TASS yazır: Ərdoğanın alternativ yanaşması – Türkiyə iqtisadiyyatında nələr baş verir?
Xural.com TASS-a istinadən xəbər verir ki, ölkə Prezidenti Receb Tayyip Ərdoğan Mərkəzi Bankın siyasətini tamamilə nəzarətə götürdü.
Prezidentin dövlətin iqtisadi siyasətinə müdaxiləsi nəticəsində türk lirəsi ucuzlaşmaqda davam edir. Ərdoğanın sözlərinə görə, o, inflyasiya ilə necə mübarizə aparmağı və qiymət artımlarını cilovlamağı daha yaxşı bilir. Bu açıqlamalar Türkiyə iqtisadiyyatının birbaşa asılı olduğu beynəlxalq investorları qorxudur. Onların bəziləri ölkədən kapitalı çıxarır.
Lirənin çökməsi artıq hökumətin maliyyə siyasətinə qarşı küçə etirazlarına səbəb olub. İlin əvvəlindən bu yana türk valyutası 70% ucuzlaşıb ki, bu da son illərin ən böyük dəyər itirmələrindən biri olub. Belə ki, noyabrın 23-də Türkiyə valyutasının məzənnəsi rekord səviyyəyə – 1 dollar üçün 13,5-ə düşüb. Hələ 2020-ci ilin yanvarında bir dollar 6 lirə idi. Kəskin çökməyə iki amil səbəb olub. Birincisi, Türkiyə Mərkəzi Bankı noyabrın 18-də yayın sonundan bəri dördüncü dəfə uçot dərəcəsini 16%-dən 15%-ə endirib. Avqust ayından bu yana 19%-dən 15%-ə enib. Beləliklə, Türkiyə Mərkəzi Bankının real dərəcəsi (əsas dərəcə mənfi inflyasiya) indi mənfi 5%-ə yaxındır.
Ərdoğan faiz artımının əleyhinədir
Lirənin sürətlə ucuzlaşması 2021-ci ilin yazında Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Cümhuriyyət Mərkəzi Bankının rəhbəri Naci Ağbalı istefaya göndərməsi ilə başlayıb. Onun işdən çıxarılması ilə bağlı fərman tənzimləyicinin uçot dərəcəsini 17-dən 19%-ə qaldırmasından sonra ortaya çıxıb. Belə ki, Mərkəzi Bank demək olar ki, 16%-ə çatan inflyasiyanın sürətlənməsini ləngitməyə çalışıb.
Faiz artımı bazarın bütün qurulmuş qanunlarına zidd olaraq, dəfələrlə bu tədbiri iqtisadiyyata zərərli adlandıran prezident Ərdoğanı qəzəbləndirib. Dövlət başçısının sözlərinə görə, kreditlərin yüksək faizi “bütün pisliklərin anası və atası”dır.
Prezident işdən çıxarılan Ağbalın yerinə İstanbuldakı Mərmərə Universitetinin professoru Şahap Kavcıoğlunu Mərkəzi Bankın rəhbəri təyin edib və o, son iki ildə artıq Türkiyə tənzimləyicisinin dördüncü rəhbəri olub. Kavcıoğlu daha əvvəl mətbuata yazdığı məqalələrdə uçot dərəcəsinin artırılmasının “inflyasiyanın yüksəlməsinə dolayı yol açdığını” yazmışdı. Bu konsepsiya Ərdoğanın baxışına uyğundur, lakin dünya iqtisadçılarının əksəriyyəti hesab edir ki, əslində bazar qanunları tam əksini işləyir. Ümumi qəbul edilmiş nəzəriyyə ondan ibarətdir ki, valyutanın ucuzlaşması və inflyasiyanı ləngitməyin ən təsirli yolu faiz dərəcələrini yüksəltmək və bununla da idxal olunan malların qiymətlərini nəzarət altında saxlamaqdır.
Türkiyə üçün milli valyutanın kəskin ucuzlaşması yeni problem deyil. Keçən ilin oktyabrında lirə inkişaf etməkdə olan bazarlar arasında ikinci ən sürətlə düşən valyuta idi (birincisi Braziliya realı idi). Daha sonra Bloomberg agentliyi lirənin ucuzlaşmasını Ankaranın Azərbaycanla Ermənistan arasındakı münaqişəyə cəlb oluna biləcəyi qorxusu ilə əlaqələndirib.
Əsas faiz dərəcəsini 10,25-dən 15%-ə qaldırmaqla eniş dəqiq dayandırıldı. Bu addımı respublikanın keçmiş maliyyə naziri, noyabrda Mərkəzi Bankın sədri kürsüsünə oturmuş Naci Ağbal atıb. Onun rəhbərliyi altında məzənnə demək olar ki, 9%, lirə isə təxminən 18% artıb. Tənzimləyicinin sərt siyasəti həm də türk valyutasını 2021-ci ildə daşıma ticarəti üçün ən yaxşı hala gətirdi (fərqli faiz dərəcələrinə görə valyuta bazarında qazanc əldə etmək). Goldman Sachs-ın araşdırmasına görə, Ağbalın təyinatından sonra beynəlxalq investorlar Türkiyə hökumətinin təxminən 4 milyard dollar borcunu və 700 milyon dollarlıq səhmlərini töküblər.
Risk faktorları
Maliyyə problemləri fonunda Türkiyə yüksək qiymət artımı və vətəndaşlarının rifahının aşağı düşməsi ilə üzləşir. Sərbəst kapital axını olan ölkədə banklar valyuta məzənnəsi ilə faiz dərəcələri arasında tarazlıq yarada bilmirlər. Analitiklər uzun müddətdir ki, Türkiyəni xarici amillərə ən həssas bazarlardan biri hesab edirlər. İnvestor əhval-ruhiyyəsinə həm qlobal iqtisadi mühit, həm də yerli siyasi risklər təsir edir. Üstəlik, prezident Ərdoğan tez-tez impulsiv xarici siyasət bəyanatlarına əl atır ki, bu da yalnız bazarları daha çox narahat edir.
Dünyanın digər iqtisadiyyatları kimi Türkiyə də COVID-19-un yayılmasından ağır zərbə alıb. Pandemiya xüsusilə 80% azalan turizm sektorunu vurdu. İlkin hesablamalara görə, bu, respublikaya təxminən 11 milyard dollara başa gəlib.Büdcə kəsiri də artmaqda davam edir ki, bu da 2020-ci ildə bir il əvvəlki 21,77 milyard dollara qarşı 24,7 milyard dollar təşkil edib. CNBC-nin qeyd etdiyi kimi, bəzi iqtisadçılar Türkiyədə faktiki işsizlik səviyyəsinin 25%-ə çatdığını təxmin edirlər.
“Kredit hesabına aparılan tikinti bumu prezidentin populyarlığını saxlamağa kömək etdi, eyni zamanda xarici öhdəlikləri artırdı və Türkiyəni xarici investisiyalardan asılı vəziyyətə saldı.
