yox­dur”.

Me­mo­ran­du­mun axı­rın­da göstərilirdi ki, Azər­bay­can xal­qı qə­ti şə­kil­də bu ümid­də­dir ki, bü­tün dünya­da sül­hün və təh­lü­kə­siz­li­yin car­çı­sı kimi, bü­tün bey­nəl­xalq müna­qi­şə­lə­rin va­si­tə­çi­si kimi si­zin hi­ma­yə­dar­lı­ğı­nız sa­yə­sin­də onun mil­li eh­ti­yac­la­rı ödə­ni­lə­cək­dir.

Gö­rüş za­ma­nı Azər­bay­can nümayən­də he­yə­ti­nin tə­ləb­lə­ri Vilso­na ve­ril­di. Altı bənd­dən iba­rət olan bu tə­ləb­lər­də pre­zi­dent­dən xahiş edi­lir­di:

1. Azər­bay­ca­nın müs­tə­qil­li­yi tanınsın;

2. Vil­so­n prin­sip­lə­ri Azər­bay­ca­na da şa­mil edil­sin;

3. Azər­bay­can nü­ma­yən­də­lə­ri Sülh konf­ran­sı­na bu­ra­xıl­sın;

4. Azər­bay­can Mil­lət­lər Cə­miy­yə­ti­nin üzv­lü­yü­nə qə­bul edil­sin;

5. ABŞ-ın hər­bi de­par­ta­ment­li­yi Azər­bay­ca­na hər­bi yar­dım gös­tər­sin;

6. ABŞ-la Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı ara­sın­da dip­lo­ma­tik mü­na­si­bət­lər ya­ra­dıl­sın.

Da­nı­şıq­lar za­ma­nı ABŞ tə­rə­fin­dən bu tə­ləb­lə­rin qə­bul edi­lə­cə­yi təq­dir­də Topçu­ba­şi Azər­bay­ca­nın keç­miş­də tər­ki­bin­də ol­du­ğu çar Ru­si­ya­sı­nın borcların­dan öz pa­yı­na dü­şə­ni təd­ri­cən ödə­yə­cə­yi­nə tə­mi­nat ve­rir­di.

Söh­bət za­ma­nı Vil­son Azər­bay­can nü­ma­yən­də­lə­ri­ni gör­mə­yə və Azər­bay­can haq­qın­da xey­li məlumat al­dı­ğı­na çox şad ol­du­ğu­nu bil­dir­di. La­kin Azərbaycanın müs­tə­qil­li­yi­nin ta­nın­ma­sı mə­sə­lə­si­ni açıq sax­la­ya­raq o de­di:

1. Ame­ri­kalı­lar dün­ya­nı ki­çik his­sə­lə­rə böl­mək is­tə­mir­lər;

2. Əgər Azər­bay­can Qaf­qaz Fe­de­ra­si­ya­sı ya­rat­maq fik­ri­nə qo­şul­sa, bu, onun üçün yax­şı olar;

3. Bu kon­fe­de­ra­si­ya Mil­lət­lər Cə­miy­yə­ti­nin tək­li­fi ilə hər han­sı­ bir döv­lə­tin kömə­yi­nə ar­xa­la­na bi­lər;

4. Azər­bay­can mə­sə­lə­si “rus mə­sə­lə­si”n­dən əv­vəl həll edi­lə bil­məz.

Da­nı­şıq­lar za­ma­nı yer­lər­də və­ziy­yə­ti öy­rən­mək üçün Qaf­qa­za xü­su­si Ame­ri­ka mis­si­ya­sı gön­də­ri­lə­cə­yi ba­rə­də Azər­bay­can nü­ma­yən­də­lə­ri­nə mə­lu­mat ve­ril­di. La­kin bu mis­si­ya xey­li gec, yal­nız 1919-cu ilin okt­yab­rın­da gə­lib Ba­kı­ya çıx­dı.

Vil­son tə­rə­fin­dən Əlimərdan bəyin qə­bul edil­mə­si xə­bə­ri 1919-cu ilin may ayının 30-da radio mə­lu­mat­la­rın­dan alın­mış və Ba­tu­ma gə­lən fran­sız mət­bu­a­tı da bu fak­tı təs­diq et­miş­di. Bu za­man Azər­bay­can­da is­tiq­la­lın bi­rin­ci il­dö­nü­mü tən­tə­nə­li şə­kil­də ke­çi­ri­lir­di. Par­la­men­tin bay­ram ic­la­sın­da­kı çı­xı­şın­da Na­zir­lər Şu­ra­sı­nın səd­ri Nəsib bəy Usub­bə­yov Sülh konf­ran­sı­na bö­yük ümid bəslədiyini bil­di­rə­rək de­yir­di: “Azər­bay­ca­nın müs­tə­qil­li­yi baş ver­miş bir fakt­dır. Mən Sülh konf­ran­sı­nın son sö­zü­nü tam so­yuq­qan­lıq­la göz­lə­yi­rəm. Ağlım kəsmir ki, dün­ya­nın ən mə­də­ni xalq­la­rı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri Azər­bay­can türklərinin ar­zu və is­tək­lə­ri­nə bi­ga­nə qal­sın­lar. Əks təq­dir­də mən­də bu xalqların mə­də­ni xalq­lar ol­ma­sı­na şüb­hə oya­nar­dı və Azər­bay­can türk­lə­ri gələ­cək­də öz mü­qəd­də­rat­la­rı­nı tə­yin et­mək ki­mi mü­qəd­dəs bir hü­qu­qu hə­ya­ta ke­çir­mə­yə ça­lı­şar­kən bö­yük mə­də­ni xalq­la­rı fa­na­tiz­mə və di­ni əda­və­tə gö­rə mə­zəm­mət et­mək­də haq­lı olar­dı­”.

Amerikanın səsi

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

ABŞ Türkiyə iqtisadiyyatını çalxalayır-Ankara geri çəkilsə

Xural Yazıldığı tarix 2 İyun 2019

Ergün Diler

“Takvim”, Türkiyə, 31 may 2019-cu il

Türkiyə daxilindəki güclərdən biri Çin və Avrasiyaya önəm verdiyi halda, digəri də qlobal arenada ABŞ-la birlikdə hərəkət etmək istəyindədir. Bu səbəblə həm daxildə, həm də xaricdə böyük mübarizə gedir.

Məsələni bir az açaq. MKİ-nin kölgəsi sayılan “Stratfor” pul almadan heç bir iş görməz. Bilənlər bilir. Ən azı, son illərədək durum belə idi. Mövzu Türkiyə olunca, “Stratfor” bu prinsipindən vaz keçdi. 7 türk iş adamı üçün “Türkiyə 2019-2020” araşdırması apardı və hesabat hazırladı. Hesabatda Türkiyənin regional güc olaraq önəmli hala gəldiyi, ancaq ABŞ-la qarşı-qarşıya gəlməsi səbəbilə bütün iş adamlarının da qərar verməli olduğu yazıldı. Doğrusu, mövzu budur. Daxildə gedən çəkişmənin altında yatan həqiqət də budur.

7 türk iş adamının belə bir tələbinin olmamasına rəğmən, “Stratfor”un hesabat hazırlaması və onlara çatdırması çaşdırıcı bir hərəkət kimi görünsə də, həqiqət fərqlidir. Bu qrupa daxil olan iş adamları 2012-ci ildə “Kölgə MKİ”-yə 100 min dollar ödəyərək, araşdırma apartdırdı. Bu səbəblə 7 iş adamının hər hansı bir tələbinin olmamasına baxmayaraq, bu xüsusi araşdırma ilə tanış olmasında təəccüblü bir şey yoxdur.

Bu iş adamlarının altısı daima ABŞ-la birlikdə hərəkət edən şəxslərdir. Ankara ilə qurduqları yaxın münasibətlərlə birlikdə çox böyüdülər, xaricdəki investisiyalarını artırdılar. Onlardan biri isə, digərlərinə nisbətən, Ankara ilə daha çox yaxınlaşdı. Ancaq o da son qərarını Vaşinqtonun xeyrinə verdi. Bu iş adamlarının 7-si də Vaşinqtonla birgə yürüməyi seçməklə birlikdə, əlaqədə olduqları əlavə 20 iş adamını razı salma vəzifəsini də aldılar. Yəni, 7+20… Əgər bu 20 iş adamını da razı salarlarsa, Türkiyəni ciddi bir iqtisadi böhrana itələmək üçün çalışacaqlar. ABŞ-ın S-400 və F-35-lərlə bağlı Türkiyəyə qarşı başlatmağı planlaşdırdığı təsir və təzyiqlərdə bu iş adamları (7+20) çox önəm qazandı.

Türkiyədə müxtəlif sektorlarda iş görən 20 iş adamından işlərin yavaşıdılması tələb edildi. İş həcminin 20%azaldılması Türkiyənin iş potensialında ciddi bir problemə səbəb olacaq. 20 iş adamının hamısı bunu qəbul edərmi? Bununla bağlı fərqli baxışlar mövcuddur.

“Stratfor” Türkiyənin S-400-lə bağlı verəcəyi qərarla birlikdə ya Vaşinqtonla ipləri tamamən qoparmağa, ya da bir ortaqlıq ehtimalına qərar verəcəyinə inanır.

“Stratfor” Türkiyənin S-400-ləri alması halında, ABŞ-ın başladacağı sanksiyalara Ankaranın “İncirlik”lə qarşılıq verəcəyini Pentaqona çatdırdı. ABŞ üçün “İncirlik” önəmini əsla itirməz. Bu məsələ ilə bağlı edilən blefləri ciddiyə almamaq lazımdır. Bu səbəblə, Vaşinqtonu “İncirlik”dən çıxaran və S-400-ləri alan Türkiyə artıq ABŞ-ın müttəfiqi ola bilməz. Gərginlik ciddi səviyyədə yüksələcəkdir. Bu, dəqiqdir.

Hər il Pentaqonda verilən brifinqlərdə “İncirlik” bazasının önəmi qeyd edilir. 2019-cu ilin yanvar ayında verilən brifinqdə də “İncirlik” bazasına verilən dəyər heç azaldılmadı. Türkiyə də artıq bunu bilir və şahmat oyununda həmləsiz qalmadığını Vaşinqtona göstərir.

Vaşinqton Aralıq dənizindəki qarışıqlığı önə çıxarmadan, Türkiyəni Suriya və YPG spiralında məşğul etmək, başını qatmaq istəyir. Bu problem böyüyərkən, iş adamlarının iqtisadi böhran üçün Vaşinqtonun əmrlərini həyata keçirməsi və ardınca başladılacaq sanksiyalar Türkiyəni Aralıq dənizində gücsüzləşdirə bilər. Aralıq dənizindən geri çəkilən Türkiyə 50 illik inkişaf planını da təxirə salmış olacaq. Planları budur. Beyinlərində olan fikir budur.

Region çox ciddi nəticələrə hamilə olacaq qarışıqlıq yaşayır. Türkiyə əlindəki kozırları bilir. Qarşı tərəf də iqtisadi sıxıntıları artıraraq gəlmək istəyir. İranı saldıqları durumun bənzərini yaratmaq üçün addımlar atırlar. Hesabatlarda əks olunmasa da, ən çox daxildə olan fikir ziddiyyətinə güvənirlər. Hədəfləri puldan daha çox, düşüncə əsasında olan toqquşmanı cəmiyyətə yaymaqdır. Məqsəd hüzuru pozmaq, birliyi sarsıtmaqdır.

Türkiyənin verəcəyi qərar dünyanın qərarı olacaq. Ankara bugünədək heç olmadığı qədər önəmlidir. Mübarizə də, çəkişmə də bu səbəblədir.

Əlbəttə, Türkiyə qalib gələcək. Şübhə yoxdur. Sıxıntı ola bilərmi? Ola bilər, lakin o da aşılar, dəf olunar. Çünki Türkiyə çox böyük ölkədir.

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

751 yerlik Avropa parlamentində kim itirdi, kim qazandı?-TƏHLİL

Xural Yazıldığı tarix 27 May 2019

İlania Qostoli

“Əl-Cəzirə”, 27.05.2019

Avropa İttifaqının sakinləri Avropa Parlamenti seçkiləri günü səslərini verib.

Mayın 26-da, Bazar günü açıqlanan ilkin nəticələr göstərib ki, mərkəz-sağçı Avropa Xalq Partiyası (EPP) və mərkəz-solçu Sosialistlər və Demokratların Mütərəqqi İttifaqı (S&D) yetərincə səs toplayıb, lakin bu, əksəriyyət üçün kifayət deyil.

Yaşıllar, Liberallar, habelə Fransa və İtaliya kimi ölkələrdə ifrat sağçılar daxil olmaqla, Avroskeptiklər uğur qazanıblar.

Seçkilərdə iştirak 1979-cu ildən bəri ilk dəfə çox yüksək, bütün üzv ölkələrin (28) əksəriyyətində son 20 ildə ən azı 50,5 faiz səviyyəsində olub.

2014-cü ildə avropalı seçicilərin cəmi 42,6 faizi seçkilərə qatılıb.

“İqtidar inhisarı pozuldu”

Seçkilərə qədərki proqnozlara uyğun olaraq, 751 yerlik parlamentdə iki böyük siyasi qrup ümumi əksəriyyəti itirib.

İlkin nəticələrə görə, EPP 178 yerlə birincidir, əvvəlki seçkilərdə qazandığı 216 yerlə müqayisədə, onun mandatı bir qədər azalıb, lakin hələ də parlamentin səkkiz qrupu arasında ən böyüyüdür.

Hazırda Aİ-də üç ən yaxşı yeri tutan mərkəz-sağçı blokdan sonra 2014-cü ildəki 185 yerlə müqayisədə, ikinci yerdə 147 mandat almış S&D gəlir.

EPP-in Avropa Komissiyasının sədr müavini vəzifəsinə namizədi Manfred Veber jurnalistlərə açıqlamasında deyib: “Sol və sağçı ekstremistlərlə əməkdaşlıq üçün heç bir şansmız yoxdur”.

Ancaq o, Macarıstanın Fides partiyasının EPP-dəki taleyi ilə bağlı sualdan yayınıb.

Baş nazir Viktor Orbanın rəhbərlik etdiyi Fides Macarıstanda demokratiya ilə əlaqədar narahatlıqlara görə EPP blokundan kənarlaşdırılıb, amma xaric edilməyib.

Bazar günü Fides ilk dəfə Macarıstanda səslərin 52 faizini alıb. Orban son vaxtlar İtaliyanın daxili işlər naziri Matteo Salvinini tərifləyib. Salvini yeni sağçı koalisiya təklifi irəli sürüb.

Liberallar və Demokratların Avropa İttifaqı (ALDE) və Fransa prezidenti Emmanuel Makronun İntibah Hərəkatı daxil olmaqla, yeni mərkəzçi qrup 69 yerlə müqayisədə, 101 mandatla 3-cü yerə çıxıb.

Avropa Komissiyasının sədri vəzifəsinə namizəd Marqrete Vestager bildirib ki, “dəyişikliklər istəyənlər yeni koalisiya qura bilər”.

S&D qrupunun aparıcı namizədi olan Frans Timmermans isə deyib ki, “proqram və koalisiya əsasında Avroparlamentdə “Taxt-tac oyunları” oynaya bilərik”.

Bununla yanaşı, Yaşıllar, əsasən Almaniya Yaşılları sayəsində mandatlarını 70-ə çatdırıb. “Bu, Avropa Birliyi üçün müsbət baxışa layiq olduğumuzu göstərir”, – qrupun liderlərindən biri olan Ska Keller bildirib.

İtaliyada və Fransada ifrat sağçılar qalibdir

Salvini və Marin Le Pennin “Milli Ralli”si təxminən 57 nəfərlik yer qazanıb.

İtaliyadakı ilkin nəticələrə görə, Salvininin Liqası 33.6% səslə liderlik edir. Partiya yeni parlamentdə 28 yer qazanmaq ümidindədir.

Salvini deyib: “İtaliyadakı birinciyik, indi Avropanı dəyişəcəyik”.

Bir il əvvəl “Beş ulduz” Hərəkatı ilə koalisiyada Liqa səslərin yalnız 17 faizini almışdı.

Fransada Le Penin partiyası Makronun partiyasını ötərək 22 mandat qazanıb (23,5%).

İngiltərədə Naycel Faracın “Brexit” Partiyası liderlik edir, ikinci yerdə avropapərəst liberal demokratlardır. Həm iqtidardakı Mühafizəkarlar, həm də əsas müxalifətçi Leyboristlər Partiyası böyük itkilərə məruz qalıb.

Tərcümə: Strateq.az

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Türkiyə uğrunda böyük savaşın yeni raundu-23 iyun seçkiləri

Xural Yazıldığı tarix 23 May 2019

Ergün Diler

“Takvim”, Türkiyə, 21 may 2019-cu il

Bəzi ağıllı insanlar, ailələr və mərkəzlər var ki, dünyanın gedişatını dəyişdirmək istəyirlər. Onların da qarşılarında eynilə özləri kimi olanlar var. Biz bunu bilmirik. Qəzetlərdə, televiziyalarda görmürük. Lakin pulun da, silahın da sahibi onlardır.

Onlar dərinlərdədirlər. Həyatımız əyləncə və futbol xəbərləri arasında sıxışıb qalsa da, həqiqətləri bilmək istəyən çox önəmli bir kütlə də var. Və onlar həqiqətən nələrin baş verdiyini öyrənmək istəyirlər. Gəlin, bu gün həmin istəyi nəzərə alaq. Bu, Türkiyədə nə baş verdiyini, nə olacağını anlamaq üçün də doğru bir yoldur.

Son 17 ilə baxın. TBMM-in 01 mart 2003-cü il tarixli qərarından AKP-ni bağlama işinə, Abdulla Gülə qarşı verilən bəyanatdan “Ergenekon” və “Balyoz” işi kimi sarsıntılara, 17-25 dekabr 2013-cü il hadisələrindən 15 iyul 2016- cı il uğursuz çevriliş cəhdinə qədər baş verən bütün hadisələrə baxın. Bütün bunlar Türkiyəyə yerini göstərmək üçün idi. Bu məsələni bir az açaq.

Men Hunvey (Meng Hongwei) haqqında neçə dəfə yazdım. O, 2016-cı ilin noyabr ayında “İnterpol”un rəhbəri oldu. Vəzifə müddəti 2020-ci ilədək davam etməli idi. Fransadan Çinə səyahət etdi. Ondan bir həftə ərzində xəbər alına bilmədi. Sonra Çin belə bir açıqlama verdi: “Rüşvət aldığına və qanunları pozduğuna görə həbs edilib”.

Onun 40 illik iş təcrübəsi vardı. Narkotiklərlə və terrorla mübarizə sahəsində mütəxəssis idi. Neytrallaşdırıldı. Həyat yoldaşı da Fransadan sığınacaq istədi.

Bu hadisədən qısa bir müddət sonra daha böyük həmlə gəldi. ABŞ Prezidenti Donald Trampla Çin Prezidenti Si Cinpinq Argentinada keçirilən G20 sammitində bir araya gələn zaman Kanada polisi də “Huawei”nin idarə heyəti sədrinin müavini və maliyyə direktoru Men Vançjounu (Meng Wanzhou) saxlayırdı. MKİ hərəkətə keçmişdi, Kanadada əməliyyat keçirirdi.

Yaxşı, bəs Men Vançjou kimdir? O, həmin şirkətin qurucusu olan Ren Çjenfeyin (Ren Zhengfei) qızıdır. Ren Çjenfey də Çin ordusunda xidmət etmiş keçmiş bir hərbçi və mühəndisdir.

Renin qızı olan Men, ABŞ-ın İrana tətbiq etdiyi sanksiyaları pozmaqda ittiham edildi. Lakin Çində hər bir adam Menin girov götürüldüyünü bilirdi.

Şiddətli mübarizənin getdiyi bir vaxtda Ağ Evdən ayrılan Stiv Bennon (Steve Bannon) hərəkətə keçir və Çinin “qara qutu”su kimi tanınan iş adamını qaçırır, Nyu Yorka gətirərək “Central Park”ın qarşısndakı saray kimi oteldə rahatlığını təmin edir və Çin haqqında öyrənilməli olan hər şeyi ondan öyrənirdi. Beləliklə, Çinlə necə mübarizə aparılacağı ilə bağlı məsələdə önəmli məsafə qət edilirdi. Bu adam, yəni ABŞ-la birgə hərəkət edən şəxs məhz Qo Venquy (Guo Wengui) idi.

Qısaca xülasə etməyə çalışdığım bütün bu hadisələrin arxa planında ABŞ-Çin savaşı dayanır.

Prezident Tramp daha bir həmlə etdi. Təzyiqə məruz qalan “Google”, “Huawei”nin yeni model telefonlarında Android əməliyyat sisteminin yenilənməyəcəyini elan etdi. Bu, “Huawei”nin zibilə çevriləcəyinin işarəti idi. Böyüməsi üçün böyük həmlələr edilən “Huawei” böyük sarsıntı yaşayırdı. 5G texnologiyası ilə hər yerdən informasiyanı alıb Çinə daşıyacağı söylənilən “Huawei” zərbə alırdı. Həm də böyük zərbə…

İndi Avropa da “Huawei”dən qaçacaq və bazarı tükənəcəkdi. Məlumdur ki, iki nəhəng arasında anlaşma və yaxınlaşma olmayınca, öldürücü zərbə “Google”dan gəlmişdi.

Xatırlayırsınızsa, Türkiyə Çindən Hava Hücumundan Müdafiə (HHM) sistemi alacaqdı. HHM sistemi birlikdə istehsal ediləcəkdi. İzin verilmədi. Kobanidə hadisələr başladı. 50 vətəndaşımız həyatını itirdi. Bu layihədən vaz keçildi.

O tarixdən sonra ABŞ-la münasibətlərdə yaşanan qopma daha da dərinlərə endi. Ankara haqlı olaraq Rusiya-İran xəttində yer tutdu, mövqe seçdi. Bu yaxınlaşma nəticəsində HHM sistemindəki açığını qapatmaq istədi. Çünki buna ehtiyacı vardı. S-400-lərin satın alınması belə gündəliyə gəldi. Bazarlıqlar bitdi. Anlaşma əldə edildi. Təslimat üçün geri sayma başladı.

Türkiyə S-400-ü kimə qarşı alırdı? Bölgəyə baxın. Kimin üçün idi? NATO üçün… İrəlidə gələ biləcək təhlükənin üzərində NATO-nun ünvanı vardı. Türkiyə 15 iyulda edilən çevriliş cəhdindən sonra NATO-dan çıxır, qaçır və Avrasiyaya yerləşirdi. Daxildəki NATO tərəfdarları da neytrallaşdırılırdı. Ankara yolunu cızarkən kimlərlə birgə yürüyəcəyinə qərar verirdi.

Bizdə heç söhbəti edilməsə də, Rusiya “arxa qapı”dan ABŞ-la görüşürdü. Doğrusu, Kissincer artıq hərəkətə keçmişdi. Putin onun sözünü yerə salmazdı. ABŞ sanki düşmənçiliklər vasitəsilə, yəni həm Rusiya, həm də Türkiyə ilə toqquşaraq qarşıda bir tərəf meydana gətirirdi. Ancaq digər tərəfdən, Rusiyanın Çin qorxusunu da bilir və onu qaşıyırdı. Moskva da heç bir zaman Çinə 100% güvənərək qapılarını ona açmırdı. Beləliklə, ABŞ-ın toqquşduğu iki ölkə – Rusiya və Türkiyə “İpək yolu” üzərində təbii əngələ və ya nəzarət-buraxılış məntəqəsinə çevrilirdi. Çin də bunu görürdü.

Bəlkə, Rusiya “arxa qapı”dan ABŞ-la görüşməsinin faydası olaraq Aralıq dənizinə enirdi, aldığı mükafat bu idi? Məlum deyil.

Sizə kobudcasına çatdırdığım dünyada gedən bu mübarizənin, əlbəttə, Türkiyə içində də uzantısı vardı. Siyasət nə üçün işlənib hazırlanırdı ki? Türkiyənin dünyadakı mövqeyini, ittifaqlarını və gələcəyini müəyyən etmək üçün.

Abdulla Gül prezident olduqdan sonra Çinə getdi. Türkiyə-Çin qardaşlığından söz etdi. ABŞ hərəkətə keçdi və Urumçi (Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunun paytaxtı – tərc. ) qarışdı. Türklər öldürüldü. MKİ, “Türkiyə və Çin qardaş ola bilməz. Ancaq rəqib ola bilər” deyirdi.

ABŞ-la İngiltərə arasında artaraq böyüyən qlobal sərmayə Çini böyüdürdü. Və ABŞ-ın qarşısına dikirdi. Mübarizənin də, savaşın da səbəbi bu idi. Baş verən bütün digər sancılar bu böyük mübarizədən doğurdu. Həm ABŞ, həm də İngiltərə daxilində Çinin böyük olmasını istəyən güclü mərkəzlər vardır. Bunu həyata keçirmək üçün onların pulları da, ağılları da vardır.

Türkiyə 15 iyuldan sonra qəti olaraq Avrasiya xəttinə oturdu. Burada nə qədər qalacağını bilmirəm. Ancaq daxildə bu xəttə qarşı etiraz edən çox adam olacaq. Doğrusu, vardır. Abdulla Gül və Əhməd Davudoğlunun bu xəttə isti baxacağını düşünmürəm. CHP-nin də…

Rus təyyarəsi vurularkən Əhməd Davudoğlu “Əmri mən verdim” demişdi. AKP-də Gül və Davudoğlu kimi düşünənlər də çoxdur. Ancaq Prezident Ərdoğan və Dövlət Baxçalı kimi düşünən CHP-lilər də vardır. Bu bölünmə ölkənin bir çox qurumunda yaşanırdı. Önəmli olan hərbçilər idi. Hərbçilər diqqəti Avrasiyaya vermişdi. Ancaq investorlar bunu istəmirdi. Həm də heç istəmirdi. Bu səbəblə, İstanbul seçkiləri, əsla və qəti olaraq, sadəcə İstanbul seçkiləri deyildi. Ola bilməzdi də.

Bu mübarizənin getdiyini bildikdən sonra, 23 iyunadək önəmli hadisələrin baş verəcəyini anlamaq üçün kahin olmağa ehtiyac varmı? Əlbəttə, yoxdur. Türkiyədə daxili siyasət aydınlaşacaqdır. Tərəflər çox aydın şəkildə ortaya çıxacaqdır. Çini nəzarət altına almaq, qarşısını almaq və ya durdurmaq istəyənlərlə yolunu açmaq istəyənlər siyasi baxımdan qarşı-qarşıya gələcəklər.

Londonla Pekin arasındakı xətt ABŞ-a qarşıdır. ABŞ-da da bu xəttə qarşı olanlar vardır. Bu iki gücün, iki cərəyanın buradakı əks olunmaları yaxında görünəcəkdir. Heç bir əlaqəsinin olmadığı kimi görünsə də, “Başakşehir”ə mənfi reaksiya vermək, “Qalatasaray”ın çempion olmasını istəmək Qərb-NATO-ABŞ ittifaqını seçməkdir. Stadionları dolduranlar bunu bilməz. Amma belədir. Dərində bu vardır. Hər yerdə bu bölünmə və toqquşma halı vardır. Hər yerdə. Bir yerdə duraq, etirazım yoxdur. Ancaq nə üçün durduğumuzu bilək. Onu da bilək ki, Ankara Avrasiya marşrutundadır. Bu səbəblə, qarşısına çıxanlarla mübarizə edəcəkdir. Bunun bilinməsində fayda vardır.

Qeyd: İrana müdaxilə gözləndiyi halda, İraq da hədəfə alınıb…

Tərcümə Strateq.az-ındır

ARAŞDIRMA  / XuralTAC

Lujnikidə kütləvi ölüm, Brejnevin tələbi, susdurulan mətbuat, gizlədilən ölü sayı

Xural Yazıldığı tarix 14 May 2019

Həmin ərəfədə Mərkəzi Komitənin katibi olan Yuri Andropov baş vermiş hadisə ilə bağlı Leonid İliç Brejnevi məlumatlandıranda, artıq özünü güclə idarə edən baş katib öz işini bir cümləlik göstəriş verməklə bitmiş hesab edib:

“Ölənlər dəfn edilsin, mətbuat sussun…”

Bəli, SSRİ-də minlərlə insanın gözü qarşısında baş verən hadisəni gizlətmək mümkün olub, mətbuat susdurulub, hadisə şahidlərinə xabərdarlıq olunub. 1982-ci ilin 20 oktyabrında olduğu kimi.

Həmin tarixdə Moskvanın Lenin adına mərkəzi stadionunda (Lujniki) UEFA kubokunun 1/16 mərhələsində yerli “Spartak” və Hollandiyanın “Haarlem” klubları arasında görüş keçirilib.

Oyuna hələ bir neçə gün qalmış Moskvaya güclü qar yağıb. Elə bu səbəbdən də 82 min biletdən cəmisi 16 mini satılıb. Oyun keçirilən gün qar daha da güclənib, stadionun içərisindəki pillə və keçidlərin hamısını təmizləmək mümkün olmayıb.
Matç saat 19-da başlanıb. 16-cı dəqiqədə “Spartak”ın hücumçusu Edqar Qess topu rəqib komandanın qapısından keçirib.

90-cı dəqiqəyədək oyun 1-0 “Spartak”ın xeyrinə davam edib. Son dəqiqələrdə azarkeşlər stadionu tərk etməyə başlayıblar. Sürüşkən pillə və keçidlərdən stadionun çıxışına doğru üz tutan azarkeşləri oyunun 90 dəqiqəsində Sergey Şvetsovun vurduğu qol yenidən geri dönməyə məcbur edib. Bu məqamda azarkeşlər arasında basabas düşüb. Sürüşkən keçidlərdə və pillələrdə yıxılan azarkeşlər digərləri tərəfindən ayaqlar altında qalıblar. İdarə olunmayan kütlə heç nəyin fərqinə varmadan yıxılan insanların üstündən keçiblər.

10 dəqiqədən sonra təcili yardım maşınları yaralıları Skilifosovski adına Təcili Yardım İnstitutuna çatdırıblar. Həmin instututa 114 nəfər yerləşdirilib. Ayaq altda qalıb ölənlərin meyitlərini isə əvvəlcə stadionun həyətindəki Leninin abidəsinin önünə yığıblar. Sonra 66 meyit Moskvanın ayrı-ayrı rayonlarının morquna göndərilib.

Gecədən xeyli keçmiş Yuri Andropov yaralıların müalicə olunduğu instututda həkimlər və yaralılarla görüşüb. İnstitut rəhbərliyinə tapşırılıb ki, yaralıların sayı və səhhəti ilə bağlı bütün məlumatlar məxfi qalmalıdır.

Leonid İliç Brejnevin tapşırığı ilə mətbuat hadisə ilə bağlı açıqlama verməyib. Yalnız “Pravda” və “Veçernyaya Moskva” qəzetləri baş vermiş hadisə ilə bağlı bir çümlə yazıblar: “Oyundan sonra azerkeşlər stadionu tərk edərkən sıxlıq yaranıb. Sıxlıq nəticəsində zədələnənlər olub. Baş vermiş hadisə ilə bağlı araşdırma aparılır…”

Həmin dövrün ən populyar idman qəzeti olan “Futbol, xokkey” isə öz səhifələrində hadisə ilə bağlı heç nə yazmayıb. Amma sırf oyun haqqında verdikləri məqalənin başlığını çox maraqlı seçiblər: “Soyuq hava, isti oyun”.

Sovet mətbuatı hadisəni gizlətsə də, elə həmin günün gecəsi “Qolos Amerika” baş verənlər haqqında ən incə detalları belə açıqlayıb.

Baş vermiş hadisə ilə bağlı Moskva şəhər prokurorluğu cinayət içi açıb. İş yekunlaşdıqdan sonra Moskva şəhər məhkəməsinə göndərilib.

Məhkəmənin hökmü ilə iki nəfər cəzalandırılıb. Stadionun direktoru Kokrışev və komendant Pançixin 3 il azadlıqdan məhrum etmə cəzasına məhkum olunublar.

Sovet mətbuatında Lujnikidə baş vermiş hadisə ilə bağlı ilk yazılar 1989-cu ildə dərc olunmağa başyaıb.

Rəsmi məlumatda ölənlərin sayı 66 göstərilsə də, digər versiyaya görə bu rəqəm 220-ni keçib.

Bir fakt bunu sübut edir ki, 66 ilkin rəqəmdir. Belə ki, hadisədən dərhal sonra Moskvanın 1-ci katibi stadiona gəlib. Onun stadionda olan yerli milis bölməsinin rəisinə ilk sualı bu olub:

– Ölənlərin sayı nə qədərdir?

Bölmə rəisi tərəddüdlə cavab verib:

– Hazırda 66 nəfər, amma bu son deyil

Qrişin yüksək tonla mətləbi rəisə anladıb:

– Bəli, 66 nəfər, bundan artıq ola bilməz və olmamalıdır.

Qeyd edək ki, Lujnikidə baş vermiş hadisə zamanı ölənlərdən biri 15 yaşlı azərbaycanlı Eldar Abdullayev olub.

10 ildən sonra 1992-ci ilin oktybrında Lujnikidə faciəli hadisə ilə bağlı xatirə abidəsi ucaldılıb.

İlham Cəmiloğlu