“AzPolitika.info” Turan İnformasiya Agentliyinin direktoru, siyasi təhlilçi Mehman Əliyevlə müsahibəni təqdim edir:
– Mehman bəy, hakimiyyətin ciddi islahatlara gedəcəyinə ən çox inananlardan biri siz idiniz. Bir neçə ildir hər fürsətdə islahatlarla bağlı optimizm nümayiş etdirirsiniz, hətta bir ara buna görə sizə ironiya edənlər də var idi. Necə hesab edirsiniz, sizin xeyli vaxtdır anons etdiyiniz, gözlədiyiniz islahatlar başlayıbmı?
– Mən, sizə deyim ki, əslində hakimiyyət heç nə etmir – nəyin bahasına olursa-olsun, status-kvonu qoruyub saxlamaq istəyir. Yəni hakimiyyət ciddi dəyişikliklərə hazır deyil. Nə vətəndaş cəmiyyəti, nə azad media, nə siyasi partiya, ümumiyyətlə, cəmiyyətlə münasibətlərdə güzəştlərə getmək istəmir. Nə qədər bacarırsa, status-kvonu saxlamaq istəyir. Onun bugünkü siyasətinin məqsədi bundan ibarətdir.
– Ancaq çoxları hakimiyyətin islahata gedə biləcəyinə şübhə ilə yanaşanda siz az qala israr edirdiniz ki, ciddi dəyişikliklər olacaq…
– Mən deyirdim ki, islahatlar olacaq. Müəyyən qərarlar qəbul olunub. Ancaq bu qərarlar siyasi iradəyə bağlıdır. Siyasi iradə belədir ki, heç nə dəyişməməlidir. Odur ki, qəbul edilən qərarlar heç bir effekt vermir, bir növ imitasiya şəklinə keçib.
– İndi necə hesab edirsiniz, bu şəkildə də davam edəcək?
– Biz 2015-ci ildən böhrana daxil olmuşuq. Bu böhran getdikcə dərinləşir. Mən deyərdim ki, bu, cəmiyyət böhranıdır. Yəni sosial-iqtisadi məsələlərdir. Bütövlükdə böhran bütün sahələri əhatə edir. Biz bu illər ərzində cəmiyyətin fəallığını, hakimiyyətə qarşı neqativ münasibətini müşahidə edirik. Bunlar artan xətlə gedir. Belə siyasət çərçivəsində proses davam edəcək. Hakimiyyət bunu başa düşür. Sadəcə olaraq hakimiyyət dəyişikliyə getmək istəmir. Ona görə ki, hər bir dəyişiklik özündə risq daşıyır. Odur ki, “biz nə qədər bacarırıqsa, bu cür də idarə edək” yanaşması var. Düşünülür ki, başqa variant yoxdur. Təxminən belə bir vəziyyətdir. Sonda nə olacağını isə Allah bilir.
– Azərbaycan Avropa Birliyi ilə assosiativ saziş imzalamaq üçün danışıqlar aparır…
– Bizdə uzun müddətdir ki, bununla bağlı danışıqlar aparılır. Ermənistan kimi Rusiyadan asılı olan dövlət isə bu sazişi imzalayıb. Biz hələ gecikirik.
– Sözügedən sazişin imzalanması Azərbaycanda müəyyən islahatların aparılmasından xəbər verməyəcəkmi?
– Saziş ona görə imzalanmır ki, bu addımları atmaq istəmirlər.
– Əksəriyyət islahat deyəndə ilk növbədə kadr islahatlarından danışır, yaşlı, illərdir vəzifələrdə oturan kadrların gənc, müasir dünyagörüşlü insanlarla əvəz edilməsinin vacibliyini önə çəkirdi. Bu proses başlayıb, amma onun effekti haqda mübahisələr gedir. Sizcə, kadr islahatları, gənclərin vəzifələrə çəkilməsi effekt verirmi?
– Əgər sistem dəyişmirsə və mövcud siyasi strategiya saxlanılırsa, bu strategiya çərçivəsində hətta qərbdə super təhsil alan, istedadlı şəxsi belə sistem özünə uyğunlaşdıracaq. Yəni tanıdığınız ənənəvi məmurlardan birinə çevirəcək. Biz görürük ki, müəyyən kadrlar irəli çəkiliblər, gəncdirlər, enerjilidirlər. Amma özlərini nümayiş etdirə bilmirlər. Burada yaş rol oynamır.
– Ümumiyyətlə, yaşlı adamların vəzifələrdən uzaqlaşdırılması və gənc, qərb təhsilli kadrların irəli çəkilməsi çağırışlarına necə yanaşırsınız? Bu, nə dərəcədə lazımlıdır?
– Mənim 60 yaşım var. Mən ölkə, dövlət və millət üçün baxışlarımda nəzərdə tutduğunuz 30-40 yaşlı uşaqlardan xeyli üstünəm. Çünki mən azadam. Onlar isə mühafizəkardır.
– Bu yaxınlarda Prezident DİN və DTX-nın rəhbərlərini dəyişdi, bəzi məlumatlara görə qarşıda daha ciddi dəyişikliklərin aparılmasına hazırlıq gedir. Bu prosesi necə qiymətləndirirsiniz, bu kadr dəyişiklikləri ölkə üçün nə vəd edir?
– Əslində, bu dəyişikliklər güc strukturlarının koordinasiyası və vahid idarəetmənin gücləndirilməsinə xidmət edir. Bu da cəmiyyətdəki indiki sabitliyi və status-kvonu qorumağa hesablanıb. Yəni, dəyişikliklərə qalxan cəmiyyət və ya qrupların qarşısını almaq. Odur ki, burada müsbət dəyişikliklər məsələsi yoxdur.
– Çoxları hesab edirlər ki, bu dəyişikliklər gözlənilən idi və peşəkarlar irəli çəkilib…
– Bir daha qeyd edirəm ki, siyasi baxışlar, mövqe və strategiya dəyişməsə, heç nə dəyişməyəcək. Biz indiyə qədər kifayət qədər kadr dəyişiklikləri görmüşük, ancaq bu islahat deyil. İslahat ilk növbədə baxışlarda olmalıdır. Qərarı verənlərin özləri baxışlarını dəyişməlidir. Yəni istəməlidirlər ki, söz azadlığı olsun, siyasi rəqabət olsun, qanunun aliliyi təmin olunsun. Yəni real istək və bunu həyata keçirmək arzusu olmalıdır. İslahat, ilk növbədə daxildə olmalıdır. Əslində elə islahat daxildən başlayır. Hələlik bu yoxdur.
– Aşağılar islahata hazırdırmı və islahat istəyirmi?
– Aşağılar islahat istəyir və başa düşür ki, mövcud durumda inkişaf mümkün deyil. Ona görə bizdə cəmiyyət son 3 ildə sosial şəbəkələrdə xeyli fəallaşıb. Hətta biz küçələrdə aksiyalara baxsaq, görərik ki, əsas iştirakçılar siyasi xadimlər deyil, hansısa sahədə çalışan insanlardır. Yəni müəllimlərdir, kəndçilərdir, qaçqınlardır və s. Gəlirlər, tələblər edirlər.
– Amma bu aksiyalar daha çox sosial sahələrlə, bəzən kiçik miqyaslı məmurun özfəaliyyəti nəticəsində yaranan problemlə əlaqəli olur. Yəni siyasətlə bağlılığı olmur…
– Aydındır ki, sosial məsələlərdir. Bizdə sosial məsələlər həmişə problem olub. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra sosial sahələrdə problem həll edilməyib. Lakin son fəallıq birbaşa insanların siyasi savadlarının, informasiya biliklərinin artması, özlərinin təcrübəsinin, dünyaya baxışlarının artması ilə şərtlənir. Yəni insanlar düşünürlər ki, mübarizə aparmaq lazımdır. Artıq bu siyasi aspektdir. İnsanlar başa düşür ki, mübarizə aparmaq lazımdır.
– Bəzi siyasi şərhçilər belə hesab edirlər ki, hakimiyyət hansısa ciddi hadisəyə hazırlıq içindədir, yay ayları olmasına baxmayaraq, bir sıra ciddi addımların atılması – maaşların artırılması, güc strukturlarının rəhbərliyindəki dəyişikliklər və sairə, bu hadisəyə hazırlıq məqsədi daşıyır. Sizcə, nə baş verə bilər: növbədənkənar seçkilər, Qarabağda müharibə, yoxsa nə?
– Hakimiyyətdaxili problemlər, çəkişmələr var. Hansısa kadrların dəyişdirilməsi və yerlərinə başqalarının gətirilməsi hakimiyyətdaxili qrupların mübarizəsidir. Bir qrup daha çox güclənmək istəyir və ona görə kadrlarını yerləşdirir. Burada əsas məsələ budur. Mən başqa variantları əsassız hesab edirəm. Bilirsinizmi, hakimiyyətdaxili qruplar göz qabağındadır. Bu qruplar 1993-cü ildən sonra meydana gəliblər. Naxçıvan, Ermənistan, Qarabağlılar qruplaşması və digər qruplar var. Hər zaman onlar arasında mübarizə gedib və indi də davam edir. Hesab edirəm ki, ona görə də heç nə dəyişmir.
– Sizcə, son proseslərdən hansı qrup daha çox uduşla çıxdı?
– Mən deməzdim ki, hansısa qabağa düşüb, hələ savaş gedir. Hansısa bir qrupun dominantlığı yoxdur. Sözsüz ki, kimlərsə zəifləyib. Məsələn, Əli İnsanovun həbsi ilə ermənistanlı qrupu bir qədər zəifləmişdi. Müvəqqəti kimsə nəyəsə nail ola bilir, amma hakimiyyətdaxili mübarizə davam edir. Məncə, bu ölkənin əsas problemidir.
– Mehman bəy, iyul ayında – mətbuat ayındayıq. İstərdim bir qədər də medianın durumundan danışaq. Fəaliyyətini hər zaman tənqid etdiyiniz KİVDF qəzetlərin maliyyələşməsi prinsiplərini dəyişdi, bir sıra qəzetlərin maliyyəsini ikiqat artırdı. Bir neçə ay keçib, sizcə bu qərarlar mediada nə kimi yeniliklərə, inkişafa yol açıb?
– Bu sahədə durum kifayət qədər ağırdır. KİVDF-nin bir sıra qəzetləri artıq maliyyələşdirməməsi onu göstərir ki, durum kritikdir və bu qurumun apardığı siyasət iflasa uğrayıb. KİV DF bu gün bir struktur kimi mənasız bir quruma çevrilib. Bu struktur əsasnamə və məramnamə çərçivəsində fəaliyyət göstərə bilmir, qarşıya qoyulan məqsəd və vəzifələri həyata keçirə bilmir. Bu qurum əslində buraxılmalıdır.
– Nələrə, hansı faktlara əsaslanaraq belə hesab edirsiniz?
– Statistika Komitəsinin məlumatına görə, çap mediasının reklam bazarının həcmi bir neçə min manat olub. Qəzetlər demək olar ki, satılmır, ancaq abunə əsasında satılır. Bu qəzetləri də heç kəs oxumur. Belə bir vəziyyət yaranıb. Əslində bu prosesi sadəcə dayandırmaq lazımdır. KİVDF bu prosesi sağlamlaşdırmaq iqtidarında deyil. 10 il ərzində bunu edə bilməyiblər. Çünki KİVDF yaranan gündən qəzetlərin vəziyyəti pisləşib. Bu halda həmin qurum nəyə lazımdır? Mən real faktları deyirəm. KİVDF-nin maliyyələşdirdiyi qəzetlərin də satışı yoxdur. Özünüz köşklərə yaxınlaşıb soruşa bilərsiniz. Mən sizə dəqiq deyirəm, hər köşk günə 2-3 qəzet satdığını deyəcək.
– Siz nə təklif edirsiniz?
– Yuxarıda qeyd etdim ki, siyasi iradə dəyişməlidir. Bizim hakimiyyət istəməlidir ki, müstəqil, özünü təmin edən, rəqabət mühitində fəaliyyət göstərən, qanunlara riayət edən, etik normaları pozmayan uğurlu media olsun. Birincisi, bu olmalıdır. İndi hələlik sifariş başqadır.
– Yəni durum bu qədər acınacaqlıdır?
– Mən Statistika Komitəsinin rəqəmlərinə əsaslanıram. Daha keyfiyyət məsələsini demirəm. Məsələn, açıq şəkildə fəaliyyət göstərən saytlar var. Yəni bu saytların xəbərlərini hər bir insan açıq formada girib oxuya bilir. Belə saytlara dövlət təşkilatları aylıq abunə olurlar. Açıq informasiya saytına necə abunə olmaq olar? Siz bunu mənə başa sala bilərsinizmi? Bu artıq ələ almaq, rüşvətdir. Hələ demirəm ki, kimlər tapşırıq verir və bunun əsasında saytlara pullar verilir. Bunu yoxlamaq lazımdır ki, dövlət təşkilatları açıq fəaliyyət göstərən saytlara niyə abunə olurlar. Və bəzən abunənin həcmi 3-4 min manata gedib çıxır. Bu dəhşətli vəziyyətdir.
– Bəs, Sizcə mediada peşəkarlıq hansı səviyyədədir?
– Əslində peşəkarlıq yalnız rəqabətdə ola bilər. Çünki insanlar peşəkar yazılara baxmaq istəyir. Biz yeni təkamül nəzəriyyəsi yaratmırıq. Qabaqda gedən ölkələr var və orada media güclü istiqamətlərdən biridir. Onların tarixi göstərir ki, inkişaf birbaşa rəqabətə bağlıdır. SSRİ niyə dağıldı? Çünki rəqabət yox, plan var idi. Rəqabət olan yerdə inkişaf olar. Bizim mediada azad rəqabət olsa, keyfiyyət, inkişaf, pul və peşəkarlıq da olacaq.
– 
-Bu, indiyə qədər gedən proseslərin məntiqi nəticəsidir. Çünki Britaniyanın yalnız Azərbaycanla bağlı deyil, bütövlükdə “çirkli pullar”ın yuyulması ilə əlaqədar adı xeyli vaxtdır hallanır. Hətta 2015-ci ildə Açıq Hökumət Tərəfdaşlığının qlobal sammiti Londonda keçirilərkən o zaman baş nazir Devid Kamerun da çağırış etmişdi və korrupsiyaya qarşı mübarizədə qətiyyətli olduğunu bəyan etmişdi. Yəqin ki, baş nazir vəzifəsinə davam etsəydi, Brexit olmasaydı Britaniyanın qərarları daha sərt olardı. Çünki o zaman belə bir öhdəlik götürən baş nazir həm də konkret olaraq proqramını da açıqlamışdı ki, hansı istiqamətlərdə fəaliyyət göstərəcək. Onların əsas istiqamətlərindən biri ondan ibarət idi ki, mülkiyyət sahibləri müəyyənləşsin. Çünki Londonda və onun ətrafında kifayət qədər mülklər var və bu mülklərin sahibləri barəsində məlumatlar yoxdur. Digər tərəfdən, London həm də “çirkli pullar”ın yuyulması mərkəzlərindən biri hesab olunurdu. Təbii ki, bu da Britaniya hakimiyyətini narahat etməyə bilməzdi. Sonda isə “Azərbaycanın pulyuyan maşını” adlı yazıda artıq konkret sənədlərlə və eyni zamanda adlarla Londonda qeydiyyatdan keçmiş şirkətlərin fəaliyyətinin bu prosesdə aparıcı rol oynadığını bütün dünya biləndən sonra Londonun belə bir addım atması gözlənilən idi. Bu baxımdan Londonda son zamanlar başlayan bu proseslər davamlı olacaq. Bu davamlı proseslərin yəqin ki, hansı istiqamətdə yönəlməsi aparılan təhqiqatın nəticəsindən asılı olacaq. Bu baxımdan əgər Azərbaycan həqiqətən bu şirkətlərdən əlavə başqa şirkətlərlə, banklarla belə vasitələrdə, “çirkli pullar”ın yuyulması istiqamətində əməliyyatlar aparıbsa, yəqin ki, onlar da aşkara çıxarılacaq. Çünki Londonda bunu aşkara çıxarmaq o qədər də çətin deyil. Onların hüquq-mühafizə orqanları bu istiqamətdə yeni məlumatları yəqin ki, təhqiq edəcəklər.
