MÜSAHİB

MÜSAHİB  / XuralTAC

Rüfət Səfərov: “Məni dilə gətiriləsi mümkün olmayan işgəncələrə məruz qoydular”

Xural Yazıldığı tarix 19 Mart 2019

“Hazırda azadlıqdayam. Lakin buna rəğmən desəm ki, tam rahat hislər yaşayıram, yox. Buna səbəb isə dostlarımızın hələ də qanunsuz və əsassız ittihamlarla həbsdə çürüməsidir. Onlar siyasi motivlərlə hələ də həbsdə yatırlar”, prezidentin şənbə günü verdiyi əfv sərəncamı ilə azadlığa çıxan keçmiş müstəntiq Rüfət Səfərov deyir.

Müsahibəsində 3 ildən artıq müddətdə həbsdə olmuş Rüfət Səfərov azadlığa çıxmağın verdiyi sevincdən, hələ də həbsdə olan, siyasi məhbus hesab olunan şəxslərdən, həbsdə olarkən ailəsində baş verən sevincli-kədərli hadisələrdən və gələcək planlarından danışıb.

– Çalışıb, bütovlükdə, Azərbaycan cəmiyyətinin haqq fikrini ifadə edən və buna görə həbs həyatı yaşayan insanların azadlığına nail olmaq lazımdır. Yalnız ondan sonra dərindən nəfəs almaq ola bilər. Deyim ki, ciddi xoş hislər var, yox, tam deyil. Artıq bu barədə bildiyiniz kimi mən prokurorluq orqanlarından ayrılarkən bir hüquqçu olaraq azad fikirlərimi ortaya qoymuşdum. Çox qısa zamanda haqqımda qondarma ittihamlarla həbs qəti imkan tədbiri seçildi. Nə baş verdisə 4-5 gündən sonra ev dustaqlığına buraxıldım. Ev dustaqlığında olduğum müddətdə də təqiblər səngimədi. Buna adekvat olaraq biz də öz mövqeyimiz möhkəmləndirdik. Fikirlərimizi cəmiyyətə, insanlara çatdırdıq. Görünür, ev dustaqlığında olduğum müddətdə fikirlərim və fəaliyyətim bədxah qrupları qane etmədi və yenidən barəmdə ağılasığmaz bir qərar verdilər və 9 il müddətinə azadlıqdan məhrum etdilər.

-Həbsxanada sizinlə necə davranırdılar?

– Üç il 3 ay təcrid olunmuş vəziyyətdə yaşadım. Həbs müddətində belə Azərbaycanın zorakı siyasi idarəçiliyi məndən əl çəkmək fikrində deyildi. Təsəvvür edin ki, dilə gətiriləsi mümkün olmayan işgəncələrə məruz qoydular ki, bəlkə mövqeyimdən müəyyən sapmaya məruz qoyalar.

– Sizə hansı işgəncələri verirdilər?

– Bu barədə açıq mətnlə fikrimi bildirmək istəmirəm. Əzizlərim, dostlar, tanışlar söhbətimizə baxacaqlar. Müəyyən elementlər var, onu təffərrüatına qədər qeyd etmək yersizdir. Ancaq onu deyim ki, münasibət ağılasığmaz oldu. Hər şey barədə düşünmüşdüm və həbsə qədər proqnoz vermişdim ki, məni nə gözləyir. Ancaq bu həddə insanlığa sığmayan münasibəti mən hesablamamışdım. Şükür ki, o yolu adladıq haqq-ədalət öz yerini möhkəmlətdi və azadlıqdayıq.

– Siz həbsdə olanda övladınız doğuldu..

– Sürpriz bir xəbər oldu övladım. Çox sevindim. Həyatın iki – sevinc və kədər üzünün olduğuna bir daha inandım. Həbsdə olarkən nənəmi itirdim. Çox sarsıldım. Etiraf etməliyəm ki, bu illərdə keçirdiyim məşəqqətli günlər nənəmi itirməyimin yanında kölgədə qaldı. Ancaq neyləməliyik?!

-Rüfət bəy, bu yaxınlarda prezident İlham Əliyev Azərbaycanın məhkəmə-hüquq sistemində islahatlara ciddi ehtiyac olduğunu deyib. Bir keçmiş hüquq işçisi kimi, sizin fikrinizcə, hansı islahatlara ehtiyac var?

– Bu sual ətrafında yaxın günlərdə daxili mərkəzləşmə keçdikdən sonra fikirlərim olacaq. Lakin ümumi formada bunu deyə bilərəm ki, bu gün heç kimə sirr deyil ki, Azərbaycanda mövcud olan məhkəmə-hüquq sistemi Prezident Administrasiyasının bir əlavəsidir, davamıdır. Əgər prezident belə bir fikir deyibsə, bu normal qarşılanmalıdır. Lakin bu, həyatda nə qədər reallaşacaq, bax, bu sual altındadır. Təxminən 30 ilə yaxındır Azərbaycanda mövcud olan hakim korpusu, müstəntiq-əməliyyatçı heyəti qanunvericiliyin diqtə etdiyi normaları deyil, icra hakimiyyətinin ortaya qoyduğu direktivləri icra etməkdən ibarət olub. Əgər Azərbaycanda hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti qurmaq fikrindəyiksə, şübhəsiz ki, hakimiyyətin sərbəstliyini və müstəqilliyini tanımalıyıq. Buna qədərki təcrübələr məndə Azərbaycanda məhkəmə-hüquq sisteminin liberallaşmasına şübhə yeri qoyur. Lakin ümid edək. Biz də öz imkanlarımız həddində vaxtaşırı təklif və mülahizələrimizlə çıxış edəcəyik. Bütün hallarda düşünürəm ki, zamanla proseslər öz qaydasına düşəcək.

-Gələcək planlarınız haqda bir qədər danışın.

– Konkret fəaliyyət barədə qəti qərara gəlməmişəm. Lakin düşünürəm ki, seçəcəyimiz fəaliyyət növü həbsəqədər sərgilədiyimiz mövqeyin məntiqi davamı olmalıdır. Hesab edirəm ki, elə bir istiqamət və fəaliyyət növü seçməliyik ki, imkanlarımız həddində cəmiyyətə insanlara fayda verə bilək. Ümid edirəm və inanıram ki, bu fəaliyyət Azərbaycanda demokratiya bərqərar olana qədər davam edəcək və həmin günün gələcəyinə də mən qəlbən inanıram. O gün uzaqda deyil.

Zərdab rayon Prokurorluğunun keçmiş müstəntiqi Rüfət Səfərov 2015-ci ilin sonunda Azərbaycan hakimiyyətini insan haqlarının pozulmasında və ölkədəki qanunsuzluqlara göz yummaqda ittiham etdikdən sonra istefaya çıxıb.

2016-cı ilin sentyabrında Lənkəran Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin qərarı ilə 9 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib.

bbc.com

MÜSAHİB  / XuralTAC

Qüdrət Həsənquliyevdən önəmli açıqlamalar: “…Qarabağla bağlı böyük aksiya keçirilə bilər”

Xural Yazıldığı tarix 2 Mart 2019

BAXCP sədri, millət vəkili Qüdrət Həsənquliyev teleqraf.com saytına müsahibəsində regionda cərəyan edən hadisələrə münasibət bildirib, Gürcüstan prezidenti Salome Zurabişvilinin Azərbaycana səfərini, ikitərəfli münasibətlərin bundan sonrakı inkişaf perspektivlərini təhlil edib. Q.Həsənquliyev Qarabağ münaqişəsi ətrafında gedən proseslərdən də danışaraq bir sıra təkliflərini açıqlayıb.

Xural.com müsahibəni oxuculara təqdim edir:

– Qüdrət bəy, Pakistan hər zaman Azərbaycanı Dağlıq Qarabağ münaqişəsində müdafiə edib, Ermənistanla diplomatik əlaqələr belə qurmayıb. Hazırda Pakistanla-Hindistan arasında gərgin hərbi vəziyyət müşahidə olunur. Bu iki ölkə arasında yaşananları necə qiymətləndirirsiniz?

– Hesab edirəm ki, bu məsələdə Hindistan haqsızdır. Pakistan bizə qardaş ölkə olduğuna görə belə demirəm. Baş nazir İmran Xan bəyan etdi ki, bəli, terror hadisəsi baş verib, Pakistan dövləti bu terroru qınayır, bu terror hadisəsi İslamabad tərəfindən dəstəklənə bilməz. Əgər bunu hansısa terrorist təşkil edibsə, biz, sizinlə tam əməkdaşlığa hazırıq. Yəni Pakistan elan etdi ki, terrorçuları ən ciddi şəkildə cəzalandırmaq, ədalət mühakiməsinin qarşısına çıxarmaqda Hindistanla əməkdaşlığa hazırdır. Əgər dövlətdən şübhələnirsinizsə, faktlar təqdim edin. Pakistan dövlətini belə ağır və insanlıq əleyhinə cinayətdə ittiham etmək düzgün deyil. Pakistanın mövqeyi belədir. Amma buna baxmayaraq, Hindistan tərəfi Pakistanın ərazi bütövlüyünü pozaraq ora hava zərbələri endirdi və Pakistanı hədələməyə başladı. Hesab edirəm ki, Hindistan nə qədər böyük dövlət, nüvə ölkəsi olsa da, Pakistan bizim yaxın müttəfiq dövlətimizdir və Azərbaycan tərəddüd etmədən, birmənalı şəkildə Pakistanı dəstəkləməlidir. Çünki Pakistan bizə qardaş ölkədir. Söhbət yalnız Pakistanın bizə qardaş ölkə olmasından getmir, həm də bu məsələdə haqlıdır.

– Əslində tərəflər arasında böhran Kəşmir problemindən qaynaqlanır. Kəşmir 3 hissəyə bölünüb, onun 45 faizinə Hindistan, 35 faizinə Pakistan, 20 faizinə isə Çin nəzarət edir. Sizcə, nədən dava Kəşmirin Hindistan və Pakistan ərazisi üzərində gedir, amma Çinin nəzarət etdiyi 20 faizlə bağlı hamı susur?

– Açığı, bu barədə geniş informasiyam yoxdur. Çin böyük dövlətdir. Amma söhbət həm də orada yaşayan insanların aktivliyindən gedir. Kəşmirin Hindistan hissəsinə düşən ərazidə yaşayan kəşmirlilər daha aktiv şəkildə Pakistana birləşmək istəyirlər. Ancaq Çinlə bağlı məsələ fərqlidir və oranın payına düşən Kəşmirdə insanlar aktiv deyil. Bəlkə də səbəb buradadır. Həm də Çinin daha böyük dövlət olması da buna təsirini göstərə bilər. Məncə, səbəb budur. Birinci növbədə sözsüz ki, insan faktoru, fəallıq gəlir.

– Vyetnamda Tramp-Kem Çin İn görüşü başa çatdı və müzakirələr uğursuz oldu, tərəflər nüvə anlaşması əldə edə bilmədi. Şimali Koreya nüvə silahından tam imtina etmir, Pakistan-Hindistan münaqişəsində də nüvə təhlükəsi var. Sizcə, bu vəziyyət hansı ana qədər davam edəcək və hansı təhlükələr yarada bilər?

– Vyetnamda razılaşmanın baş tutmamamasında böyük dövlətlərin əli var. Mən əminəm ki, Çin və Rusiya belə bir anlaşmada maraqlı olmayıb, bu səbəbdən də razılaşma əldə edilməyib. Bilirsiniz ki, Şimali Koreyaya Rusiyadan daha çox Çinin təsiri var. Əslində Şimali Koreya Respublikasının yaşamasının səbəbkarı da Çindir. Kem Çin İn də birbaşa Çin tərəfindən təlimatlandırılır və idarə olunur. Ona görə mən həmişə deyirəm ki, böyük dövlətlərin razılığı olmadan hər hansı regiondakı konflikt və münaqişələrin qarşısını almaq, həll etmək mümkün deyil. Vaxtilə SSRİ Əfqanıstana daxil olmuşdu. Amma oradakı mücahidləri Qərb silah, kəşfiyyat informasiyası ilə təmin edirdı. Sonra ABŞ Əfqanıstana daxil oldu. Bu zaman Rusiya və ABŞ-ın əleyhinə olan digər dairələr mücahidlərə dəstək verməyə başladı. Yəni böyük dövlətlər anlaşmayana qədər regionda sülh və sabitliyi təmin etmək mümkün olmur. Vyetnamda baş verən uğursuzluğun kökü də burAdan qaynaqlanır. Əlbəttə, bəzi xarici ekspertlər və analitiklər qeyd edirlər ki, proses davam edəcək, dialoq prosesini uğursuz adlandırmaq olmaz və s. Amma Vyetnamda nüvə sazişinin əldə edilməməsi bütün hallarda uğursuzluqdur. Bunun da səbəbi regionda böyük dövlətlərin marağının toqquşmasıdır. Açıq desək, Çinlə ABŞ-ın maraqlarının toqquşmasıdır. Eləcə də Çinlə Yaponiya və Cənubi Koreya arasında soyuqluq və s.

– Gürcüstan Prezidenti Salome Zurabişvilinin Bakı səfərindən bir müddət əvvəl aydın oldu ki, Gürcüstanın Rusiyadan qaz almaq niyyəti var və Azərbaycanın Gürcüstan qaz bazarında inhisarçı rolunun azalmasını istəyir. Bu konteksdə xanım prezidentin Bakı səfərini necə qiymətləndirirsiniz?

– Əlbəttə, Gürcüstan anlayır ki, mövcud reallığı dəyişənə qədər Azərbaycandan asılı vəziyyətdədir. Gələcəkdə İrandan və ya Rusiyadan qaz alacağını indi söyləmək çətindir. Hətta belə bir razılaşma olsa da, bunu həyata keçirmək müəyyən vaxt alacaq. Prezident Zurabişvili də başa düşür ki, Azərbaycansız Gürcüstanın yaşaması çətin olar. Birincisi, Gürcüstana ən çox turist Azərbaycandan gedır. Ora ən çox investisiya qoyan azərbaycanlı iş adamlarıdır. Həm də onu da nəzərə alırlar ki, Gürcüstan ən böyük qonşusu Rusiya ilə düşməndir, digər böyük qonşusu Türkiyədir. Türkiyə və Azərbaycan isə qardaş, strateji müttəfiqdirlər. Və oradan Azərbaycana yönəlik siyasət müəyyən edilərkən, gürcü rəsmilər mütləq Türkiyə amilini nəzərə almaya bilməzlər. Eyni zamanda Gürcüstanda azərbaycanlılar yaşayır. Dəqiq statistika bəlli olmasa da, orada 400-500 minə yaxın soydaşımızın yaşadığı ifadə olunur. Bu kifayət qədər ciddi rəqəmdir və azərbaycanlılar Gürcüstanda faktordur. Əlbəttə, siyasi baxımdan böyük faktora çevrilməsə də, ciddi faktordur. Zənnimcə, bu amillərin hamısı nəzərə alınır. Həmçinin bir mənəvi məsələ də var. Bu da onunla bağlıdır ki, gürcülər həmişə çətin vəziyyətə düşəndə Azərbaycandan hər zaman dəstək görüblər. 2008-ci ilin avqust müharibəsi zamanı humanitar dəstəkdən oldu. Sonrakı dövrdə Rusiya tərəfindən qaz kəsiləndə, Azərbaycan öz rayonlarına verilən qazı dayandırdı ki, paytaxt Tbilisi başda olmaqla Gürcüstanın böyük şəhərlərini qazla təmin etsin. Düzdür, bizim ekspertlər bu barədə çox az danışırlar. Amma fikrimcə, bundan gecə-gündüz danışmaq lazımdır. Hətta dostlara demək lazımdır ki, mən sənin üçün hansı əhəmiyyəti daşıyıram. Görünür, bunu demək lazımdır. Gərək bizim siyasətçilər, ekspertlər bu haqda danışsınlar, gürcülər bunu bizim dilimizdən eşitsinlər. Yaxşı olar ki, gürcü ekspertlər də bu barədə fikirlərini desinlər.

Fikrimcə, Prezident Salome Zurabişvilinin Bakı səfəri çox əhəmiyyətlidir. Burada bir sıra razılaşmalar da əldə edildi. Zurabişvili nə qədər xristian həmrəyliyindən çıxış edərək, ermənilərə meyllənsə də, bir şeyi başa düşür ki, Ermənistan Rusiyanin hərbi müttəfiqidir, Gürcüstana nəfəslik olan Türkiyə isə Azərbaycanın hərbi-siyasi müttəfiqidir. Reallıq tamam başqa bir şeydir və prezident adətən öz xalqının maraqlarından çıxış edir. Gürcü xalqının da maraqları tələb edir ki, Azərbaycanla dost olsun, heç vaxt Azərbaycana xəyanət haqqında düşünməsinlər. Azərbaycanla tam səmimi dostluq etsinlər. Əgər bu olacaqsa, Gürcüstanın yaşam perspektivi var. Yox, olmayacaqsa, Gürcüstanın özü bundan əziyyət çəkəcək.

– Bu ayın sonunda Ukraynada prezident seçkiləri keçiriləcək. Rusiya-Ukrayna münasibətlərinin gərgin olduğu bu mərhələdə seçkilərin nəticəsi sürpriz ola bilərmi?

– Ukraynada Yuliya Timoşenkonun hakimiyyətə gəlmək imkanları böyükdür. Bu da onunla bağlıdır ki, 2014-cü ilin martında Yanukoviçi ölkədən qovan zaman Timoşenko həbsdə idi. Və həbsdən çıxdıqdan sonra Poroşenkonu müdafiə etdi. Bu, Ukraynaya böyük təsir imkanları olan Qərbin xeyir-duası ilə baş verdi. Qərb Timoşenkonu saxladı və çox çətin dövrdə Poroşenkonu qabağa buraxdı. Həm də o zaman Timoşenkoya qarşı ciddi ittihamlar vardı və s. Mənə elə gəlir ki, indiki mərhələdə qərbin simpatiyası daha çox Yuliya Tomoşenko üzərində fokuslaşıb. Onun hakimiyyətə gəlmək imkanları böyükdür. Amma siyasətdə yüz faizlik proqnoz vermək çox çətin məsələdir. Düşünürəm ki, Qərb Timoşenkoya dəstək verəcək. Çünki onun həm Rusiya ilə əlaqəsi var və Qərbə lazımdır ki, Ukrayna-Rusiya əlaqələrində yumşalma olsun. Üstəlik bu xanımın dövlət idarəetmə təcrübəsi var, Qərb onunla işləyib və onu proqnozlaşdıra bilir, bir siyasətçi kimi xarakterinə bələddir. Bu, çox önəmlidir.

– Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə dair aparılan danışıqları necə qiymətləndirirsiniz, ümumən bu istiqamətdə fəallıq hiss edirsinizmi?

– Əslində sizə deyim ki, mən 2019-cu ili Azərbaycan tərəfindən Qarabağın azad edilməsi üçün ciddi addımlar atılacağı il kimi qiymətləndirirəm. Fikrimcə, Azərbaycana olan təzyiqlərin bir hissəsi bununla bağlıdır. Baxın, bizim müxalifət qüvvələri Qarabağla bağlı mitinq keçirdi. Bu mitinqi hakimiyyət də, cəmiyyət də normal qarşıladı. Amma mitinqi dərhal anti-hökumət aksiyasına çevirdilər və bunun da effekti az oldu. Amma iqtidarlı-müxalifətli Qarabağla bağlı böyük aksiya keçirilə bilər. Məncə, bu çox faydalı olar. Təsəvvür edin ki, hakimiyyətli-müxalifətli böyük bir aksiya keçirilir, orada YAP-ın nümayəndələri, müxalifət partiyalarının təmsilçiləri çıxış edir. Dünya da görür ki, xalq Qarabağın azad edilməsini tələb edir.

Hesab edirəm ki, Azərbaycan hökuməti bu il Paşinyanın tam güclənməsinə imkan verməməlidir. Onun qarşısına konkret tələb qoyulmalıdır. Ya Qarabağın azad edilməsi üçün konkret addımlar at, ya da Azərbaycan öz torpaqlarını azad etməlidir. Düşünürəm ki, biz iki-üç rayonu hərbi yolla azad etsək, ermənilər vəziyyətin nə yerdə olduğunu başa düşüb konstruktiv mövqe sərgiləyəcəklər. Amma Azərbaycan bundan əvvəl Rusiya ilə intensiv danışıqlar aparmalı, çalışmalıyıq ki, Rusiya buna intensiv müdaxilə etməsin və Azərbaycanın haqlı olduğunu qəbul edərək imkan yaratsın ki, torpaqlarımızı azad edək. Hətta bu olmasa belə, düşünürəm ki, Azərbaycan hökuməti sonda xalq ilə açıq danışmalı və torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi istiqamətində addımlar atmalıdır. Siyasətdə bəzən ağıllı fikirləşincə dəli vurub çayı keçir. Tarixdən yüzlərlə misallar gətirmək olar ki, ağıllı siyasətçi oturub fikirləşir və sonda kələfin içində itib-batır, nəticə də olmur. Bəzən dövlət başçıları qəti və ciddi qərarlar qəbul etmək məcburiyyəti qarşısında qalır. Düşünürəm ki, 2019-cu ildə belə qərarlar qəbul oluna bilər.

MÜSAHİB  / XuralTAC

Aysel Əlizadə dərd yandı: “…özüm o dəstəyi görmədim”

Xural Yazıldığı tarix 5 Yanvar 2019

“İctimai fiqur olan məhbusların ailələrinə dəstək verməyə çalışmışam, ancaq  özüm o dəstəyi görməmişəm”

Əslində yanvarın 4-də azadlığa buraxılacağı gözlənilirdi. Amma əksinə, həbs müddətinin uzadılması ilə, sanki xanımına doğum günü “hədiyyəsi” etdilər. 

“Azərbaycan Avropa Hərəkatı”nın prezidenti Ramin Hacılının həbs müddətinin növbəti dəfə uzadıldığı tarixdə həyat yoldaşı, yazıçı Aysel Əlizadənin doğum günü idi.

İlk dəfə olaraq Yeni ili və doğum gününü məhbus ailəsi kimi keçirən Aysel xanım “Yeni Müsavat”a bu durumun maddi və psixoloji çətinliklərindən danışıb:

– Çox ağırdı… (kövrəlir – E.S). Raminin həbsi 4-cü dəfə uzadıldı. Sabah (bu gün) ona qoyulan sanksiyanın sonuncu günü idi, həbsdən çıxmalıydı. Bu günə (dünən) məhkəmə saldılar. Tam qanunsuz və özbaşına istintaq prosesi gedir. Əslində istintaq getmir. Çünki vəkil məhkəmədə istintaqa dair hansı işlərin aparıldığını tələb edir. Ortada heç nə yoxdu. Onu, sadəcə, həbsdə saxlayırlar. İkinci tərəfdən, istintaq Ramin bəy həbsdə olmadan da gedə bilər, bu belə olmalıdır. Dörd dəfə həbs müddətinin uzadılması nə deməkdir? Hansı cinayətdən söhbət gedir? Hətta cinayət olsa da, belə bir fakt yoxdur, prezidentin sərəncamı da var, yüngül cinayətlərə görə həbs-qətimkan tədbiri seçilməsin. Heç kim vecinə almır. Cəza siyasətinin humanistləşdirilməsi ilə bağlı konkret maddə var. Ümumilikdə belə ifadə edək: “Hər şeyə görə adamları tutub həbsə salmaq olmaz” deməkdi. Amma biz başqa məhkəmə və cəza prosesi görürük.

– Sizə bir məhbus ailəsi kimi dəstək olanlar varmı, digər məhbus ailələri ilə əlaqə saxlayırsınızmı?

– Mən həmişə mesajlarımla, yazılarımla məhbus ailələrinə dəstək olmuşam. Bu, vətəndaş borcumdur.

İctimai fiqur olan məhbusların ailələrinə, özlərinə dəstək verməyə çalışmışam. Başa düşürəm ki, bu insanların dəstəyə ehtiyac var. Ancaq özüm o dəstəyi görmədim. Bunu qaxınc kimi demirəm, siz soruşdunuz, söylədim. Biz dəyərləri müdafiə edirik, şəxsləri deyil. O adamları heç tanımıram. Amma müdafiə eləmişəm. Şəxsi baxımdan xoşuma gəlməyəni də olub, amma vətəndaş kimi dəstək vermişəm.

Üstəlik, söhbət Ramin Hacılıdan gedir, hansısa quldurdan yox. Onu içəridə haqsız və ədalətsiz şəkildə saxlayırlar.

– Hüquqi prosedur necə gedir?

– Hazırda vəkil dostlarımız var, onlar çalışırlar ki, bu işin qondarma olduğunu isbatlasınlar. Mən bütün orqanlara yazmışam, heç bir reaksiya verməyiblər.

“Ramin həbsdə də yaxşı həyat yoldaşıdır”

– Dolanışıq, maddi baxımdan üzləşdiyiniz çətinlikləri necə üstələyirsiz?

– Evin qazanc gətirəni Ramin Hacılı idi. Mənim də etdiyim tərcümələrdən, yazılarımdan gələn qonorar müəyyən dəstək olub. Yenə də problem deyil, öhdəsindən gəlmişik, gəlirik. Dostlarım, əzizlərim yanımdadı. Ramin həbs olunanda mənə konkret dedi, kimsənin qəbuluna getmə, mənə görə xahiş etmə, zəif görünmə, vəssalam. Amma əlimi-qolumu sallayıb otura da bilməzdim. Bir neçə qəbulda oldum, hər yerə şikayətlər yazdım. Amma özümü zəif göstərib kimisə sevindirmədim. Zəif görünməyim kimisə sevindirəcəksə…

Ramin həmişə deyir ki, əsas uşaqdır, dərsləri ilə maraqlan, vaxtını ona ayır. Ramin Hacılı həbsdə də yaxşı həyat yoldaşıdır. O, özü ilə məşğul olmur, yalnız bizdən dolayı narahatlıq keçirir.

“Məndən hay-küy gözləyən adamlar var ki…”

– Belə vəziyyətdə yaradıcılıqla məşğul olmaq mümkündürmü?

– Bu il şeirlər kitabım çap olunacaq. Bir kitabım Türkiyədə çap ediləcək. Daha iki kitabım artıq hazırdır, nəşriyyata hələ təqdim etməmişəm.

Müəyyən planlarım var. Saytımla məşğul olmağa gücüm çatmadı, çox gərgin idim. Səhhətimdə ciddi problemlər yaranıb. Buna baxmayaraq, “İmza günü” də keçirdim. Bütün bunlar da dostların, mənə sevgisi, sayğısı olanların təşəbbüsü ilə oldu. Onlardan çoxlu dəstək gördüm, məni tək qoymadılar.

Raminlə tanımadığım dostları maraqlanırlar. Elə bir situasiyadır ki, adam bilmir nə desin. Mən həmişə etik qaydaları gözləmişəm, saç-baş yolmaq tərəfdarı deyiləm. Ona görə də məndən hay-küy gözləyənləri bir az çətin anlayıram. Təbii, insanın bir hədd nöqtəsi var, onu keçəndə partlaya bilər. Bundan sonra necə davranacam, nə deyəcəyəm, bilmirəm.

Söhbət mənə qiymətli bir insanın haqsız yerə həbsindən gedir.

– Müraciət etdiyiniz rəsmi qurumlardan heç biri sizə cavab vermir?

– Bu 7 ay ərzində müraciət etmədiyimiz orqan qalmayıb. Arabir cavab yazırlar. Məsələn, aylar öncəki məktubun cavabını təzə göndəriblər.

O baxımdan gedişat göstərir ki, mütləq mənada iş Avropa Məhkəməsinə gedəcək. Raminin 35 yaşı bitir, şəxsiyyət vəsiqəsinin dəyişdirilməsinə belə şərait yaradılmır. Ailəsinə notariat qaydada etibarnamə verilməsinə icazə vermirlər. Yeddi aydır telefonları əsas gətirilmədən müstəntiqdədir, qaytarmır. Tam özbaşınalıq.

“Ramin insanlara kömək etməyinin cəzasını çəkir”

– Hər halda, günün birində Ramin Hacılı azadlığa çıxacaq, ondan sonra ölkədən getməyi düşünürsünüzmü?

– Bütün bu cəhdlər bizim kimi adamları ölkədən çıxarmağa yönəlib. Amma bu komfortu onlara vermərik.

– Yazı adamının yaradıcılığına bu hadisələr necə təsir edir?

– Bir az təpki gücün, dayanıqlığın artır. Bəzi şeyləri anında yaza bilməsən də, ruhsal durumun buna imkan verməsə də, zamanı gələcək, onların hamısı yazılacaq.

Mən bir yazıçı kimi hüquq sisteminin dibə çöküşü necə ola bilər, onu gördüm. Dünya yazıçılarının əsərlərində belə detallar, mövzular çoxdu.

Raminin həbsi və 7 ayda gördüklərim mənə yazıçı kimi yeni mövzular səhifəsi açdı. Ölkədə hüquq sisteminin nə qədər bərbad olduğunu gördüm. Bu sistemin insanların taleyinə necə təsir etdiyinə şahid oldum. Tək Ramin deyil, hazırda həbsdə nə qədər şərlənmiş, günahsız insan var.

Hətta yazıb-oxuya bilməyənlər var ki, Ramin onlara kömək edir, ərizələrini yazır, orada da köməyini əsirgəmir. Elə bu gün bir az da insanlara kömək etməyinin cəzasını çəkir.

MÜSAHİB  / XuralTAC

Onkoloji Klinikanın baş həkimindən sensasion müsahibə – xərçəngə yoluxmamağın sirləri

Xural Yazıldığı tarix 12 Oktyabr 2018

Nəsimi Qasımov: “Bəd xassəli şişlərin yaranmasının başında siqaret durur”

Son vaxtlar insanların kabusuna çevrilən və hər kəsi qorxu içində yaşamağa vadar xərçəng xəstəliyi sanki bir epidemiya kimi yayılmaqda və getdikcə gəncləşməkdədir. Hər kəs bir gün həyatını və ya ailə üzvünü, yaxın qohumunu bu xəstəlikdən itirəcəyi düşüncəsi ilə yaşayır.

“Yeni Müsavat” bu xəstəliklə bağlı Azərbaycan Tibb Universitetinin (ATU) Onkoloji Klinikasının baş həkimi Nəsimi Qasımovla müsahibəni təqdim edir.

– Nəsimi müəllim, xərçəng xəstəliyinin son vaxtlar sürətlə yayılmasıyla cəmiyyətdə bir xof yaranıb və sağlam insanlar qorxu içində yaşayırlar. Bu xofun, qoxunun səbəbi nədir? Xərçəng bütün hallarda ölüməmi aparır?

– Dünyada və Azərbaycanda bədxassəli şiş xəstəliklərinin yayılması və ondan ölüm hallarının artmasından danışarkən gərək, ilk növbədə ölkəmizdə ən çox ölümlə nəticələnən əsas xəstəliyə də diqqət çəkək. Hazırda ölkəmizdə də, dünyada da ən geniş yayılan xəstəlik ürək-qan damar sistemi xəstəlikləri və beyin qan damarlarının xəstəliklərindən baş verən ölüm hallarıdır. Bizim ölkədə bu səbəbdən olan ölümlər az qala əhali arasında ölüm hallarının yarısını təşkil edir: orta hesabla 47-49 faiz, bəzi hallarda isə 50 faizə qədər çatır. Ölüm halları çox olsa da, ürək xəstəliklərinin istər aşkarlanmasında, istərsə də müalicəsində səhiyyəmiz sıçrayışla irəliləyib. MDB ölkələrindən Baltikyanı ölkələrini çıxmaq şərtilə bəlkə də bu sahədə ən yaxşı tibb məhz bizim ölkədədir. Nəinki Bakıda, hətta bölgələrimizdə də ürək tutmaları ilə gələn şəxslərin təcili anjuqrafiyasını edirlər, lazım olarsa stend qoyurlar və ölümün qarşısını alırlar. Lakin buna baxmayaraq qəfləti ölüm səbəbləri arasında ürək xəstəliyi və beyin qan damarları xəstəlikləri öndə gedir. İkinci yerdə bundan az qala 3 dəfə az olan, ölüm səbəblərinin 17 faizini təşkil edən bədxassəli şiş xəstəlikləri dayanır.

– Bəs niyə əhali ürək xəstəliklərindən bu qədər qorxmur, ancaq bədxassəli şiş xəstəliklərini eşidəndə bu qədər gərginlik keçirir? 

– Səbəb odur ki, ürək xəstəliyi olanlar qəfil ölümlə dünyadan gedir, ya da təcili xəstəxanaya çatdırılır və həkim müdaxiləsi ilə sağalırlar. Ancaq bədxassəli şiş xəstəliklərinə tutulanda, bunun qəfil ölümü olmur. Bu xəstəlik bir müddət gedir və bu xəstələr arasında ölüm halları başlayır. Biz onkoloqlar olaraq adətən beşillik yaşayışa çatmış xəstələrə kifayət qədər yardım etdiyimizi bildiririk. Ancaq bir çox xəstələr də var ki, hətta 10,15 bəzən 20 il yaşayırlar. Mənim bir xəstəm bədxassəli şişdən sonra 36 il yaşamışdı. Əhalinin bu xəstəlikdən bu qədər qorxmasının səbəbi bəlkə də həkimlərin çox vaxt pessimist məlumatlar verməsindən asılıdır.

– Xərçəng xəstəliyinin hansı növləri ölkəmizdə daha çox yayılıb? 

– Bədxassəli şiş xəstəlikləri ilbəil artır. Hətta bəzi növləri, məsələn, süd vəzi xərçəngi son 20 ildə iki dəfə artıb. 2017-ci il üzrə qadınlar arasında süd vəzi xərçənginə tutulanların sayı 1967 nəfər olub. İkinci yerdə ağ ciyər xərçəngi gəlir – 1304 nəfər. Ağ ciyər xərçəngi həm kişilərdə, həm qadınlarda olur, lakin süd vəzi xərçəngi yalnız qadınlarda olur. Bu xəstəliklərin ölkəmizdə sürətlə yayılması həqiqətən təşviş doğurur. 20 il öncə bu rəqəm 600 idi, 3 dəfə artıb. Həmçinin yaş etibarilə də cavanlaşıb. Əvvəl deyirdik ki, 40 yaşından sonra bədxassəli şiş xəstəlikləri artır, 10 il əvvəl isə artıq bu rəqəm 35-ə düşdü. Amerikalıların böyük bir tədqiqatı var və ona əsasən artıq 2017-ci ildən 30 yaşdan sonra insanlarda bədxassəli şiş xəstəliklərinə rast gəlinməsi məsələsinə baxılır.

– Nəsimi müəllim, xəstəliyin bu cür artmasında, gəncləşməsində hansı amillər rol oynayır?

– Bizə Moskvada dərs demiş və Sovet onkologiya elminin banisi sayılan Nikolay Nikolayeviç Bloxinin ötən əsrin 80-ci illərində bu xəstəliyə həsr olunmuş bir mühazirəsi bu cümlə ilə başlayırdı ki, XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəlində hər kəs öz xərçənginə qədər yaşamalıdır. Yəni, insan ömrü o qədər artmalıdır ki, nəhayətində o, bədxassəli şişə tutulmalıdır. Bəli, həqiqətən də onkoloji xəstəliklər artır. Amerikalılar bayaq qeyd etdiyim tədqiqatlarında onillərlə araşdırma apardıqdan sonra bu nəticəyə gəliblər ki, bədxassəli şişlərin əmələ gəlməsinin 42 faizi, ölümün isə 50 faizi risk faktorlarından asılıdır. Digər 50 faizi isə orqanizm doğulduğu gündən gələcəkdə bədxasssəli şişlərin əmələ gəlməsinə səbəb olacaq hüceyrələrin vəziyyətindən asılıdır. Bu hələ bədxassəli şişə keçməyib, ancaq orqanizmdə baş verən çox mürəkkəb mutasiya hadisələrindən sonra keçə bilər.

– Bəs bu xəstəliyin yaranmasına səbəb olan amillər hansılardı? 

– Bədxassəli şiş xəstəliklərinin artmasında rol oynayan risk faktorları bunlardır: Birincisi, siqaret çəkmək – orqanizmdə bədxassəli şişlərin yaranmasında siqaretin böyük rolu var. Siqaret çəkməyin isə iki forması var, aktiv siqaret çəkənlər və passiv çəkənlər. Aktiv siqaret çəkənlər birbaşa siqaret tüstüsünün tərkibində olan kanserogen maddəni də qəbul etmiş olurlar. Bu maddə ağız boşluğunda, qida borusunda, mədədə, bağırsaqlarda, qara ciyərdə onkoloji xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur. Həmçinin passiv siqaret çəkənlərdə, yəni kənardan onun tüstüsünə məruz qalanlarda ağ ciyərdə və yuxarı tənəffüs yollarında bədxassəli şişlər meydana gələ bilər. Məhz buna görədir ki, hələ 1975-ci ildə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı qərar qəbul etdi ki, dünyada siqaretlə mübarizə aparılsın. Bu mübarizəyə əksər ölkələr qoşuldu, bizdə isə bu mübarizə getmədi. Yalnız son illər parlamentdə qanunlarda siqaretlə bağlı dəyişiklik edilib, cərimələr müəyyənləşib.

İkinci risk faktoru artıq bədən çəkisidir. Bu da bir neçə amildən asılıdır – alkoqoldan, çox yeməkdən, düzgün qidalanmamaqdan, aktivliyin olmamasından və sair. Artıq çəki qadınlarda süd vəzi və uşaqlıq cismində, eləcə də digər orqanlarda bədxassəli şiş xəstəliklərinin əmələ gəlməsində əsas rol oynayır.

Üçüncü risk faktoru spirtli içkilərin qəbuludur. Düzdür, bu o qədər də geniş yayılmayıb, söhbət hər gün qəbul olunan içkidən gedir. Yoxsa, vaxtaşırı az miqdarda içilən içkinin elə bir ziyanı yoxdur.

– Dünya alimləri qırmızı ətin də insan orqanizmində bədxassəli şişlərin yaranmasına səbəb olduğu ilə bağlı iddialar irəli sürür. Bu nə dərəcədə doğrudur? 

– Bəli, belə bir yanaşma var. Ət məhsullarının, heyvani yağların həddindən artıq çox qəbulu bədxassəli şiş xəstəliklərinin əmələ gəlməsində böyük rol oynayır. Bununla yanaşı, yenidən işlənərək satışa buraxılan ət məhsulları var. Bunlar hisə verilmiş ətlər, istiotlanmış ətlər, hisə verilmiş balıqlar, kiçik hisə verilmiş balıqlardır. Ancaq bir şeyi də unutmaq olmaz ki, bəzi zülallar yalnız qırmızı ətdə mövcuddur. Bədxassəli şiş xəstəliklərinin əmələ gəlməsi deyərkən söhbət ətin qəbulundan getmir, onun hazırlanması qaydasından və həddindən artıq çox istifadəsindən gedir. Əti yağda həddindən artıq qızartdıqda da kanserogen maddələr yaranır. Qızarmış ətdə xoşagələn qoxu gələn kimi orada aromatik karbohidrogen yaranır və bu o dəqiqə bədxassəli şişə çevrilmir, sadəcə risk faktorudur.

– Düzgün qidalanmamaq da risk faktoru hesab edilirmi?

– Bəli, insanlar meyvədən və tərəvəzdən az istifadə edirlər. Ən ucuz məhsul meyvə və tərəvəzdir. Hazırda xərçəngə qarşı mübarizə üçün ən yaxşı vasitə “smirinka” alması hesab edilir. Onun 1 kiloqramı 50 qəpikdir. Gündə iki alma yemək heç kim üçün problem olmamalıdır. Yaşıl bazarda 10 ədəd göyərti 1 manatdır, bundan gün ərzində bütün yemək öyünlərdə istifadə etmək çox faydalı olar.

– Bəs, son texnoloji nailiyyətlərin, əlimizdən düşməyən mobil telefonların, kompüterlərin, internetin orqanizmdə bədxassəli şişlərin yaranmasında rolu varmı? 

– Müasir texnologiyaların zərəri sübut olunmuş və olunmamamış variantları var. O yerdə ki, radioaktiv şüalanma var, təbii ki, bədxassəli şişlərin əmələ gəlməsində müəyyən qədər rol oynayır. Ona görə də, bütün dünyada radioaktiv maddələrin tullantısı üçün xüsusi qəbiristanlıqlar var. Tez-tez mətbuatda da çıxır ki, bədxah qonşularımız xaricdən pul alaraq bu tullantıları Dağlıq Qarabağda basdırırlar. Bu, gələcəkdə bizə də fəlakət ola bilər.

Xoşbəxtlikdən bizim ölkədə radioaktiv maddədən çox istifadə olunmur. Yalnız müalicə və diaqnostikada bunlar tətbiq olunur.

Lakin vay-fay, mobil telefon və digər texnoloji avadanlıqların bədxassəli şişlərin yaranmasında rol oynaması haqqında söz demək doğru olmaz. Bədxassəli şiş xəstəlikləri əsasən 40 yaşından sonra əmələ gəlir və risk faktoru nədirsə, orqanizm onunla uzun müddət, yəni 20-25 il təmasda olmalıdır. İnternet və müasir telefonlardan istifadə müddəti hələ 20 ilə çatmadığından, o cümlədən bu istiqamətdə məqsədyönlü tədqiqat aparmadan bunu demək çətindir. Digər tərəfdən, hazırda telefon və internetdən istifadə etməyən insan yoxdur. Əvvəllər kompüter ekranları köhnə televizorlara bənzəyirdi və orada şüalanma var idi. Ancaq müasir ekranlarda bu şüalanma qat-qat aşağıdır.

– Əhali arasında xərçəng xəstəliyinin profilaktikası necə aparılmalıdır ki, bu tendensiya bir qədər zəifləsin? 

– Bu xəstəliyin profilaktikası 3 mərhələdə aparılır: birincili profilaktika, ikincili və üçüncülü profilaktika. Birincili profilaktika dövlətin və hökumətin apardığı işdir. Hökumət elə qanunlar qəbul edib, elə qaydalar qoymalıdır ki, xərçəng xəstəliyinin yaranmasında rol oynayan risk faktorlarının kökü kəsilsin. Bakının mərkəzinə əvvəllər “qara şəhər” deyirdirlər. Çünki neft istehsalı, şifer istehsalı və sair ətrafa kanserogen maddələr buraxan zavodlar var idi. Dövlət qərar qəbul etdi və bu zavodlar insanların az yaşadığı yerlərə köçürüldü. İkinci tərəfdən, cənab prezident sərəncam imzaladı və bütün böyük şəhərlərdə azbest şiferlər dəyişdirildi, istifadəsi dayandırıldı. Artıq çoxdan sübut olunub ki, azbest kanserogen maddədir. Ancaq hələ də insanlar bu şiferlərdən alıb fərdi yaşayış evlərinin damına vururlar. Dünyada azbestin bədxassəli şiş əmələ gətirməsi artıq qəbul olunub və bizdə də hökumətin imkanı olduqca vəsait ayırır ki, binalarda şiferlər dəyişdirilir.

İkincili profilaktika isə xəstəliyin erkən aşkar olunmasıdır. Bu da hökumətin qarşısında duran problemdir. Çünki hökumət maarifləndirmə ilə və öz tibb personalını işə qoşmaqla erkən aşkarolunma istiqamətində iş aparmalıdır. Sığorta təbabəti bu istiqamətdə mühüm rol oynaya bilər. Ölkəmizdə də artıq tibbi sığorta ilə bağlı pilot layihələrə başlanılıb. Erkən aşkar olunan bədxassəli şişin müalicəsinə xərclənən vəsait, ikinci, üçüncü fazasında aşkar olunan xəstəliyin müalicəsindən 3 dəfə ucuz olur. Gecikmiş xəstəliyin müalicəsi isə bundan 5-6 dəfə baha olur. O baxımdan 35-40 yaşına çatmış insanlar ildə 1 dəfə gedib müxtəlif müayinələrdən keçməlidir. Əsasən də ən çox yayılmış olan, qadınlarda süd vəzi və ginekoloji orqanların xərçəngi, kişilərdə və qadınlarda ağ ciyər və qara ciyər xərçəngi, kişilərdə prostat xərçəngi və sairlə bağlı müayinələr aparmalıdır.

– Bəzi insanlar da var ki, nə siqaret, nə də içkidən istifadə edir, düzgün qidalanır, idmanla məşğul olur, lakin buna rəğmən xərçəng xəstəliyinə tutulur. Buna səbəb nədir?

– Amerikada 2014-cü ildə xərçəng xəstəliyi ilə bağlı aparılan tədqiqatda göstərilir ki, xəstəliyin 42 faizi, ölümün isə 50 faizi risk faktorlarından asılıdır. Qalan 50 faiz orqanizmin özündə rüşeymini qoymuş bədxassəli şişlərdir. Bu bütün orqanizmlərdə var. Biz ona elmi dildə onkoviruslar deyirik, yəni xərçəng əmələ gətirən viruslar. Onların bədxassəli şişə keçməmiş variantları orqanizmdə hazır durub. Müəyyən vaxtda orqanizmin daxili immunitetində, müəyyən bir stress anında, daxili çaxnaşmalarda və risk faktorlarına kənardan məruz qalarkən bu viruslar aktivləşir. Yəni həmin şəxs siqaret çəkməsə belə, ətraf mühit çirklənib, hazırda şəhərin mərkəzində avtomobillərdən buraxılan tüstü havanı çirkləndirib. Əgər o havanı yoxlasaq görərik ki, kanserogen maddə kifayət qədər çoxdur. Şəhərdə on barmaq kimi sıx binalar tikilir, o binaların altında beynəlxalq qaydalarla qəbul olunmuş üzgüçülük hovuzu, idman zalı, həyətinə istirahət parkı və sair olmalıdır. Dünyada park salınanda birinci yürüş yeri, ikinci velosiped yolu salınır. Açıq havada idman etmək istəyənlər üçün parkda trenajor alətləri qurulub və pulsuz istifadə olunur. Ancaq bizim binaların heç birində belə şərait yoxdur. Yəni, insan siqaret çəkmirsə, içki içmirsə, o demək deyil ki, bu xəstəlikdən sığortalanıb. Ola bilər ki, çox ət yeyir, idman etmir, passiv həyat tərzi sürür, meyvə-tərəvəz, göyərti az yeyir. Düstur budur ki, insan nə qədər kalori qəbul edirsə, onun hamısını gün ərzində yandırmalıdır, ehtiyatda heç nə qalmamalıdır.

– Son dövrlərdə bədəndən artıq tüklərin təmizlənməsi üçün lazer epilyasiyaya müraciət edənlərin sayı artıb. Bu prosedur xərçəng xəstəliyin yaranmasına səbəb ola bilərmi? 

– Lazer epilyasiyanın hansısa orqanın xərçənginə səbəb olacağını düşünmürəm. Ancaq bir məsələdə ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bədəndə qara və göy xal olan yerlərə lazer epilyasiya tətbiq etmək olmaz, onları zədələmək, qaşımaq, qanatmaq olmaz. Əhalinin 97-98 faizində xal var. Qorxulu bir məsələ də var. Bizim ölkədə bir-iki aya qış başlayır və mart ayına qədər davam edəcək. Günəş şüaları yayda olduğu kimi deyil və dəri də dincəlir. Əgər insan dekabr ayında soyuq iqlimdən çıxıb, Dubayda çimərlikdə dincəlirsə və xalları da varsa, qaşıyıbsa, zədələyibsə, bədxassəli şişin yaranmasına səbəb ola bilər. Yəni, iqlimə uyğun gəlməyən kurortlara getmək orqanizm üçün qorxuludur. Ölkəmizin iqliminə uyğun gələn ölkələrə gedib dincəlmək olar, ancaq yatmış dərinin hüceyrələrini gedib isti iqlimdə qəfil oyatmaq olmaz.

– Bəs bizdən asılı olmayan hansı risk faktorları var? 

– Bunlar əsasən ultrabənövşəyi şüalardır. Ölkəmizdə 11 iqlim qurşağının 9-u mövcuddur. Tropik, subtropik – hər cür iqlimimiz var. Hamımız bu ultrabənövşəyi şüalara məruz qalırıq. İstehsal prosesində, neft sənayesi, kimya sənayesi, spirtli içki istehsalı və sairdə çalışanlar var. Bu olmadan da həyat mümkün deyil. Mədə xərçənginə yol açan əsas faktorlardan biri helikobakter pylori adlanan infeksiyalardır. Kim özünü bu virusa görə yoxladıb? Qara ciyər xərçəngi geniş yayılıb, 4-cü yerə çıxıb. Əvvəl mədə xərçənginə tutulanların sayı daha çox idi. İndi süd vəzi xərçəngi və ağ ciyər xərçəngi ondan önə keçib. Bizim ölkədə mədə xərçəngi 3-cü yerdədir, dünyada isə 5-ci yerdə. Mədə xərçəngi azalan kimi, yoğun bağırsaq xərçəngi artır. Bizim ölkədə vaxtilə qadın cinsiyyət üzvlərinin xərçəngi çox idi. Sonra bu azaldı, yerinə süd vəzi xərçəngi bütün dünyadakı kimi bizdə də geniş yayıldı. Ölkəmizdə təxminən 2 min nəfər qadın süd vəzi xərçəngindən əziyyət çəkir, mədə xərçəngi xəstələrinin sayı isə 1200 nəfərdir, ağ ciyər xərçənginə tutulanlar 1300 nəfərə çatıb. Bağırsaq xərçəngi xəstələrinin sayı 1000 nəfərdir. Qara ciyər xərçəngi xəstələrinin sayı da artır. Bunun da səbəbi Hepatit B və Hepatit C viruslarıdır.

– Ölüm halları neçə faiz təşkil edir?

– Dünyada 1 milyon 700 min nəfərdə ağ ciyər xərçəngi aşkar olunur, onlardan 80 faizi il ərzində ölür. Dünyanın hər yerində bu var. Çünki birbaşa ətraf mühitin çirklənməsindən asılıdır. Süd vəzi xərçənginə tutulanların da sayı 1,5 milyondan çoxdur, ancaq ölüm halları 500 mindir. Bizim ölkəmizdə süd vəzi xərçənginin nə müalicəsi, nə də diaqnostikası problem deyil. Bu haqda çox tədqiqat aparılmalı, çox danışılmalıdır.

– Xərçəng xəstəliyinin müalicəsi niyə bu qədər bahalıdır?

– Birinci səbəb odur ki, avadanlığı kifayət qədər bahalıdır. İkincisi, analizləri aparan reaktivlər xaricdə istehsal olunur və ölkəmizə idxal olunur. Həmçinin dünyada bu sahədə monopoliya var, heç kim sirri dağıtmaq istəmir. Müalicə sirri yoxdur, lakin texniki avadanlıqlar üzərində monopoliya var. MRT aparatlarını ABŞ, Yaponiya və Almaniya istehsal edir. Dərman preparatlarını da həmçinin. Bu xəstəliyin müalicəsində bahalı dərmanlar əsasən hədəfyönümlü dərmanlardır, yəni ayrı-ayrı hüceyrələri tutub məhv etməyə çalışan preparatlardır. Xərçəng sağalmaq şansı olan bir xəstəlikdir. Ancaq appendisiti 5 gün gecikdirib həkimə gəlsən, sağalmaq şansı yoxdur. Süd vəzi xərçənginin əllə tapılacaq vəziyyətə gəlməsi üçün 5 il vaxt lazımdır. Əgər qadın ildə 1 dəfə gedib mamoqrafiya etsə, 5 il ərzində 5 dəfə erkən o şişi tapmaq olar. Kiçik bir əməliyyat, az miqdarda dərman və şüa terapiyası ilə tam sağalmış olar. Ancaq heç kim bunu etmir.

– Qan analizi verməklə orqanizmin hər hansı yerində bədxassəli şiş olduğunu bilmək mümkündürmü? 

– Bəli, belə analizlər də var. Ona onkomarkerlər deyirlər. Buna insanın orqanizmində xərçəng olduğunu xəbər verən agentlər də demək olar. Bu agentlər ancaq qara ciyər xərçəngi, qadınlarda yumurtalıq xərçəngi və kişilərdə prostat xərçənginin aşkarlanmasında rol oynayır, digər orqanların xərçəngə tutulmasını xəbər verə bilmir. Hazırda bu üç növ xərçəngdən əziyyət çəkən və müalicə alan xəstələrimiz var ki, onlarda xəstəliyin nə qədər irəlilədiyini və ya gerilədiyini bu analizlərlə müəyyən edə bilirik. Digər xərçəng növlərində isə qan analizinin elə bir diaqnostik əhəmiyyəti yoxdur.

– Hansı şikayətləri və narahatlıqları olan insanlar öz orqanizmində xərçəng xəstəliyinin olmasından şübhələnməlidir? 

– Əvvəlcə, ən geniş yayılan süd vəzi xərçəngindən başlayaq. Hər bir qadın həftədə bir dəfə qurşağa qədər soyunub, güzgü önündə durmalı və əli ilə döşünü yoxlamalıdır. Əgər düyün varsa, həkimə getməlidir, döş giləsi içəri batıbsa, dəridə qızartı əmələ gəlibsə, dərisi qırışıbsa, dəridə qocalma gedirsə, qoltuqaltında bir düyün varsa dərhal həkimə getməlidir. Bu əlamətlərdən hər hansı biri varsa, narahatlıq üçün əsas var və həkimə müraciət edilməlidir. Əgər qarınüstü nahiyyədə narahatlıq varsa, ishal və qəbizlik bir-birini əvəzləyirsə, nəcisində qan izi varsa, həkimə getməlidir, bu, mədə və bağırsaq xərçənginin xəbərdarlığı ola bilər. Siqaret çəkən şəxs öskürəyin sayının artdığını görərsə və tüpürcəyində azca da olsa qan izi varsa, mütləq həkimə getməlidir. Əks halda bu ağ ciyər xərçənginə apara bilər. Qadınlarda mensturasiyadan kənar hallarda qan gəlirsə, bu ginekoloji orqanların xərçəngi üçün bir siqnal ola bilər, dərhal müraciət etməlidir. Tez-tez sidiyə gedənlər və gecə sidiyinə gedənlər də dərhal həkimə getməlidir. Hər orqanın özünün xəbərdaredici əlamətləri var. Ümumi əlamət isə arıqlamadır ki, bu da artıq xəstəliyin ağırlaşmış vaxtında ortaya çıxır. Həmçinin zəifləmə, iş qabiliyyətinin aşağı düşməsi, ətli yeməklərdən imtina etmə, psixologiyanın dəyişməsi, bədbinləşmə də xərçəng əlamətlərinə aiddir.

– Hər kəsi düşündürən əsas sual budur ki, xərçəngdən tam sağalmaq mümkündürmü?

– Bəli, xəstəliyi erkən mərhələdə aşkarlamaq mümkün olarsa, tam müalicə olunur. Xərçəng xəstəliyinə adətən 40-50 yaşından sonra rast gəlinir. 50-55 yaşında bir qadın süd vəzi xərçənginə tutulubsa, onu müalicə edib daha 20 il yaşamasına nail olsaq və 75 yaşına çatdırsaq, təxminən orta ömür həddinə yaşamış olur.

“Yeni Müsavat”

MÜSAHİB  / XuralTAC

Vaqif Əlisoy 29 sentyabr Qarabağ mitinqindən danışıb-VİDEO

Xural Yazıldığı tarix 15 Sentyabr 2018

Qarabağ Komitəsinin üzvü Vaqif Əlisoy 29 sentyabr 2018-ci il tarixində keçiriləcək Qarabağ mitinqindən danışıb. Kanal13-ə danışan Komitə üzvü mitinq haqqında düşüncələrini bölüşüb və Komitənin gördüyü işlərdən danışıb. Xural.com Vaqif Əlisoyun müsahibəsini təqdim edir:

Xural.com

MÜSAHİB  / XuralTAC

Sülhəddin Əkbər:”Hazırda sionizm öz gücünün zirvəsindədir”

Xural Yazıldığı tarix 13 Sentyabr 2018

Azad Demokratlar Partiyasının sədri, tanınmış analitik Sülhəddin Əkbər Teleqraf.com-a müsahibə verib.

Strateq.az həmin müsahibəni təqdim edir:

– Sülhəddin bəy, ABŞ-da Donald Trampa qarşı yeni proses başlanıb. Ağ Evdə çalışan rəsmi şəxs “Nyu-York Tayms”a prezidentə qarşı olduqları barədə anonim məqalə verir, Vudvordun “Qorxu: Tramp Ağ Evdə” kitabı satışa çıxarılır, prezidentin sabiq sözçüsü Omarosa NevmanınTrampı ciddi tənqid edən “Dəngəsiz” adlı kitabı çap olunur. ABŞ siyasətində nə baş verir?

– ABŞ-da gedən prosesləri dərk etmək üçün Amerikanı yaxşı bilmək və öyrənmək lazımdır. ABŞ-da qurulu düzən vardı. Bu, “Soyuq müharibə”də qalib gələn isteblişment idi. Amma “Soyuq müharibə” bitdikdən sonra ABŞ-da bəzən “dərin dövlət”, bəzən “oturuşmuş düzən” deyilən sistemdə parçalanma baş verdi. Ən ciddi hadisə budur.

Dərin dövlət daxilində başlanan mübarizə seçkilərə də təsir etdi. Əslində bu qarşıdurma Obama dövründə başladı, Tramp dövründə isə zirvəyə çatdı. ABŞ dərin dövlətində musəvi və xristian sionistlərlə anqlosakslar arasında parçalanma getdikcə dərinləşdiyi üçün qarşıdurma da şiddətlənir. Bu mənada son seçkilər şübhəli oldu. Seçkilərdə Hillari Klintona səs verənlərin sayı daha çox olsa da, ABŞ seçki sisteminə uyğun olaraq qalib Tramp oldu. Daha sonra seçkiyə Rusiyanın müdaxiləsi məsələsi ortaya çıxdı. İndi də bununla bağlı mübahisələr davam edir, xüsusi prokuror Robert Müller araşdırma aparır. Bu mənada ABŞ-da daxili mübarizə getdikcə qızışır. Üstəlik qarşıdan Konqresə ara seçkilər gəlir. Seçkilərə qədər gərginliyin daha da artacağını ehtimal edir. Bu, dərin bir qarşıdurmadır və onun tezliklə başa çatması gözlənilmir.

Trampa qarşı olan qüvvələr onun impiçment və ya vəzifədən kənarlaşdırılması məsələsini qoyarkən, çox ciddi sual qarşısında qalır. Yaxşı, Tramp istefa verməyə zorlandı, bu halda onun yerinə kim gələcək? Konstitusiyaya görə, prezidentdən sonra onun yerinə indiki xəttin daha sərt tərəfdarı olan vitse-prezident Maykl Pens gələcək. Pens musəvi və xristian sionizm ideoloji xəttinin ən sərt təmsilçisidir. Əslində hazırda sionizm öz gücünün zirvəsindədir. Bu zirvədə nə qədər qalacağını isə deyə bilmərəm. Çünki bu, mübarizənin nəticəsindən asılı olacaq.

Bu baxımdan vəziyyət sadə deyil. Tramp prezident vəzifəsindən uzaqlaşdırılsa, anqlosaks qanadı Pens və onun təmsil etdiyi qüvvə ilə birbaşa üz-üzə qalacaq. Odur ki, bunlara sadə baxmaq doğru deyil. Hazırda anqlosaks xətti öz daxilində “Trampla davam edilsin, yoxsa o, vəzifədən uzaqlaşdırılsın” sualı barədə müzakirələr aparır. Bu da Konqresə keçiriləcək seçkilərdən sonra daha aydın görünəcək. Hesab edirəm ki, ABŞ daxilində baş verən bu proseslərə yeni dünya düzəninin formalaşması və onun təsirləri bucağı altında baxmaq doğru olardı.

– Yeni dünya düzəni uğrunda Rusiya-İngiltərə arasında baş verən kəşfiyyat müharibəsinin də yeni detalları üzə çıxır. Bəlli olur ki, Solsberidə sabiq QRU polkovniki Sergey Skripalı və qızını “Noviçok” qazı ilə zəhərləyən iki QRU əməkdaşını deşifrə edən Rusiyanın Romadakı səfirliyində işləyən “Apollon” ləqəbli Britaniya casusdur. Bu kəşfiyyat qarşıdurması hansı nöqtəyə qədər davam edəcək?

– Bu məsələlərə bir qədər yüksəkdən baxsaq, bəlli olur ki, “Soyuq müharibə”dən sonra yeni dünya düzəni qurulur. Bir nizamdan digər nizama keçid dövrü isə bizə xaos kimi görünür. Əslində bu xaos kimi görünən durum yeni nizamın doğuşu ərəfəsidir. Bunun nə qədər davam edəcəyini söyləmək çətindir. Bu, ABŞ dərin dövlətindəki parçalanma ilə bağlı məsələdir. İndi yeni dünya nizamında daha layiqli yer tutmaq istəyənlər öz maraqlarına uyğun olaraq ABŞ-da qarşı-qarşıya duran qüvvələrdən birinə dəstək verirlər. Təbii ki, Böyük Britaniya anqlosaks qanadına dəstək verir.

Rusiya isə əks tərəfdədir, daha çox Trampın təmsil olunduğu qanadı müdafiə edir. Çünki bu qanad Rusiyanın maraqlarına ideal şəkildə cavab verir. Bir növ rus dərin dövləti ABŞ-ın Qorbaçov vasitəsilə SSRİ-də hakimiyyəti ələ keçirməsinin intiqamını alır. O zaman Qorbaçov ələ alındı, nəticədə sosialist bloku və SSRİ dağıdıldı. Vladimir Putin bu hadisəni XX əsrin ən böyük geopolitik fəlakəti adlandırıb. Bu gün isə rus dərin dövləti Tramp üzərindən ABŞ dərin dövlətinin parçalanmasına dəstək verməklə ABŞ-ın qurduğu qlobal nizama zərbələr vurur və onu dağıtmağa çalışır.

Kəşfiyyat müharibələri isə bu prosesin bir istiqamətidir. Bu mübarizənin kəşfiyyat, informasiya, psixoloji, iqtisadi, maliyyə, ticarət və digər tərəfləri var.

Hazırda beynəlxalq mətbuat Solsberidə baş verən hadisənin üstünün “Apollon” ləqəbli casus vasitəsilə açıldığını qeyd edir. Unutmaq olmaz ki, kəşfiyyat müharibələri çox mürəkkəb kombinasiyalar, informasiya savaşları ilə paralel aparılır. Odur ki, bəlkə də sona qədər bu mübarizə davam edəcək. Bir tərəfin həqiqəti üzə çıxarması ilə digər tərəf barışmayacaq. Və sonsuza qədər bu həqiqətə kölgə salmaq üçün oyunlar quracaq. Biz haradan biləcəyik ki, bu məsələni Rusiya ortaya atmayıb? Ancaq aydındır ki, Böyük Britaniya hökuməti bu qərara gəldi ki, QRU polkovniki və qızını Rusiya zəhərləyib. Bunu da Baş nazir Tereza Mey açıqladı. Əgər əllərində sübut və faktlar olmasaydı, baş nazir belə açıqlama verməzdi. Mümkündür ki, Rusiya buna kölgə salmaq üçün kəşfiyyat-informasiya oyunu qurur. Bunu istisna etmək olmaz.

– Yeni dünya düzəni uğrunda mübarizənin bir tərəfi kəşfiyyat müharibəsidirsə, digər tərəfi də Suriya münaqişəsidir. Bu mənada İdlib düyünü hansı formada həllini tapa bilər?

– Yeni dünya düzənində daha çox paya sahib olmaq istəyən tərəflər üçün İdlib sınaq və testdir. Hələlik siyasi razılaşma olmadığı üçün tərəflərdən biri – Rusiya müttəfiqləri ilə birgə təşəbbüsü ələ aldığı və təkbaşına məsələni həll etməyə girişdiyi üçün qarşı tərəf narazı qalıb. Rusiya hazırda müttəfiqləri olan İran, Türkiyə və Əsəd rejimi ilə birlikdə hərəkət edir.

Fikrimcə, Rusiyanın bu prosesi başa çatdırmasına izn verilməyəcək. Odur ki, İdliblə, çoxlarının düşündüyünü kimi, Suriyada hərbi fazanın tam başa çatacağını düşünmürəm. Əksinə, qarşı tərəfin razılığı olmadan Rusiya, İran və Bəşər Əsəd rejimi İdlibə irimiqyaslı hücum həyata keçirəcəksə, bu zaman vəziyyət yeni mərhələyə daxil olacaq. Bir növ proses yenidən başlaya, irimiqyaslı əməliyyatlar gündəmə qayıdar. Məncə, indi Türkiyə daha müdrik xətt tutur.

Təəssüflər olsun ki, Tehran görüşü zamanı Rusiya və İran bu xəttə dəstək vermədi. Düşündülər ki, əvvəlki “atəşkəs bölgələrində” vəziyyəti necə əllərinə alıblarsa, İdlibdə də nəzarəti ələ alaraq hərbi fazanı bitmiş elan edərək, istədikləri siyasi tənzimləmə mərhələsinə keçə biləcəklər. ABŞ, onun müttəfiqləri və Türkiyə durumdan narazı qalan tərəfdir. Həmçinin burada heç kim Suriya müxalifətini nəzərə almır. İstər müxalifətin mötədil, istərsə də radikal qanadı olsun, onlar da narazıdır və aldanıldığını düşünür. Məncə, ABŞ və müttəfiqlərinin razılığı olmadan qarşı tərəfin İdlibə genişmiqyaslı hücuma başlaması siyasi tənzimləmə mərhələsinə deyil, hərbi fazanın genişlənməsi prosesinə təkan verəcək.

MÜSAHİB  / XuralTAC

“ÖLKƏ QANUNLARLA DEYİL, GÖSTƏRİŞLƏRLƏ İDARƏ OLUNUR” – “Dərhal cinayət işi qaldırılmalıdır”

Xural Yazıldığı tarix 1 Avqust 2018

Ədalət partiyasının sədri İlyas İsmayılovun Ovqat.com-a müsahibəsini təqdim edirik:

– İlyas müəllim, Baş prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin rəisi Kamran Əliyev keçirdiyi mətbuat konfransında qeyd etdi ki, bu ilin ilk yarısında 3874 vətəndaşın müraciətinə baxılıb. Onun sözlərinə görə, bu dövr ərzində 126 cinayət xarakterli material araşdırılıb. Sizcə, sözügedən qurumun korrupsiyaya qarşı bu qədər fəallaşması hansı zərurətdən doğub? Niyə indiyə qədər eyni fəallıq müşahidə olunmurdu?

– Fikrimcə, bu suala Baş Prokurorluq yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin məsul şəxsləri daha dolğun aydınlıq gətirə bilərlər. Mənim fikrimi soruşursunuzsa, hesab edirəm ki, korrupsiyaya qarşı mübarizə Baş Prokurorluğun həmişə ən ümdə məsələsi olmalıdır. Çünki bu cinayət cəmiyyəti kökündən sarsıdır, dövlət əmlakı dağıdılır, bir çox haqsızlığa, sosial ədalətsizliyə yol açır, ölkəni sosial partlayışa aparır, qanunun alilik prinsipini nüfuzdan salır, dövlət orqanlarına və vəzifəli şəxslərə inamı yox edir. Acınacaqlı haldır ki, korrupsiyanın miqyası günü-gündən genişlənir, işgüzar fəaliyyətin dərinliklərinə işləyir. Bu bəla ilə mübarizə isə, təəssüf ki, kosmetik xarakter daşıyır. İndiyədək hüquq mühafizə orqanlarının məsələyə kifayət qədər diqqət yetirməməsi başadüşülən deyil. O ki qaldı korrupsiyaya qarşı mübarizə tədbirlərinin birdən-birə “gücləndirilməsinə”, zənnimcə, bu, Prezident İlham Əliyevin bir müddət əvvəl Nazirlər Kabinetində etdiyi çıxışıyla bağlıdır. Bilirsiniz ki, 2018-ci ilin birinci yarısında sosial-iqtisadi inkişafın yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş həmin iclasda ölkə başçısı üzünü hakimiyyət nümayəndələrinə tutaraq, onları korrupsiyaya qarşı mübarizəyə səslədi. Bildirdi ki, bu barədə müvafiq nazirliklərə, dövlət qurumlarına konket göstərişlər verilib. Əgər tapşırıqlara əməl edilməsə, həmin qurumlar cəzalandırılacaqlar. Görünür, Baş Prokurluq yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə İdarəsi də bu göstərişdən nəticə çıxarıb. Doğrusu, ölkə başçısının bu təşəbbüsünü ancaq alqışlamaq olar. Ən azı ona görə ki, Fransanın əfsanəvi generalı və kemiş prezidenti Şarl de Qollun təbirincə desək, hər hansı problemi həll edə bilmirsənsə, heç olmasa onu gündəmdə saxlamaq lazımdır. Prezidentin də bu məsələni gündəmə gətirməsi müsbət hadisədir. Amma korrupsiyaya qarşı mübarizə tapşırıqlarla, göstərişlərlə yox, qanunlarla aparılmalıdır.

– Yeri gəlmişkən, həmin hesabat xarakterli açıqlamada diqqətimi bir məqam çəkdi. Hörmətli Kamran Əliyevin dediyinə görə, korrupsiya faktının ən çox qeydə alındığı sahə tikinti sektoru olub. Qəribədir ki, korrupsiya faktı ilə əlaqədar çoxsaylı cinayət işləri açılıb. Amma nədənsə, bu cinayətin ən çox tuğyan etdiyi tikinti sektorunda yalnız bir şirkət sahibi hüquqi məsuliyyətə cəlb olunub. 13 şirkət sahibinə isə ciddi xəbərdarlıq edilib. Kamran müəllimin açıqlamasından o da aydın oldu ki, korrupsiya əməlinə görə canını xəbərdarlıqla qurtaranlar təkcə inşaat rəhbərləri də deyil. Yüksək vəzifəli məmurlardan bəziləri də bu əmələ görə töhmət və ya şiddətli töhmət alıblar. Korrupsiya və xəbərdarlıq, yaxud töhmət… Adi bir sözə görə jurnalistlərin, siyasi xadimlərin illərlə məhbəs həyatı yaşadığı bir ölkədə bu cinayət-cəza əlaqəsi absurd görünmürmü?

– Zənnimcə, bu sualın cavabı elə onun öz içində gizlənib. Əlbəttə, cəzalar cinayətlərin xarakterinə uyğun olmalıdır. Vaxtilə Karl Marks deyirdi ki, xalqın əxlaqı, mənəviyyatı iki halda pozulur: birincisi, cinayət görüb cəza görmədikdə; ikincisi, cəza görüb cinayət görmədikdə. Təəssüf edirəm ki, bu iki halın ikisi də Azərbaycanda mövcuddur. Əlbəttə ki, iri bir məmur yol verdiyi korrupsiyaya görə sadəcə töhmətlə, hansısa müəllim valideyndən aldığı 50 manata görə korrupsiya ittihamıyla cəzalandırılırsa, burda ədalət axtarmağa dəyməz. Üstəlik, müəllimin valideyndən, həkimin xəstədən aldığı pulun adı korrupsiya da deyil. Hakimiyyət korrupsiya adıyla manipulyasiya edirsə, cəmiyyəti kökündən sarsıdan və bütün bəlalarımızın anası olan bir mərəzə qarşı ciddi mübarizə aparmaq mümkün deyil. Korrupsiya dövlət aparatı ilə cinayət maraqlarının çulğalaşmasından ibarətdir. Məsələn, MTN-ni cinayət yuvasına çevirən Eldar Mahmudov və digər işçilərinin fəaliyyəti. Korrupsiya ilə mübarizə üçün çox ciddi, qanun əsasında kompleks tədbirlər həyata keçirilməlidir.

– Kompleks tədbirlər deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz?

– Korrupsiyaya qarşı mübarizə tədbirləri barədə Ədalət Partiyasının hazırladığı konsepsiya var. Həmin konsepsiyada konkret vəzifələr və atılacaq addımlar göstərilir. Biz bu barədə çox demişik. İndi də təkrar etməyə məcburuq: korrupsiya ilə effektli mübarizə ilk növbədə milli qanunvericilik bazasının yaradılmasından keçir. Çox təəssüf ki, respublikamızda belə zəruri qanunvericilik baza hələ də yaradılmayıb. Korrupsiya ilə uğurlu mübarizə dövlət vəzifə daşıyıcılarının gəlirləri üzərində ciddi nəzarətin olmasını, onların gəlirləri, əmlakları barədə mənbəyi, ödənilən vergilərin miqdarı göstərilməklə, deklarasiya verilməsini tələb edir. Bu barədə hələ 2005-ci ildə – təsəvvür edin, 13 il bundan qabaq, – qanun da qəbul olunub, ancaq məlum olmayan səbəblərdən indiyə qədər bu qanun tətbiq edilmir. Deməli, ölü qanundur. Dünyanın aparıcı ölkələrində bu deklarasiya sistemi fəaliyyət göstərir, bizdə isə yox.

İkincisi, korrupsiya ilə mübarizə, mahiyyət etibarilə, xərclər barəsində də deklarasiya tələb edir. Prezident də yuxarıda qeyd etdiyimiz çıxışında xərclər üzərində də nəzarətin gücləndirilməsini vacib sayıb. Yeri gəlmişkən, bu barədə Rusiya Federasiyasında qanun qəbul edilib. Həmin sənəd belə adlanır: “Dövlət vəzifələrini tutan şəxslərin və digərlərinin xərclərinin gəlirlərinə uyğun olması üzərində nəzarət haqqında”. Belə bir qanunu təcili olaraq biz də qəbul etməli və onun tətbiqinə nail olmalıyıq.

Düşünurəm ki, bu, gəlirlər barədə deklarasiyadan daha vacibdir. Özü də, gəlirlər və xərclər haqqında deklarasiyalar mütləq elektron qaydada müvafiq dövlət qurumlarının saytlarında yerləşdirilməlidir ki, xalq oxusun və hər şeyi bilsin. Başqa sözlə, şəffaflıq təmin olunsun.

Üçüncüsü, hamımıza məlumdur ki, bizdə varlı adamlar biznesmenlər yox, vəzifəli şəxslərdir. Bu şəxslər vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə edərək, qanunla qadağan olunmuş sahibkarlıq fəaliyyətilə məşğul olurlar. Birbaşa korrupsiyaya aparan yollardan biri də budur. Bunun qarşısını almaq üçün mən hələ deputat olduğum vaxt Milli Məclisə korrupsiya ilə ciddi mübarizə üçün, Prezidentin təbirilə desək, dünyanın aparıcı ölkələrində olduğu kimi, sahibkarlıqla məşğul olan vəzifəli şəxslərin cinayət məsuliyyətini nəzərdə tutan qanun layihəsi təqdim etdim. Çox təəssüf ki, uzun vaxtdan sonra Hüquq Siyasəti və Dövlət Quruculuğu Komitəsi layihəni müzakirə üçün plenar iclasa təqdim etmədi və bununla, əslində korrupsionerlərə töhfə vermiş oldu. Düşünərəm ki, Prezidentin yuxarıda göstərilən mövqeyinə uyğun olaraq, bu qanun layihəsini tezliklə MM-ə göndərməlidir. Yəqin ki, MM-də onun təşəbbüsünün əleyhinə getməzlər.

Dördüncüsü, korrupsiya ilə ciddi mübarizə, demək olar ki, əksər nazirliklərdə yaradılıb, həmin nazirliklərin mənafelərinə qulluq edən istintaq şöbələrini ləğv edib Vahid İstintaq Komitəsinin yaradılmasını, bütün vəzifəli şəxslərin, nazirliklərin və digər dövlət qurumlarının qanunauyğun fəaliyyətini təmin etmək üçün prokurorluğun ümumi nəzarət funksiyasının, habelə nəqliyyat prokurorluqlarının bərpasını tələb edir.

Beşincisi, bu gün sosial-iqtisadi durumumuzun böyük bəlası olan inhisarçılıqdan çox danışılır. Amma bu bəla ilə mübarizə üçün tələb olunan qanunvericilik bazası yaradılmır. Haqlı olaraq da sual yaranır: 2-ci oxunuşdan hələ 2006-cı ildə, deməli, 12 il əvvəl keçmiş Rəqabət Məcəlləsi indiyədək hansı səbəbdən qəbul edilmir, burada marağı olan kimlərdir? Hansı qanun və qaydaya görə qanun layihəsi iki oxunuşdan sonra səsverməyə çıxarılmadı? Belə bir normativ akt yoxdur. Bu hal bir daha sübut edir ki, ölkə qanunlarla deyil, artıq yuxarıda qeyd olunduğu kimi göstərişlərlə idarə olunur. Elə fəlakətimizin əsas səbəblərindən biri də budur.

İnhisarçılığın tamamilə ortadan qaldırılması da korrupsiyaya qarşı mübarizənin başlıca metodlarındandır. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, II Dünya Müharibəsindən sonra bədbəxt hala salınmış Almaniyanın iqtisadiyyatını dirçəltmək üçün ABŞ-ın keçmiş dövlət katibi və Müdafiə naziri Marşalın planında nəzərdə tutulan tədbirlər içərisində inhisarçılığın ləğvi birinci yerdə dururdu. Çünki inhisarçılıq inkişafa maneçilik törədən əsas amildir. Məhz inhisarçılıq insanın hüquq və azadlıqlarını pozur, onların təşəbbüskarlıqlarını aradan qaldırır, azad rəqabətə yol vermir, korrupsiyaya meydan açır, var-dövlətin ayrı-ayrı korrupsioner məmurların, soyğunçu sahibkarların cibinə axmasına qulluq edir. Odur ki, ölkə iqtisadiyyatına və mənəviyyatına ölümcül zərbə vuran inhisarçılığa qarşı amansız mübarizə aparılmalıdır və bunun üçün də tezliklə Rəqabət Məcəlləsi qəbul olunmalıdır.

Nəhayət, korrupsiya ilə mübarizə dövlət işlərində, hakimiyyət münasibətlərində, vəzifə əlaqələrində, kadrların seçilməsində ailəçiliyə, qohumbazlığa, yerlibazlığa yol verilməməsini tələb edir.

Qısası, korrupsiyaya qarşı mübarizə yalnız Baş Prokurorluğun səlahiyyəti daxilində deyil. Bütün hakimiyyət qolları və müvafiq orqanlar bu işdə maraqlı olmalı, tələb olunan kompleks tədbirlər həyata keçirilməlidir.

– İlyas müəllim, bir az mövzudan uzaqlaşacağam. Amma bir məsələyə də aydınlıq gətirmənizi istərdim. Bu yaxınlarda Qərb ölkələrinin birindən azərbaycanlı miqrantlar deportasiya edildilər. Digər müsəlman və Afrika ölkələrindən gedənlər də eyni tale ilə üzləşirlər. Sizcə, korrupsiyanın, min cür haqsızlığın baş alıb getdiyi məmləkətlərin rahat həyat üçün Qərbə sığındığı vətəndaşlarını geri qaytarmaq nə dərəcədə ədalətlidir?

– İstənilən problemi həll etmək üçün ilk növbədə onu doğuran səbəblər, onların baş verməsinə kömək edən şərait aşkar edilməli və ortadan qaldırılmalıdır. Qərb ölkələrinin miqrasiya siyasəti isə səbəblərlə yox, nəticələrlə mübarizəyə yönəlib. Azərbaycandan, eyni zamanda Yaxın Şərq və Afrika ölkələrindən Avropaya sığınanlar əslində həmin müstəmləkəçi dövlətlərin siyasətlərinin birbaşa nəticəsidir. Adama deyərlər ki, sən BMT TŞ-nin icazəsi olmadan quldur kimi nə üçün İraqa hücum etdin, ölkəni viran, insanlarını ümidsiz qoydun? Nə üçün təhsilin, səhiyyənin, mənzilin pulsuz olduğu, hər ailədən bir nəfəri xaricdə oxudan Liviyanı məhv etdin? 40 ildir ki, Əfqanıstanda əsassız müharibə aparanda, Suriyada və digər ölkələrdə vətəndaş müharibəsinə rəvac verəndə onun nəticələrini nəzərə almırdın? Yaxud öz xalqına düşmən kəsilmiş korrupsioner rejimləri dəstəkləyəndə hansı fəlakətlərin yaranacağının fərqində deyildinmi?

Evi dağılan, həyatı təhlükədə olan, hər an ölümlə üz-üzə gələn bu adamlar nə etməlidir? Başını götürüb hara qaçmalıdır? Həyatda Ədalət deyilən bir İlahi Qanun var. Həmin Qanuna əsasən, təsir əks-təsirə bərabərdir. Müstəmləkəçi dövlətlər bir yeri işğal edəndə, orada yaşanması mümkün olmayan şərait yaradanda istər-istəməz özləri də işğala məruz qalırlar. Yəni güclülər zəifləri silah gücünə, zəiflər isə güclüləri silahsız işğal edirlər. Xristianların müqəddəs kitabı Bibliyada belə bir kəlam var: “Zülm geri qayıdandır”. Yəni, bumeranq kimi rəqibə atılan silah bir gün mütləq eyni sürətlə sənin özünə geri dönər. Öz imperialist siyasətləri naminə İlahi Ədaləti yaddan çıxaran Qərb ölkələri bu gün onun labüd nəticələri ilə üzləşirlər. Yaşananlardan ibrət dərsi almaq əvəzinə, qarşısıalınmaz prosesləri inzibati yolla dayandırmağa çalışırlar. Bu isə mümkün deyil. Öz yaşadıqları ölkələrdə qalmaq Qərbə sığınmaqdan daha təhlükəli olduğundan miqrantlar da məcburən risk etməli olur, yaşamaq ümidiylə dənizlərdə boğulmağı, sığındıqları yad ellərdə qeyri-müəyyənliyi, ikinci sinif insan olmağı seçirlər və bu zülm dayanmadıqca onun təzahürləri ortaya çıxar. Biz bunu xüsusilə Yaxın Şərq ölkə insanlarının timsalında görürük.

Miqrasiya məsələsi hazırda elə həddə çatıb ki, Qərb ölkələrinin liderləri qarşısı alınmayacağı təqdirdə, bu prosesin Avropa dövlətlərinin etnik xarakterini dəyişdirəcəyindən ehtiyatlanırlar. Bu yaxınlarda Çexiyanın prezidenti Miloş Zeman maraqlı iddia ortaya atmışdı. Demişdi ki, vaxtilə avropalılar Amerikaya gedəndə yerli qəbilə başçılarından biri həmsöhbətinə bu ağdərililərin öz ölkələrinə qayıtmaq fikrində olmadığını bildirərək söyləyib: “Bu gedişlə bütün Amerika bunların olacaq”. İndi Avropaya sığınan miqrantlar da zaman keçdikcə qitənin əsl sahiblərinə çevriləcəklər. Doğrudan da Avropada bu təhlükə realdır.

Futbol üzrə dünya çempionu olan Fransanın milli komandasının tərkibi bunun bariz sübutudur. Avropa və Amerika nə edir etsin, miqrantların qarşısını ala bilməyəcək. Vaxtilə imrerialistlərin silah gücünə köləyə çevirdiyi bu insanlar silahsız Afropanı fəth edəcəklər. Bu İlahi Ədalət qanunun tələbidir.

– İlyas müəllim, respublika ictimaiyyətini narahat edən məsələlərdən biri də Gəncə hadisələridir. Bu barədə Sizin fikirlərinizi bilmək yaxşı olardı.

– Hadisələrlə bağlı istintaq gedir. Odur ki, hələlik fikir söyləmək çətindir. Amma mənim diqqətimi başqa bir fakt cəlb etdi. Gəncənin icra başçısına sui-qəsd edən Yunis Səfərovu polisdə ölümcül döymüşdülər. Onun meyitə oxşayan şəkili sosial şəbəkələrdə yayılmışdı. Yazırdılar ki, onu polis işçiləri və icra başçısının oğlu bu hala salıblar. Düşünürəm ki, bu faktla bağlı dərhal cinayət işi qaldırılmalı və təqsirli şəxslər cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmalıdırlar. Heç kim dövlətin cəzavermə funksiyasına sahib çıxıb bu özbaşınalıqları törətməməlidir.(azpolitika.info)

MÜSAHİB  / XuralTAC

GÜLTƏKİN HACIBƏYLİ HAKİMİYYƏTİ GƏNCƏ HADİSƏLƏRİNDƏN DƏRS GÖTÜRMƏYƏ SƏSLƏDİ:”Bu, təhlükəli tendensiyanın başlanğıcıdır”

Xural Yazıldığı tarix 27 İyul 2018

Milli Şuranın Koordinasiya Mərkəzinin üzvü, sabiq deputat Gültəkin Hacıbəyli “Strateq.az”-a müsahibəsində Azərbaycanda baş verən son olaylara – Mingəçevirdə yaranan enerji böhranına, Gəncədə icra başçısı Elmar Vəliyevə qarşı həyata keçirilən sui-qəsdə və polis zabitlərinin qətlə yetirilməsinə müxalifətin münasibətini açıqlayıb. O, həmçinin təmsil etdiyi təşkilatın yaranmış situasiyadan çıxış yolları barədə təkliflərini səsləndirib.

Gültəkin Hacıbəylinin müsahibəsini oxuculara təqdim edirik:

– Gültəkin xanım, iyul ayının əvvəlində ölkədə baş verən hadisələr – elektrik böhranı, Gəncə şəhər icra hakimiyyətinin başçısı Elmar Vəliyevə qarşı sui-qəsd, ardınca polis zabitlərinin qətlə yetirilməsi ilə bağlı müxalifətin ümumi mövqeyi nədən ibarətdir? Sizcə, bu hadisələrin əsas qaynağı nədir?

– İyul ayının 2-dən 3-ə keçən gecə Azərbaycanda baş verən enerji böhranına əsas səbəb “Azərenerji” ASC-də tüğyan edən korrupsiya və yarıtmaz idarəçiliklə bağlıdır. Gəncədə icra başçısı Elmar Vəliyevə qarşı su-qəsd isə, ümumiyyətlə, odioz məmurların fəaliyyətini gündəmə gətirdi. Burada söhbət nə Etibar Priverdiyev, nə də Elmar Vəliyev “fenomeni”ndən getmir. Məsələ bütövlükdə Azərbaycanda idarəetmənin böhran vəziyyətdə olması ilə bağlıdır.

Ölkənin enerji təsərrüfatı milli təhlükəsizlik mahiyyəti daşıyan bir sistemdir. Ərazisinin 20 fazi işğal altında olan, düşmənlə üz-üzə dayanan bir ölkədə elektrik sisteminin qısa fasilələrlə iki dəfə çökməsi, döyüşdə məğlubiyyətə bərabər hadisədir. Əgər ölkənin enerji sistemi bu qədər bərbad vəziyyətdə idarə olunursa, düşmənin hər hansı həmləsinin olacağı şəraitdə ölkədə nələr yaşanacağını təsəvvürə gətirmək belə, qorxuncdur. Bu baxımdan, ölkədə çox ciddi təhlükəsizlik və idarəetmə problemi var.

Elmar Vəliyevin həyatına qarşı təşkil edilən sui-qəsd isə dediklərimizi daha da qüvvətləndirir. Elmar Vəliyev zalım və odioz məmur tipiylə, əslində Azərbaycanda idarəetmənin bir simasıdır. Təsadüfi deyil ki, o, hakimiyyətin ən çox sevdiyi icra başçılarından bəlkə də birincisi idi. Bu hadisədən 6 ay öncə ən yüksək dövlət təltiflərindən birini almışdı və onun işini başqa icra başçılarına nümunə göstərirdilər.

Bu baxımdan, Elmar Vəliyevə qarşı sui-qəsd əslində Azərbaycanda həyata keçirilən yarıtmaz idarəçiliyə qarşı demarşdır, əzələ nümayişidir.

– Eyni zamanda, yəqin, razılaşarsınız ki, bu, həm də cəmiyyət üçün yüksək təhlükə törədən cinayət hadisəsidir… 

– İnsan həyatına qarşı sui-qəsddən söhbət gedirsə, əlbəttə, bu, bir cinayətdir və kriminal hadisədir. Onu həyata keçirən qanun qarşısında cəzalandırılmalıdır. Amma bu hadisədə təkcə kriminalı görüb, onu doğurmuş ictimai-siyasi səbəbləri unutmaq Azərbaycan hakimiyyəti üçün daha təhlükəlidir. Çünki bu hadisə hakimiyyət nümayəndələri tərəfindən vətəndaşlara qarşı alçaldıcı münasibətin doğurduğu fəsad idi.

Azərbaycan hakimiyyəti bu hadisənin üzərində çox ciddi düşünməlidir. Hökumət düşünməlidir ki, insanlar niyə əllərində silah bu yola getmək məcburiyyətində qalıblar. Axı ölkədə hər bir məmurun, icra başçısının qanunsuz əməllərindən şikayət etmək üçün qanuni mexanizmlər olmalıdır və onlar işləməlidir. İnsanlar yerli məmurlardan Prezident Administrasiyasına, məhkəmələrə şikayət edə bilməlidirlər. Ancaq məsələnin ən ağrılı tərəfi ondan ibarətdir ki, hakimiyyət öz fəaliyyəti ilə bu qanuni yolların hamısını qapayıb. Prezident Administrasiyasına göndərilən şikayətlərin hamısı yenidən təkrar elə şikayət olunan qurumların üstünə qaytarılır. Beləliklə, həmin məmurlar bu dəfə şikayət edən insanlarla daha sərt, daha qəddar davranırlar, onları cəzalandırırlar.

Məhkəmələrə gəlincə, Azərbaycanda məhkəmə hakimiyyəti çoxdan öz müstəqilliyini itirib. Məhkəmələr ədalət mühakiməsi funksiyasından məhrum olub. Onlar insanların “alver məkanı” kimi tandığı ünvanlara çevrilib. Məhkəmələrdə ədalətin ölməsi insanlarda dövlətə qarşı inam hissinin ölməsinə gətirib çıxarıb. Bunun ağır nəticələrini artıq hakimiyyət özü də hiss edir.

Hesab edirəm ki, Gəncədə baş verən olayın timsalında bu sistemdə olan nöqsanlar, boşluqlar da əyani şəkildə üzə çıxdı.

– Necə düşünürsünüz, hər iki hadisənin ölkədə yaratdığı situasiyadan hakimiyyətin çıxmaq cəhdləri uğurla nəticələndimi?

– Mən bunu hələ görmürəm. İstərdim ki, hakimiyyət buna qədər atdığı yanlış addımların doğurduğu acı reallıqlardan düzgün nəticə çıxarsın. Amma hələ ki, bu görünmür. Birincisi, bu günə qədər Azərbaycanda enerji təhlükəsizliyi problemi həllini tapmayıb. Bildiyimə görə, Rusiyadan hələ də elektrik enerjisi idxal edirik. Başqa tərəfdən, enerji sektoruna yönəldilmiş milyardlarla dövlət vəsaitinin mənimsənilməsindən söhbət gedir. Azərbaycanda neft gəlirlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi xərclənib. Bundan sonra yenidən enerji sektoruna milyardlarla vəsaitin yönəldilməsi xalqın gələcəkdə inkişaf perspektivlərinin qarşısını almaq deməkdir.

– Bəs nə etmək lazımdır, Sizcə? 

– Çıxış yolu kimi, onu deyə bilərəm ki, bu sahədə baş verən korrupsiya halları dərhal araşdırılmalıdır. Vəsaitləri mənimsəyən korrupsioner məmurlara qarşı cinayət işləri qaldırılmalıdır. Onların ölkədən oğurladıqları vəsaitlər büdcəyə qaytarılmalıdır. Energetika sektoru bu yolla ayağa qaldırıla bilər. Amma təəssüf ki, biz bunun işartılarını görmürük. Baxın, Etibar Priverdiyevə “utanmalısız” danlağından başqa heç bir cəza tədbiri tətbiq olunmayıb. Böhranda ondan da çox məsuliyyəti olan “Azərişıq” ASC-nin prezidenti Balababa Rzayevə qarşı da heç bir tədbir görülməyib. Beləliklə, böhranın və onun fəsadlarının aradan qaldırılması üçün mən ciddi iradə nümayişi görmədim.

– Elmar Vəliyevə qarşı sui-qəsd olayı ilə bağlı atılan addımlar barədə də həmin fikirdəsiz?

-Elmar Vəliyevə qarşı sui-qəsd hadisəsində də, təxminən, eyni vəziyyət mövcuddur. Hakimiyyət burada da problemlərin həlli yollarını axtarmaq əvəzinə, bir müddət eskalasiya yolunu tutdu. Bu hadisəni gah İran, gah Rusiya, gah Səudiyyə Ərəbistanı və s. kimi ölkələrin xüsusi xidmət orqanlarına bağlamağa çalışdılar. Həmçinin dini faktorla əlaqələndirdilər…

– Hesab edirsiniz ki, hadisədə bu faktorların hər hansı rolu olmayıb?

– Mən bu faktorları istisna etmirəm. Bütün versiyalar istintaq tərəfindən araşdırılmalı, təhlil edilməlidir. Amma bu hadislərdə adi gözlə görünən reallıq ondan ibarətdir ki, Gəncə camaatı Elmar Vəliyevin əməllərindən cana doymuşdu. Təhqir edilən, alçaldılan, evləri başına uçurulan gəncəlilərin bu hadisəyə münasibətindən bir nəticə çıxarılmalıdır. Hakimiyyət məhz buradan çıxış edərək yoluna davam etməlidir. Təəssüflər olsun ki, hələlik bu istiqamətdə hərəkət yoxdur.

– Müxalifət hakimiyyətdən nə tələb edir? Sizcə, nə etməlidir iqtidar?

– İlk növbədə dövlət idarəetmə sistemində ciddi islahatlara başlamaq lazımdır. İnsanlar arasında nüfuzunu itirmiş, onları aşağılayan icra başçıları vəzifədən çıxarılmalıdır. Onların yerinə cəmiyyətdə nüfuzu olan, əhalinin sayıb-seçdiyi adamlar vəzifələrə təyin olunmalıdırlar. Bu məmurların da qarşısında konkret olaraq insanların problemlərini həll etmək kimi tapşırıqlar qoyulmalıdır. Təəssüflər olsun ki, problemləri doğuran səbəbləri araşdırmaq əvəzinə, nəticələrlə mübarizə aparmaq yolu tutulub. Kütləvi həbslər, cinayəti törətməkdə şübhəli olan şəxslərə qarşı aşırı zor tətbiqi çıxış yolu deyil.

– Müxalifət dərhal hadisələrə reaksiya verdi. Həmin gün verilən reaksiyaları hadisəyə nə dərəcədə adekvat sayırsınız?

– Müxalifət proseslərin iştirakçısı olmadı. Biz hadisələri kənardan, amma çox diqqətlə müşahidə etdik. Bizim borcumuz, əlbəttə ki, ölkədə baş verən önəmli ictimai-siyasi hadisələrə münasibət bildirməkdən ibarətdir. Bu, bizim siyasi missiyamızın tərkib hissəsidir. Bizim qiymətləndirməmiz üçün obyektiv məlumatımız çox az idi. Bu günə qədər də Gəncə hadisələri ilə bağlı yetərli məlumatlara malik deyilik. Hüquq-mühafizə orqanları məlumatların üzə çıxmasında yox, onların gizlədilməsində maraqlıdırlar. Bu da ciddi suallar doğurur. Bu hadislərdə mənim diqqətimi çəkən məqamlar oldu. Biz Milli Şura olaraq bu hadisələrə ən düzgün və obyektiv münasibət bildirən təşkilat olduq. Biz zorakılığı ilk gündən qınadıq, ona dəstək vermədik. Görünür, hakimiyyət üçün də bu mövqe haradasa bir sürpriz oldu. Biz hakimiyyətin zülmünə qarşı insanların dinc etirazlarını tam şəkildə dəstəkləyirik. Amma bu etirazların zorakı xarakter almasını qəti şəkildə qəbul etmirik. Bu gün də bu mövqedəyik ki, vəziyyətin nə qədər ağır olmasına baxmayaraq, problemlərin həlli zorakılıqdan yox, dinc mübarizədən keçir.

– Müşahidə etdik ki, sosial şəbəkələrdə Milli Şuranın mövqeyinə qarşı çox ciddi etirazlar oldu…

– Sizinlə razıyam. Təəssüflər olsun ki, bizim bu mövqeyimiz vətəndaşlarımız tərəfindən arzuladığımız səviyyədə dəstəklənmədi. Əksinə, biz bu mövqeyə görə qınandıq…

– Səbəb nədir?

– Səbəb çox təhlükəli proseslərdən xəbər verir. Azərbaycanda xalq hakimiyyətin islah olunacağına, demokratik dəyişikliklərə gedəcəyinə, dinc keçidin baş verəcəyinə inamını itirib. Biz bu simptomları çoxdan hiss etmişik. ABŞ Dövlət Departamenti hələ 2003-cü ildə Azərbaycanda hakimiyyətin dinc yolla dəyişdirilməsi imkanlarının itirildiyini açıqlamışdı. Əslində vəziyyətin ən obyektiv qiymətləndirilməsi də budur. Görünür, Azərbaycan xalqı özü də artıq bu qənaətə gəlib. Bu, çox təhlükəli tendensiyanın başlanığıcıdır.

Belə vəziyyətin yaranmasının birinci günahkarı hakimiyyətin özüdür. Cəmiyyətdəki protest enerjisi heç zaman itmir. İşsizlikdən, yoxsulluqdan əziyyət çəkən, çıxış yolu tapa bilməyən insanların çarəsizliyi getdikcə nifrət enerjisinə çevrilir. İnsanlar vaxtaşırı olaraq seçki yolu ilə öz istəklərini reallaşdıra bilmirlər. Bu, o demək deyil ki, narazılıq itir – o, toplanır və günün birində partlayış həddinə gəlib çıxır. Bu da ölkə üçün çox pis tendensiyaların başlanığıcına gətirib çıxarır. Necə ki, onların nəticələrindən birini Gəncədə gördük.

Mənim nəzərimdə, Elmar Vəliyevin vurulmasından daha təhlükəli faktor, insanların icra başçısına güllə atan şəxsi tam şəkildə dəstəkləməsidir. Fikir verdinizsə, heç kim Yunisi törətdiyi əməlinə görə qınamadı. Biz Azərbaycan müxalifəti olaraq hadisəni pisləməyimizlə cəmiyyətin qınaq hədəfinə çevrildik. Məncə, hakimiyyət bundan çox ciddi nəticələr çıxarmalıdr.

– Milli Şura yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu kimi ictimaiyyətə təkliflər paketi təqdim etməyi düşünürmü?

– Biz, əslində gündəlik fəaliyyətimizdə mütəmadi olaraq belə təkliflərlə çıxış edirik. Bizim əlimizdən siyasi fəaliyyət imkanları alınıb, siyasət məkanı məhdudlaşdırılıb. Biz yalnız sosial şəbəkələr üzərindən cəmiyyətə, insanlara xitab edə bilirik. Baxmayaraq ki, bu hadisələrə görə cəmiyyətin bir hissəsindən təpki almışıq. Amma zorakılıqla, silah gücünə siyasi istəklərin həyata keçirilməsinə qarşıyıq. Bu, düzgün yol deyil, Azərbaycanı uçuruma sürükləyən bir yoldur. Məncə, bu hadisələrdən sonra həmin qəzəbli insan kütləsi də prosesləri soyuq başla təhlil etsə, görər ki, bu istiqamət Azərbaycanı uğura aparmır.

Başqa tərəfdən, bizim iradəmizin kənarında bu əhval-ruhiyyə varsa, o, yenidən fəsadlar törədə bilər. Azərbaycan hakimiyyətinin ən ümdə vəzifəsi bu əhval-ruhiyyənin aradan qaldırılmasından ibarət olmalıdır. Bunu da həyata keçirməyin yolu Azərbaycanda sıradan çıxarılmış dövlət mexanizmini yenidən işlək vəziyyətə gətirməkdən ibarətdir.

İlk növbədə, məhkəmə hakimiyyətinə inam bərpa olunmalıdır. Bu sistemin bərpa olunmayacağı günə qədər Azərbaycanın gələcəyini çox ciddi təhlükələr gözləyir.

Digər tərəfdən, dövlət aparandan təcili islahatlar aparılmalıdır. Siyasi islahatlar həyata keçirilməlidir. Siyasi fəaliyyət meydanı qapadılanda zorakılıq, silah meydanı genişlənir. Mübarizə sivil qaydada, siyasi qaydalar çərçivəsində aparılmalıdır. Bu gün siyasi partiyaların fəaliyyəti dissident klublarını xatırladır. Parlamentdə müxalifət yoxdur, ölkədə siyasi mədəniyyət, debatlar aradan qaldırılıb. Nə qədər ki, siyasi müstəvi bərpa olunmayıb, normal seçkilər keçirilməyib, müxalifətin səsi, xalqın istək və arzuları parlamentdən səsləndirilməyib, zorakılıq – dini zəmində hansısa təxribatların baş verməsi üçün münbit şərait olacaq. Məhkəmələrin, haqq-ədalətin qapıları bağlananda, insanların üzünə həmişə açıq olan bir qapı var – Allahın və dinin qapısı. Azərbaycan hakimiyyəti bu gün insanları məcburən dini radikalizmə sürükləyir. Xüsusən, ölkədə təhsilin səviyyəsini nəzərə alsaq, yoxsulluq, işsizlik həddinə baxsaq, görərik ki, Azərbaycanda dini radikalizmin vüsət almasına həddən artıq münbit şərait var.

– Baş verən hadisələrlə bağlı səsləndirilən versiyalardan birində deyilir ki, Azərbaycan hakimiyyətini artıq dini radikallarla toqquşdurmaq cəhdlərinə başlanılıb. Siz necə, belə bir cəhdi müşahidə edirsinizmi?

– Mən hadisələrə fərqli bucaqdan baxıram. Əvvala, istintaqın cəmiyyətə verdiyi məlumatlar azdır və biri-birini təkzib edir. Biz Gəncədə nələr baş verdiyini təfərrüatı ilə bilmirik. Məlumatımız az olduğu üçün, təbii ki, təhlilimiz də geniş və hərtərəfli ola bilməz. İndiyədək əlimizdə olan informasiyaları təhlil edərkən, gəldiyim qənaət ondan ibarətdir ki, hadisələrdə xarici faktorlardan daha çox, hakimiyyətin özünün dini radikalizm məsələsini gündəmə gətirmək niyyəti görünür. Uzun illər hakimiyyət Qərbi, Azərbaycanda dini radikalizm təhlükəsinin böyük olması ilə qorxudub. Ən yüksək səviyyədə bəyan olunub ki, bu hakimiyyət olmasa, ölkəni saqqallılar başına götürər. Nardaran hadisələri baş verən zaman hakimiyyət bundan yararlanmağa çalışdı. Amma beynəlxalq təşkilatların, ABŞ Dövlət Departamentinin bu hadisələrə verdiyi obyektiv qiymətləndirmədə olayların gerçək mahiyyətinin açıqlanması hakimiyyətin “kozırını” əlindən aldı. Bu gün artıq dünyanı dini radikalizm təhlükəsinə inandırmaq asan deyil. Başqa tərəfdən, hazırda Azərbaycanda dini radikalizmin dərinləşməsində maraqlı olan ölkələrin bir fəallığını görmürəm. Rusiya Ermənistanın müstəqil davranışlarına göz yummaq zorundadır, Paşinyan NATO ilə münasibətləri dərinləşdirir, Avropa Birliyi ilə strateji əlaqələr qurur, İranın başı öz problemlərinə qarşıb… Təbii ki, əlimizdə dolğun informasiyalar olmadıqca, heç bir variantı nəzəri baxımdan istisna edə bilmərik. Bir daha deyirəm, Gəncə olayları xarici faktordan daha çox, daxili faktorlarla bağlıdır. Onun səbəbləri məmur özbaşınalığı və idarəetmə böhranıdır.

– Belə bir qiymətləndirmələr də var ki, sözügedən hadislərədən sonra Azərbaycan daha əvvəlki Azərbaycan deyil. Həm cəmiyyət, həm hakimiyyət, həm də müxalifət üçün yeni çağırışlar var. Müxalifət bu yeni çağırışlara hazırdırmı?

– Bu, çox önəmli sualdır. Bizi düşündürən, əslində budur. Məlumdur ki, beynəlxaq konyuktura bizim iradəmizin kənarındadır, ona təsir etmək imkanımız yoxdur. Amma fəaliyyətimizi dəyişmək, təkmilləşdirmək bizim özümüzdən aşlıdır. Biz çalışırıq ki, müasir dövrün çağırışlarına uyğun olaraq öz fəaliyyətimizi quraq. İnsanların dəyişən əhval-ruhiyyəsinə, eyni zamanda dəyişən beynəlxalq vəziyyətə uyğunlaşmağa çalışırıq. Hazırda gəldiyimiz ümumu qənaət bundan ibarətdir ki, biz istənilən halda Azərbaycanda avtoritarizmdən demokratiyaya keçidin dinc, sivil, konstitusion qaydada baş tutmasına alternativ yol görmürük. Bizim mübarizəmiz yalnız qanun çərçivəsi ilə müəyyənləşir.

Başqa tərəfdən, biz cəmiyyətin proseslərə daha aktiv qoşulması üçün fəaliyyətimizdə də dönüş yaratmaq istəyindəyik, axtarışdayıq. Cəmiyyətdə insanların da öz gücünə inamının artması müşahidə olunur. Mən bunu daha çox Ermənistanda baş verən dəyişikliklərlə əlaqələndirirəm. Gürcüstandan sonra, düşmən də olsa, qonşu ölkədə hakimiyyətin demokratik yolla dəyişdirilməsi insanlarımızda inam yaradıb. Hamı gördü ki, bir icra başçısını sıradan çıxarmaq ölkədəki vəziyyəti dəyişməyə kömək edə bilməz. Ölkədə vəziyyət sui-qəsdlərlə, silahların işə düşməsi ilə deyil, xalqın öz hüquqları uğurunda kütləvi şəkildə, dinc mübarizəyə qalxması ilə dəyişə bilər. Bu baxımdan, nikbinəm: ümid edirəm ki, tez bir zamanda xalqla müxalifət arasında arzuladığımız dialoqu qura biləcəyik.

MÜSAHİB  / XuralTAC

Əsəd Cahangir tanınmış yazıçıları topa tutdu – MÜSAHİBƏ

Xural Yazıldığı tarix 26 İyun 2018

Bu gün tanınmış tənqidçi Əsəd Cahangirin doğum günüdür. Kulis.az bu münasibətlə tənqidçini təbrik edir və onunla olan söhbəti təkrar oxucuların diqqətinə çatdırır. 

– Əsəd müəllim, hazırda hansısa kitab üzərində işləyirsiniz?

– Bir neçə kitablıq materialım var. Həmişə istəmişəm ki, bunları çap elətdirim. Vaxt tapa bilmirəm.
– Bəs dərc olunan kitablarınıza necə vaxt tapmısız?
– Kitablarım zorən, ya da təsadüfən çıxıb. Kaşğarlının “Divan”ı ilə bağlı kitab dissertasiya idi, məcbur idim çıxaram. Anar və Elçin haqda kitablarım onların təklifi ilə çap olunub. “Kim yatmış, kim oyaq” kitabının çıxmasına Kamal Abdulla səbəb olub. Tatarıstanın Xalq şairi Robert Minullinin şeirlərinin tərcüməsindən ibarət “Nəğməli sətirlər” kitabı rəhmətlik Məmməd Kazımın, “Erməni genosidi: mif, yoxsa gerçəklik” tərcümə kitabı isə Milli Məclisin deputatı Adil Əliyevin təşəbbüsü ilə işıq üzü görüb. Özümə qalsa, kitab çıxaran deyiləm.

– Nəyə görə?

– Kitab dünya vətəndaşına hesablanmalıdır. Odur ki, özüm qarışıq kitab çıxaranlara, xüsusən də son illərin kitab bumuna ironik yanaşıram. Mənim nəzərimdə kitab Qurani-Kərim, “Dədə Qorqud”, “Xəmsə”, “Cavidannamə”, “Leyli və Məcnun”, “Təmsilat”, “Hophopnamə”, “İdeal”dı… Hazırda kitab çıxarmaq yox, postinsan mövzusu üzərində düşünürəm.

– Niyə məhz postinsan?

– Bizə yazıq, miskin, zavallı adamcıqlar – novruzəlilər, feyzulla kəbirlinskilər yox, güclü qəhrəmanlar lazımdır. Elə qəhrəman ki, ideala çevrilsin, xarizmatik olsun, insanı ardınca aparsın.  İndi “Don Kixot” dövrü bitir, cəngavər romanlarına qayıdış başlayır. Fikir versəniz, əksər Hollivud filmləri bu mövzudadır. Bir neçə yüz il öncə o cəngavər Koroğlu idi. Bu gün isə postinsan olmalıdır.

– Koroğlu altı qazan aş yeyirdisə, postinsan yeddisini yeməlidir?
– Əksinə, o, yemək kimi heyvani bioloji tələbatdan azad olmalıdır, Terminator kimi, Avatar kimi. Utanc doğuran bir neçə şey var ki, onun biri də yeməkdir. Başqa bir canlının başını kəsib, ətini yemək isə ümumən absurddur. Bu insana yaraşır, postinsan belə etməyəcək.

– Bəs necə edəcək?

– İlkin dönəmdə qidanı təbiətdən almayıb, özü hazırlayacaq. İkinci dönəmdə qidadan ümumən imtina edəcək.
– Yaxınlarda postinsanla bağlı “Aprel tezisləri” esseniz dərc olundu.

– Bu esse mövzuya sadəcə hazırlıq idi.

– Yazının adı Leninin məşhur “Aprel tezislərini” yada salır. Ədəbiyyatda inqilab gözlənilir?

– İnsandan postinsana keçid doğrudan da inqilabdır. İnsanın öz sifəti, bədəni, şüurunda elədiyi inqilab. Lenin inqilabı silah gücünə eləyirdi, bugünkü inqilab elmin gücüylə baş verir, zamanın tələbindən doğur. Mən bu prosesi bir azərbaycanlı ağlının imkan verdiyi qədər təsvir etməyə çalışıram.

– Postinsan mövzusuna hərə bir cür şərh verir. Bəziləri ironiya da edir.

– Yeni fikir həmişə birmənalı qarşılanmır. On beş il öncə postmodernizm haqqında yazanda da çoxları ironiya edirdi. Üstündən bir neçə il keçədi, gördüm, hamı postmodernist olub, bircə gerizəkalı var, o da mənəm.

– Postinsan ideyası özünü nə qədər doğruldub?

– 25-30 il əvvəl adi plastik əməliyyat qəbahət sayılırdı. Düşmüşdülər Məleykə Əsədovanın üstünə ki, niyə sifətində əməliyyat etdirmisən? Heç kəsin ağlına gəlmirdi ki, insanlıq öz sifətini dəyişir, buna aktrisa neyləsin? Onda kim deyə bilərdi ki, bir neçə il keçəcək, mobil telefonlar çıxacaq, Bakıda oturub planetin o başındakı dostunla söhbət edəcəksən. Yaxud da kiminsə bir hüceyrəsindən onun dublikatını çıxaracaqlar. Bu gün insan bədəninə yerləşdirilən çiplər, nanoqurğuların sayı elə artır ki, yaxın 10 ildə müayinəyə yox, yəqin ki “texsmotra” gedəcəyik. Transformativ antropologiya insanın ölümsüzlüyünü nəzəri yöndən artıq sübut edib. Hər açılan sabah bizi gözlənilməz kəşflə müjdələyir. İnsan öz anadangəlmə, təbii-bioloji hədlərini aşır, başqa bir varlığa – postinsana çevrilir. Postinsan termini ilk dəfə 1999-cu ildə işlənib. Bu gün isə o, ideya yox, ciddi perspektiv vəd edən gerçəklikdir.

– Sizcə, bu yaxşı haldır?

– Günümüzü səciyyələndirən bir anlayış var – sinqulyarlıq. Yəni yaxşı, ya pis olmasından asılı olmayaraq günlərin bir günü prosesin ağlın nəzarətindən çıxması və insanı idarə etməsi. Kommunistlər bu qanunauyğunluğu başa düşmədi. Gülüş Atakişiyə necə deyirdi? “Üstünə gələn maşının qabağında durmaq ağılsızlıqdır; ən yaxşısı onun sükanı arxasına keçməkdir.” Kommunistlər tarixi prosesin kortəbiiliyinə gülür, zamanın sükanını özləri fırlatmaq istəyirdilər. Ən böyük səhvə də elə onda yol verdilər. Bu gün məlum olur ki, sükan arxasına keçə bilərsən, amma zamanın maşınını sən sürmürsən, o, özü səni aparır. Sənin qazancın isə bu olur ki, təkərin altına düşmürsən.

– Postinsan ideyası bizim üçün nə qədər səciyyəvidir?

– Yad dünya və doğma qəbilə, özümüz-özgələri düşüncəsi mif dövrünə xasdır. Yunanlar İskəndəri qınayırdı ki, sən bəyəm öz ölkəndə qız tapmırsan, gedib saqqalını bit basmış bir əfqanın qızı ilə evlənirsən? Amma İskəndər o qızı aldı. O planetin yəqin ki, ilk kürəsəl insanı idi. Hazırda bizim, sizin cəmiyyət anlayışından daha çox, kürəsəlləşən dünya var. Dünya və insan var. Dünya vətəndaşı var. Biz amerikalının dilində danışır, yediyini yeyir, geydiyini geyir, sürdüyünü sürür, baxdığına baxır, oxuduğunu oxuyuruq. Kommunikasiya imkanları o qədər geniş, o qədər  sürətlidir ki, hər hansı yenilik azacıq fərqlə dünyanın hər yerində baş tutur.

– Deyirsiz, kosmopolit dünyada yaşayırıq?

– Kosmopolitizm özündə milli müəyyənliyi itirmək təhlükəsi daşıyır. Mənim dediyim isə milli müəyyənliyi saxlamaq, həm də dünya vətəndaşı olmaqdır. Bunlar iç-içə çevrələrdir və biri digərini inkar etmir. İmperator Mark Avrelinin dili ilə desək, “mən öz qanımla romalı, ruhumla dünya vətəndaşıyam.” Bizim dövlət bayrağımızda həm millilik, həm də dünyəvilik var.

– Bəs, postinsan mövzusu bu gün ədəbiyyatımıza yansıyırmı?

– Bir çox nağıl-dastan qəhrəmanlarımız, məsələn, Məlikməmməd və ya Aşıq Qəribdə, Nəsiminin “ənəlhəq” deyən qəhrəmanında fövqəlinsan keyfiyyəti var. İsa Muğannanın “İdeal” romanının qəhrəmanı bu qədim ənənənin daşıyıcısıdır. Həmid Herisçinin “Solaxay” romanının ambidekster qəhrəmanı isə sözün çağdaş mənasında postinsanın qaranquşudur. Təsadüfi deyil ki, hər iki yazıçını düzgün anlamır, onlara öz dar ağılları çərçivəsindən baxır, şəbədə qoşmağa çalışırlar.

– Sizcə, bu yazıçılarda fenomenal təzahürlərə maraq bir vergidir, yoxsa elmdir?

– Məncə, onların hər ikisində həm ilahi vergi, həm də insani bilgi var.

– Məhəmməd peyğəmbər və Həzrət Əlidə də fenomenal qabiliyyətlər olub. Belə çıxır ki, onlar da postinsan imiş.

– Mahiyyətcə haqlısan, amma zəruri fərqlər var. Onlara fövqəlinsani qabiliyyəti Allah vermişdi, postinsan isə onu özü qazanır. Onlar azsaylı seçilmişlər idi. Postinsan dövründə isə hər kəs buna nail ola bilər, yəni sirri-nihan aləmə faş olacaq. Onlara Allah bu vergini niyə verirdi? Bu, ilahi sirdir, yəni irrasional xarakter daşıyır. Postinsanda isə hər şey aydın elmi məntiqə söykənir, yəni rasionaldır. Onlara vergini verən Allah, alan insandır. Postinsanda isə verən də, alan da insandır. Yeri gəlmişkən, Fəxri Uğurlunun “Peyğəmbər” hekayəsində peyğəmbərliyi verənin də, alanın da eyni şəxs olması məsələsi qoyulub. Sadəcə, Fəxri məsələni çağdaş oxucuya doğma olan elmi təfəkkür işığında qoymadığından hekayə layiq olduğu rezonansı doğurmadı.

– Yazılarınızda tez-tez dekadans mövzusuna toxunursunuz. İntihara meyl, depressiv ab-hava… Yazarlarımızın çoxunun qınamışdınız buna görə.

– Vaxtilə Nitsşe deyirdi ki, Allah ölüb, bəyəm xəbəriniz yoxdur? İndi isə belə demək olar – insan ölüb, bəyəm bilmirsiniz? Yəni insan bir mərhələ kimi artıq başa çatmaq üzrədir. Yazarlarımız can verən bu insandan əl çəkmir, onun ölümqabağı ah-ufunu estetik həzz mənbəyinə çevirir, ona bədii fatihə oxuyur, Əzrayıla mirzəlik edir, ölümü tərənnüm edirlər. Çünki gələcəyi görmür, postinsanı, onun ölməzliyini qavramırlar. Nəticədə dekadans ədəbiyyatı yaranır. “Aprel tezisləri”ndə bu haqda yazmışdım.

– Kimlər ölümü tərənnüm edir?

– Adlar çəksəm, siyahı o qədər uzana bilər ki, Ginnesin rekordlar kitabına düşə bilərik. O yerdəki insanın özünə inamı, sabaha ümidi yoxdur, o yerdəki ölüm ən ali həqiqətdi, o yerdə ki, Allah və sevgiyə inam qeybə çəkilib, orda dekadans üzə çıxır. Göz yaşları selinə qərq olan nə qədər bədii örnəklərimiz var. Həmid Herisçinin dediyi kimi, bir aftafa göz yaşı.

– Ona qalsa, Füzuli də ağlayırdı.

– Füzuli sevindiyindən ağlayırdı.

– Son dövr çıxan kitablardan hansıları oxumusunuz? Məsələn, Mübariz Örən, yaxud Mübariz Cəfərlinin romanları…

– Mübariz Cəfərli savadlı da ola bilər, fəlsəfi fikirlər də söyləyər, amma ağac torpağa bağlandığı kimi, əsər də gərək zamanın problemlərinə bağlansın. Mübarizin yazdıqları arasında bunu “Rəqqas” povestində görmüşəm. Mübariz Örəndən hekayələr oxumuşam. Məncə, o, hələ də özünü axtarır. Bir az Avropa yazarları, bir az xarici filmlərin imitasiyası… Amma onun artıq 50 yaşı var. Bir müddət Rusiyada yaşayıb, bəlkə də bununla bağlıdır, ya nədənsə, o, mənə söz süfrəsi arxasında ögey anadan ehtiyatlanaraq oturan, əlini çörəyə tərəddüdlə uzadan yeniyetməni xatırladır.

– Sonra Seymur Baycanın kitabı çıxdı, Rasim Qaracanın “Zülmətdə bir Alatoran” adında avtobioqrafik romanı.

– Seymurun nəsr cəhdləri mənə zorən təbibliyi xatırladır. İndi 20-30-cu illər deyil ki, “Yoxuşlar” kimi zəif əsərlə Azərbaycan sovet romanının bünövrəsini qoyasan, Xalq yazıçısı adı alasan və Əbülhəsən olasan. Minlərlə yazıçının içində seçilmək üçün parlaq istedada sahib olmalısan. Rasim Qaracanın adını çəkdiyiniz romanını oxumamışam, amma öncəki hekayələrini oxumuşam. Bir-iki hekayə oxuyur, istədiyini tapmır, müəllifdən əlini üzürsən. Amma bu, Rasimə yenilikçi kimi hörmət bəsləməyə mane olmur. Xüsusən son illər silahdaşları söz barrikadasından yavaş-yavaş çəkildikcə, Rasimin obrazı daha aydın görünür.

– Əlinizi üzdüyünüz yazıçılar dediniz. Kimlərdi onlar?

– 10-15 il bundan öncə çoxlarından çox şeylər gözləyir, işıq ucu görünənləri tərifləyirdik ki, pozitiv enerji alsın, həvəslənsinlər. Bir kitab, iki kitab, üç kitab, görürsən ki, yox, o deyil, əlini üzürsən.

– Azad Yazarlar Ocağını nəzərdə tutursunuz?

– AYO-çular da var, qeyri-AYO-çular da. Görürsən ki, bir atımlıq barıtları varmış. Yazanda da sadəcə kəmiyyət artır, keyfiyyət yoxdur. Bu gün məni Elçin öz “Baş” romanı, Həmid öz “Solaxay”ı ilə daha çox ilgiləndirir, nəinki cavanlar. Yeniliyi gənclik etməlidir. Bəzilərinin buna istedadı, bəzilərinin intellekti, bəzilərinin həyat təcrübəsi, bəzilərinin enerjisi, bəzilərinin iradəsi çatmır.

– Gəlin, adlarla danışaq. Məsələn, 10-15 il əvvəl haqqında yazdıqlarınız arasında Aqşin Yenisey var, Murad Köhnəqala var…

– Murad yaradıcılığa 40 il qabaq başlayıb və postmodern şeir deyəndə ilk yada düşən iki nəfərdən biridir. Yəni gənc deyil, ədəbiyyatda yeri var. Aqşin Yeniseyin gəlişi ilə şeirimiz nə qazanıb və gedişi ilə nə itirə bilər? Bunu bilmirəm. O, mənə həmişə qaldıra bilməyəcəyi çəkini sifariş verən ştanqisti xatırladır. Din barədə ilahiyyatçı ilə, muğam haqda xanəndə ilə mübahisə edir, bildiyindən də danışır, bilmədiyindən də. Daha ciddi problemi neqativ enerji ilə yüklənməsidir. Hər yeni kitabının növbəti uğursuzluq kimi təzahürü, məncə, bundan doğur. İlk kitabındakı işıq hər dəfə bir az da zəifləyir.

– Ateist düşüncəsini nəzərdə tutursunuz?

– Allaha olmasın, insana inam olsun. Vaqif Bayatlının sözü olmasın, kəpənəyi, gülü sevsin. Özü də Aqşin tək deyil. Bunlar heç nəyi sevmir, heç nəyə inanmırlar. Bu qədər nihilizmlə şeir yazmaq olmaz. Olsa da, o şeirin anlamı olmaz.

– Sizi bəzən qeyri-obyektivlikdə günahlandırırlar.

– İlk yazımın dərcindən 25 ildən çox keçir. Bu yaşımda bu sözü açıq-aşkar bəyan etməyə artıq haqqım çatır. Bu 25 ildə məni tənqid etməyə gücü çatan bir nəfər də görməmişəm. Uzaqbaşı təhqir edə bilərlər.

– Tənqid etmək deyəndə… Sizin yazılarınızda azad yazarlara qarşı daha kəskin çıxış etdiyinizi deyirlər. Ancaq vəzifəli və titullu yazıçı-şairləri tərifləməkdə qınayırlar.

– Azad Yazarlar Ocağı üzvlərinin məsələlərə münasibəti ədəbi demoqogiya təsiri bağışlayır. Vəzifəli yazıçı söhbətinə gəlincə, mənsəb sahibi də istedadlı yazıçı ola bilər.

– Belə bir düşüncə var ki, vəzifəli adamdan yazmaq, onu tərifləmək həmin şəxsdən təmənna güdməkdir, ona yarınmaqdır.

– Tənqidçini vəzifəli yazıçını tərifləmək yox, əsassız tərifləməkdə qınamaq olar. Bunlar yerlə göy qədər fərqli şeylərdir. Mənim vəzifəli, ya vəzifəsiz hər kəs haqda təriflərim də, tənqidlərim də kifayət qədər əsaslı olur.

– Heç olubmu ki, hansısa vəzifəli yazıçı, yaxud da imzası tanınmayan birini nəyəsə görə özündən daha yüksək tutmuş, şişirtmisiniz?

– Yazı yazanda mənim məqsədim kimisə aşağı, yaxud yuxarı tutmaq olmur. Mətni bədii dildən elm dilinə çevirmək, onun sirrini açmaq istəyirəm. Gənc şair Rəvan Cavidin bu yaxınlarda bir şeirini oxudum və bir dəfə oxumaqla şeir yadımda qaldı.
Mən qadın olsaydım, Allah doğardım,
Olsa da Allaha günah, doğardım.
Allahı bir azca uşaq doğardım,
Bir azca anlasın ac uşaqları.
Rəvan Allahla bəhsə girir. Həm də bunu uşaqcasına sadəlövh bir iddiasızlıqla edir. Bu məsumluq onun küfrünə bəraət qazandırır. Şeir yaxınlaşmaqda olan yeni təfəkkür tipinin oxucuya bədii mesajıdır. Bu şeirdən ayrıca məqalə yazmaq istəyirəm, amma ehtiyat edirəm. Çünki mətn təhlükəli dərinliklərə göz-qaş eləyir. İndi mən bu sözlərlə Rəvanı şişirtdim? Kim belə fikirləşirsə, artıq onun öz işidir.

– Küfr dediniz. Sizin yazılarınızda həmişə inanc məsələsi ortaya qoyulur. Sanki Allaha inanmayan yazıçının əsərini yarımçıq hesab edirsiniz.

– Deyəsən, bizim din anlayışlarımız fərqlidir. Dinin iki qatı var: tənzil və təvil. Birincisi onun zahiri şəriət qatıdır. Bu qatla rəsmi din nümayəndələri məşğul olur. İkincisi, onun batini mərifət qatıdır. Bu qatla ariflər məşğul olur. Mənim dinə münasibətim ikinci qatdadır. Görürsüz ki, aşıq-aşkar küfrünə baxmayaraq, Rəvanın şeirini təqdir edirəm. Siz deyən kimi oslaydı, gərək təkfir edəydim.

– Əsəd müəllim, sizi təəccübləndirən yazıçımız olub?

– İlk dəfə İsa Muğanna öz “İdeal”ı ilə təəccübləndirib. Romanı oxuyub aylarla sərxoş kimi gəzdim. Elə bil ki, dünyaya başqa planetdən baxırdım. Yer ayağımın altından qaçır, amma xoşbəxtlik içində üzürdüm. O hiss məni hələ də tam tərk etməyib və bəlkə, ölənəcən tərk etməyəcək. Muğanna sadəcə yazıçı yox, öncəgörəndir.

Sonuncu dəfə məni Elçin “Baş” romanı ilə təəccübləndirib. O, bu romanla metafizik əraziyə nəfəslik açdı. İlk dəfə insan yox, ruh əsərin qəhrəmanına çevrildi. Romanda elə məkan, zamandan söz açılır ki, onlara ad vermək olmur. Söz özünün aciz qaldığı məqama çatır, nitq telepatiyaya yaxınlaşır. Bu indiyəcən nəsrimizn ayağı dəyməyən yerdir. Ora ümumən ayaqla getmək yox, qanadla uçmaq olar. Bu məqama  yalnız bir dəfə şeirdə Vaqif Bayatlı Odər çata bilib:

Orda vermək olmaz nəfəs-nəfəsə,
Orda yaşamazlar, orda ölməzlər,
Orda gecə-gündüz sevərlər ancaq.

Harda orda? Adı yoxdur. Yeri gəlmişkən, Vaqif Bayatlı məni təəccübləndirən şairdir. O, şeirlərini öz dilində yazan ilk və son Azərbaycan şairidir. Çünki sadəcə türkcədə yox, Vaqif türkcəsində yazır. Dili və mistik aurası ilə Mövlud Süleymanlı məni təəccübləndirib. Ramiz Rövşən ürəyimdən keçənləri yazması ilə təəccübləndirib. Afaq Məsudun “İzdiham”ında oxucunun üstünə dolu kimi yağan sürrealist metaforalara təəccüblənmişəm. Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma”da fikri yeddi köynək dərində gizləmək və həm də deyə bilməsinə təəccüblənmişəm. Həmidin zərrə ilə küllü qovuşduran, Elxan Zalın tarixi ruhu oyadan, Salamın dilin nüvəsini parçalayan şeirləri məni təəccübləndirib. Pərviz Cəbrayıl obyektivliyi, İlqar Fəhmi biliklərinin genişliyi ilə təəccübləndirir.

– Bəs, Səfər Alışarlı, Saday Budaqlı, daha sonrakı nəsildən Şərif Ağayar, Mirmehdi…

– Söhbətimiz deyəsən Şindlerin siyahısına çevrilməyə başlayır. Hələ çoxdur?

– Bir az var…

– Məncə, Səfər müəllim 80-ci illərin ab-havasında qalıb. Onun bədii təfəkküründə SSRİ hələ dağılmayıb. Saday Budaqlının tərcüməsini oxumuşam: “Master və Marqarita”.  Tərcümə göstərir ki, Bulqakov kimi mistik yazıçını çevirmək üçün dil bilmək kifayət etmir, onun ruhunu duymalısan. İsa Muğanna 40 il qabaq dünyaya əbədiyyətdən baxırdı, Şərif hələ də məlum-məşhur paralel zamanlar modeli ilə uğraşır. Mirmehdi Ağaoğlunun “Bu gün səbr elə” romanında azərbaycanlı ailənin kapitalistləşən cəmiyyətdə mənəvi dayaqlarını itirməsi kimi ciddi problem qaldırılıb. Amma müəllif insan psixologiyasının dərinliyinə enmir, hadisələri danışıb keçir. Onun Quran motivli hekayələri də xüsusi uğuru ilə seçilmir. Ümumən, “Küləyi dişləyən” onun hələ ki ən uğurlu işi olaraq qalır.

– Bəs Cavid Zeynallı, Kəramət, Şəhriyar?

– Kəramət bulvar jurnalistikası, dedi-qodu janrının təmsilçisidir. Bayağı qəhrəmanlıq sevdasına düşüb. Amma bunu eləməyə nə savadı var, nə də istedadı. Cavidin “Coğrafiya müəlliminin pencəyi” hekayəsi son illərin uğurlu işlərindəndir. “Tanrı quşu gəlmədi” pyesi göstərir ki, o hətta dramda da müvəffəq ola bilir. Ən üstün cəhəti odur ki, mətnlərinin mühərriki yaxşı işləyir. Problemi budur ki, maşını sovet maşınıdır. Şəhriyarda orijinallıq problemi var, yad səslər verir. Məncə, onun prozaik şeirləri cümlələrin qırılaraq misralara çevrilməsi yoluyla yaranır.

– Qisməti necə qiymətləndirirsiniz?

– Qismət savadlıdır, amma bu savadın anlamı nədir? Təsir altına düşüb elə şeyləri tərifləyir ki, savadına şübhə edirsən. Onda genişlik var, dərinlik yoxdur, ona görə bilikləri idraka çevrilmir, mətnə dəqiq qiymət verə bilmir. Hətta özünüdərkində də problem var. Ədəbiyyatda yerini dəqiqləşdirməyib. Elə bil ki, ədəbiyyat onun üçün hər şeydən ayaqüstü daddığı İsveç masasıdır. Yaşıdlarından bir ciddi üstünlüyü hələ ki roman yazmamasıdır.

– AYB-nin mətbu orqanlarını oxuyursunuz?

– AYB-nin mətbu orqanları haqda düşünəndə Nyutonun birinci qanunu yadıma düşür. Elə bil ki, hansısa gözəgörünməz qüvvə onları inersiya üzrə istehsal edir. Xüsusən də “Qobustan” nə üçün dərc olunur, onu kim alır, kim oxuyur, aydın deyil. Halbuki 60-80-ci illərdə bu jurnal Azərbaycan mədəni həyatının güzgüsü olub.

– İndi zaman dəyişib, indi hətta Anar özü də dərc etsə, jurnal əvvəlki uğuru qazana bilməz.

– Qazana bilər, əgər özündən öncəkiləri təkrar yox, davam etdirən olsa. Vaqif Əlixanlıya elə gəlir ki, Kamyüdən yazı verməklə oxucunu maraqlandıra bilər. Fərqində deyil ki, Kamyünü vaxtilə Anar verib, bu  günün isə öz kamyüləri, sartrları var. Bir neçə il öncə İntiqam Qasımzadəyə təklif etdim ki, “Azərbaycan”ın heç olmasa dizaynını dəyişin, bunu öz vəzifə səlahiyyətlərinə müdaxilə kimi qiymətləndirdi. “Ədəbiyyat qəzeti” və “Ulduz”dakı yeniləşmə çabaları isə daha çox kosmetik xarakter daşıyır. Azər Turan “Ədəbiyyat qəzeti”ni öz şəxsi orqanı kimi çıxarır, halbuki o 2 min nəfər üzvü olan nəhəng bir təşkilatın nəşridir. Bu neçə ildə qəzet onlarla yeni ad təqdim edib, amma bir nəfər də imza kəşf etməyib, bir dəfə də rezonans doğurmayıb. O, həftəlik ədəbiyyat qəzetindən daha çox, tərcümə dərgisini xatırladır. Nisbətən uğurlusu, çevik düşünəni Qulu Ağsəsdir, amma “Ulduz”da da ədəbi prosesin həqiqəti, açıq söz, azad fikir yoxdur.

– Nə təkilf edirsiniz?

– Təkliflərimi bir neçə il öncə “Azərbaycan” jurnalı ilə bağlı yazdığım məqalədə açıqlamışam. Hüseyn Cavid demişkən, bir çarə var, ancaq yeniləşmək.

– Əsəd müəllim, müsahibədəki tənqidlərinizi “düşmənləriniz” yəqin ki, cavabsız qoymayacaq…

– Mənim ədəbiyyatda dostlarım və düşmənlərim yox, prinsiplərim var.

MÜSAHİB  / XuralTAC

“ÖLKƏNİN DAXİLİNDƏ KİFAYƏT QƏDƏR NARAZILIQ VAR” –Bəxtiyar Hacıyev gənclərimizin xaricə getməsinin səbəblərindən danışır (MÜSAHİBƏ)

Xural Yazıldığı tarix 11 İyun 2018

 İctimai fəal, tanınmış bloqçu Bəxtiyar Hacıyev Strateq.az saytına müsahibəsində ölkədəki ictimai-siyasi durum, problemlər, onlardan çıxış yolları, gənclərin xaricdə təhsil məsələləri, bu sahədə çatışmazlıqlar barədə fikirlərini açıqlayıb. Müsahibəni oxucularımıza təqdim edirik:

– Sizi oxuculara necə təqdim edək?

– İctimai fəal Bəxtiyar Hacıyev.

– Nə işlə məşğul olursuz?

– İndi əvvəlki işlərimlə məşğul oluram. Xarcidə təhsil üzrə konsaltinq xidməti göstəririk. Amma yavaş-yavaş bu fəaliyyəti də sonlandırırıq. Əvvəl qısamüddətli, sonra uzunmüddətli səfərə hazırlaşıram.

– Ölkədən gedirsiz?

– Belə bir planım var.

– Niyə gedirsiz?

– Niyə də qalmalıyam ki?!

– Sizə bu ölkədə yer olmadığını düşünürsüz?

– Əslində çox yer ola bilərdi. Mən 2010-cu ildə ölkəyə qayıdanda potensialımı burada reallaşdırmaq, öz ölkəmə töhfə vermək istəyirdim. 2010-cu ildə keçirilən parlament seçkilərinə qatıldım. Baxmayaraq ki, vaxt qısa idi, amma çox uğurlu kampaniya aparıb bir çox gəncləri, əhalinin müxtəlif təbəqələrini ona cəlb elədik. Amma siyasi baxımdan heç bir uğuru olmayan, son üç parlament seçkilərində müxtəlif seçki dairələrindən namizəd olmuş karateçi Ülvi Quliyevi deputat təyin elədilər. Ötən il Avropa Məhkəməsi şikayətimizlə bağlı qərarını açıqladı ki, bizim seçki hüquqlarımız pozulub. Seçkidən sonra həbs olundum, həbsdən çıxdıqdan sonra isə uzun müddət gözlədim ki, dəyişikliklərə öz töhfəmi verə bilərəm. Artıq bu ümidlərim də tükənmək üzrədir. Hesab edirəm ki, ölkə xaricində qalıb fəaliyyətimi davam etdirmək daha faydalı olar.

– Azərbaycanda özünüzü hansı sahədə görürdünüz?

– Bir çox sahələrdə. Dostlarımızla bu barədə tez-tez danışırıq. Onların arasında dövlət qurumlarında işləyənlər də var. Bəzən, yarızarafat, yarıciddi deyirlər ki, hökumətin fəaliyyətini çox tənqid edirsən. Mən də deyirəm ki, sizi yaxşı başa düşürəm. Hansısa sahədə iş görməyə imkanlarınız var. Başqa sahələrdə olan problemləri görməməzliyə vura bilərsiniz. Sistemi dəyişməyin iki yolu var – daxildən və xaricdən. Ya daxildə olub kiçik bir sahədən başlayıb dəyişikliklər edirsiniz, yaxud sistemin kənarında dayanıb bütövlükdə onu dəyişdirmək istəyirsiniz…

– Sistemi dəyişdirmək iddasındasız?

– Bu iki seçimdən biri ilə mütləq məşğul olmaq lazımdır. Ola bilməz ki, həm kənarda olasan, heç bir şeyə müdaxilə etməyəsən, heç bir problemi qabartmayıb, evdə oturub qapı-pəncərələri bağlayıb, interneti söndürüb durasan. İnsan, xüsusən fəal vətəndaş ətrafında baş verənlərə reaksiya verməlidir. Problem kimi görüdüyü məsələlərin həllinə öz töhfəsini verib onun aradan qalxmasına çalışmalıdır. O ki qaldı hansı formada, bunun müxtəlif formaları var.

– Məsələn?

–  Bu sualın cavabı elə bayaq xatırlatdığım dostlarım tərəfindən də soruşulub. Parlamentin tərkibinə baxsaq, mən özümü indiki deputatların 50-60 faizindən daha layiqli millət vəkili kimi görürəm. Eləcə də hökumətin tərkibinə baxanda. Burada bir haşiyə çıxım: 2010-cu ildə yaşlı deputatlardan biri məndən soruşdu ki, özünü parlament üzvü olmağa layiq görürsənmi? Bunun üçün müəyyən qədər təcrübə lazımdır. Mən dedim ki, normal ölkələrdəki ideal parlamentdə yox, çünki kifayət qədər gəncəm. Amma bizim parlamentə baxanda özümü layiq görürəm. Parlamentə, hökumət kabinetinə baxanda, əminliklə demək olar ki, bir çoxlarından pis idarəçi olmaq olmaz.

Bu günlərdə aktual olan bir hadisəni misal çəkim: Dövlət Bayrağı Meydanında bayrağımız ucaldılandan cəmi bir gün sonra cırıldı. Bu, onu göstərirdi ki, küləyin təsirini hesablamayıblar. Bu qədər xərc ona görə çəkilmişdi ki, bu, bir imic layihəsi olacaq, dünyanın ən hündür bayraq dirəyi bizdə olacaq. Amma cəmi bir neçə ay sonra Türkmənistanda daha hündür bayraq dirəyi tikdilər. Əvvəl bayrağı çıxardılar, sonra bayraq dirəyini. İndi də Bayraq Meydanını sökürlər.

Bunun kimi misallar çoxdur. Məsələn, Bakıda Nəqliyyatın İntelektual İdarəetmə Mərkəzi quraşdırıldı. Bu sistemin hazırda yarıtmaz fəaliyyəti göz qabağındadır. Yüzmilyonlarla xərc çəkildi, amma təcrübəsiz və bacarıqsız insanların həmin sahələrə təyin olunması nəticəsində bugünki mənzərə ilə qarşılaşırıq. Mən nə qədər pis idarəçi olsam belə, onlardan yaxşı olacağıma əminəm.

– Hakimiyyət nümayəndələri Azərbaycanı dünyaya modern dövlət kimi təqdim edirlər. Yəni infrastruktur, xidmət sahələri, idarəçilik ən müasir standartlara cavab verir. Amma dediyiniz problemlərlə bu təqdimat arasında paradoks var.

– Uyğunsuzluq başqa sahələrdə də var. Məsələn, dünyada ən bahalı brendlər texnologiya şirkətlərinə məxsusdur – süni intellekt, sosial şəbəkələr, Apple, Amazon və s. Bu şirkətlərin elələri var ki, bazar dəyəri Rusiya kimi ölkənin birja dəyərindən yüksəkdir. Biz bunları bilə-bilə 2018-ci ildə ölkədə pambıqçılığı prioritet elan ediriksə, bu, o deməkdir ki, uyğunsuzluq yox, tamamilə əks istiqamət seçilib. Dünya insan əməyini minimuma endirən sahələrə investisiya qoyur, amma bizdə küçələri yaşlı qadınlara süpürtdürürlər. Bunu da onunla izah edirlər ki, biz yeni iş yerləri açırıq, əhalinin məşğulluğunun səviyyəsini artırırıq. Ağıllı arqumentdir, amma doğru yerdə istifadə olunmayıb. 2004-cü ildə mən İndoneziyada olanda gil qablar zavoduna getmişdik, orada da əl əməyindən geniş istifadə olunurdu. Bunun səbəbini belə izah elədilər ki, əhalinin müəyyən təbəqəsini məşğul saxlamaq üçün texnologiyadan yox, əl əməyindən istifadə edirik.

– Əməktutumlu sahə hesab olunur…

– Bəli, amma insan həyatı üçün riskli sahə deyil. Bu, bizdə belə deyil. Saatda 120 kilometr sürət həddi olan aeroport yolunu gecə-gündüz yaşlı qadınlara süpürtdürürük.  İzah edirlər ki, yaşlı qadınlara iş yeri yaradılıb. Onlardan birini avtomobil vurur, amma qadınları qorumaq üçün əyinlərinə fosforlu jiletlər geyindirirlər. Sanki sürücü onları görəndə vurmaq ehtimalı azalacaq. Bəzən o qədər belə absurd qərarlar olur ki, təqdimatda olan müasirliklə kəskin ziddiyət təşkil edir. 2018-ci ildə pambıq əkib dünya ilə rəqabət aparmaq cəhdi modern dövlət anlayışına ziddir.

– Sosial şəbəkələrdə hökuməti tənqid edirsiz. Hazırki şərtlərə baxsaq, tənqid edə-edə hakimiyyətdə təmsil olunmaq mümkündürmü?

– Sahədən-sahəyə dəyişir. Tənqidlərə ictimai dəstək də çox şeyi dəyişir. Dəfələrlə elə problemlər olub ki, biz onu qaldırmışıq, ictimai dəstək olub, kütləvi narazılıq yarandıqdan sonra məsələ ölkə başçısnın diqqətinə çatdırılıb və problem həllini tapıb. Məsələn, Bakıda evakuatorların qanunsuz fəliyyəti dayandırıldı. Bilirsiz ki, 2015-2016-cı illərdə paytaxtın mərkəzində avtomobili cəmi bir neçə dəqiqə saxlamaq kifayət idi ki, onu evakusiya eləsinlər. Bu, vətəndaşı əlavə xərcə salırdı, vaxt itirirdi, əsəb sarsıntısı keçirirdi. Qanunsuzluq vətəndaşlar arasında həddindən artıq böyük narazılıq yaratmışdı. Cərimə duracaqlarının qarşısında insanlar hakimiyyətə öz nifrətlərini ifadə edirdilər. Biz də buna etiraz etdikdən sonra məsələ ölkə rəhbərliyi səviyyəsinə qalxdı və həll olundu.

Bir də dövlət qurumlarında tənqidə fərqli münasibət var. Bəziləri normal, konstruktiv təklif kimi qəbul edir, bəziləri isə elə qəbul edirlər ki, tənqidlər kimlərsə tərəfindən sifariş olunur, ictimai fəallar onlara qarşı qaldırılır, qərəz var və s.

– Söhbətin əvvəlində qeyd etdiniz ki, ölkədən getmək haqqında qərar qəbul etmisiniz…

– Qəti deyil, amma başqa yol yoxdur. Ya gərək, ölkədə genişmiqyaslı siyasi fəaliyyətə başlayım. Bunun da riskləri ilə yanaşı, nə qədər faydalı olacağı barədə suallar var. Ona görə də yaxşısı budur, ölkə xaricinə gedib fəaliyyətə davam etmək lazımdır.

– Siyasi fəaliyyət məsələsinə daha sonra gələrik. Nüfuzlu Qərb universitetinin məzunusuz. Azərbaycanda sizin kimi gənclərin sayı kifayət qədərdir. Ölkənin siyasi inkişafına qatqı verməkdə sizə nə mane olur?

– İmkan verilmir. Mən xaricdə təhsil alan tələbələr içində həm ictimai-siyasi, həm də şəbəkəsinin genişliyinə görə öndə olan şəxslərdən biriyəm. Əgər bu gün ölkədə mənim öz potensialmı reallaşdırmağa imkan verilmirsə, ölkədən getmək haqqında düşünürəmsə, təsəvvür edin, xaricdə təhsil almış minlərlər gənc hansı durumdadır. Onlar öz ailələrinin yanına qayıdıb ölkənin inkişafına töhfə verə bilərdilər. Onlara şərait yaradılmır.

– Şərait deyərkən, konkret nəyi nəzərdə tutursunuz?

– Birincisi, dövlət sektorunda maaşlar kifayət qədər aşağıdır. Gənclər xaricdə təhsil alıb qayıtdıqdan sonra həmin maaşa işləmək istəmirlər. Gənclər rasional olaraq fikirləşirlər ki, Avropa ölkələrində ortabab bir işdə çalışsa, bundan dəfələrlə çox qazana bilərlər. Gərək, həddindən artıq altruist bir insan olsun, desin ki, mən gedirəm Azərbaycana, az maaşla dövlət qurumlarında işləməyə. Özəl sektora gəldikdə, bir çox gənclər var ki, bu sahədə yeni təşəbbüslər ortaya qoyurlar. Startaplarla başlayırlar, onların biznesləri müəyyən səviyyəyə gələndə ya kənardan müdaxilə olunur, ya da süni bürokratik əngəllər onları bezdirir. Onlar fikirləşirlər ki, bu layihələri qonşu Gürcüstanda, yaxud Ukraynada, Dubayda, dünyanın müxtəlif ölkələrində reallaşdıra bilərlər.

Başqa qurup gənclər insan hüquqları, demokratiya sahələri üzrə təhsil alıblar, gəlib Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətində fəal olmaq istəyirlər. 2013-cü ildən məlumdur ki, bu sahədə hansı vəziyyət hökm sürür. Kiçik bir layihə belə reallaşdırmaq olmur, şəxsi büdcələr hesabına maliyyələşdirilən layihələrə görə cinayət işləri açılır, həbslər həyata keçirilir. Belə hallar da gəncləri ölkə xaricinə getməyə məcbur edir.

Hazırda xaricdə elə ölkələr, elə şəhərlər var ki, orada daha çox gənc var, nəinki Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında. Məsələn, Praqda həm xaricdə təhsil alanlardan, həm ictimai fəallardan çoxlu sayda gənc var. Eləcə də bir çox gənclər ölkədən köçüb fəaliyyətlərini Tiflisdə, İstanbulda davam etdirirlər.

– Hiss olunur ki, gənclərdə ümumiyyətlə, siyasətə maraq yoxdur, bu, nə ilə bağlıdır?

– Əvvəla, ona görə ki, siyasətlə məşğul olmağa mühit yoxdur. Daha sonra, siyasi proseslərə qoşulmaqla nəyinsə dəyişəcəyinə ümid azdır.

– Siyasi mübarizə də yoxdur?

– Bəli, yoxdur. Gənclər siyasətə o vaxt maraq göstərə bilərdilər ki, müxtəlif ideoloji bağlılıqları olan partiyalar çox rahatlıqla fəaliyyətlərini davam etdirsinlər. Azad və ədalətli seçkilər keçirilsin. Amma gənclər görəndə ki, hansısa siyasi partiya öz ofisindən qovulur, üzvləri həbsə göndərilir, seçkidə kimin hansı formada səs verməsindən asılı olmayaraq, MSK ehtimal nəzəriyyəsini alt-üst edir. Məlum olur ki, kimsə kalkulyatoru qarşısına qoyub hesablayaraq protokollara nəticə yazır. Belə bir mühitdə siyasətlə məşğul olmaq o qədər də cazibədar deyil.

– Bəs siyasi mübarizə aparmaq olmaz?

– Bəli, ancaq siyasi mübarizə aparıb insanları maarifləndirmək, təşkilatlandırmaq olar. Hökumət düşünür ki, siyasi azadlıqları boğmaqla siyasi riskləri azaldır. Amma təcrübə göstərir ki, bu yol tamamilə əks effekt verir. Ərəb baharından əvvəl bu ölkələrin liderləri ABŞ dövlət katibinə, prezidentinə hər görüşdə deyirdilər ki, bizim ölkələrdə sabitlikdir, insan hüquqularını bir az sıxmaqla, riskləri minimuma endirmişik. Bunula bağlı nüfuzlu dərgilərdə akademik yazılar, təhlillər yazıldı. Qərb liderləri başa düşdülər ki, insan haqlarının boğulması hesabına əldə olunmuş sabitlik ortadan qaldırılmış təhlükələr deyil. Onlar xalçanın altına süpürülmüş risklərdir. Ən təhlükəlisi də elə bunlardır, çünki görünmür. Onların nə vaxt, haradan partlayacağı məlum deyil. Çünki dalğalanmalar olan cəmiyyətlərdə çox rahatlıqla müəyyən etmək olur ki, cəmiyyətdə hansı qrupların hansı problemləri var. Hər şeyi boğmağa çalışanda, hər şey döşəmənin altında baş verir. Nəticədə günlərin birində tamamilə gözlənilməyən qrup bir hadisəyə görə üsyan qaldırır, cəmiyyət də onların arxasınca gedir.

– Siyasi fəaliyyətlə məşğul olmağı istisna elədiniz. Bu, perspektivə ümidsizlikdən irəli gəlir, yoxsa ümumiyyətlə siyasətə maraq yoxdur?

– Eskobarın belə bir fikri var: “Siyasətdə və müharibədə uğurun əsas göstəricisi doğru zamanlamadır”. Hər şeyin bir zamanı var. Əgər, siyasi mübarizənin zamanı olsa, onu aparmaq olar. Mühit yetişməyibsə, daxili və beynəlxaq şərtlər ona uyğun deyilsə, bu mübarizəni başlayıb yerindəcə neytrallaşdırılmaq doğru olmaz.

– Bəs siyasi mübarizə aparanlar var axı. Milli Şura, Müsavat, ReAL…

– Onlar olmalıdırlar da. Hər bir ölkədə belə təşkilatlar var.

– Onların apardığı mübarizəni necə qiymətləndirirsiniz?

– Bu barədə özləri danışsalar, yaxşı olar.

– Kənardan necə görünür?

– Müşahidəm odur ki, hər bir siyasi qüvvə apara biləcəyi maksimum mübarizəni aparır. Amma mənə görə, bəziləri doğru, bəziləri yanlış yanaşma seçib. Bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, 93-cü ildə güclü vərəndaş cəmiyyəti, siyasi institutlar vardısa, zəif bir partiya hakimiyyətə gələ bilirdisə və bu gün həm daxili resurslar, həm beynəlxaq dəstək baxımından dəfələrlə daha güclüdürsə, həmin siyasi qüvvələrin də səhvlərin bir hissəsini özlərində axtarması lazımdır. Hər şeyi hakimiyyətin, beynəlxalq qüvvələrin üzərinə yıxmaq düzgün deyil. 93-cü ildən bəri müyyən səhvlər olub ki, onlar müxalif düşərgənin zəifləməsinə, hakimiyyətin güclənməsinə gətirib çıxarıb.

– Hansı səhvlər daha qabarıq görünür?

– Hansı partiyada?

– Milli Şurada, ReAl-da…

– Milli Şura üzvləri tənqidə dözüm baxımından hakimiyyətdən çox da fərqlənmirlər. Bu yaxınlarda “Meydan” TV-nin rəhbəri Emin Milli ABŞ Konqressində Azərbaycanla bağlı dinləmlər zamanı bilərəkdən və ya bilməyərəkdən Milli Şuradan müəyyən şəxslərin adını çəkməmişdi. Bu, o qədər böyük bir qalmaqala səbəb oldu ki… Amma əslində onun üzərindən keçmək olardı. Əgər hansısa siyasi qüvvənin hədəfi hakimiyyətlə mübarizədirsə, bu məsələni ümumiyyətlə, görməmək olardı. Baxmayaraq ki, “Meydan” TV Milli Şuranın fəaliyyətinə kifayət qədər dəstək verir. Hətta bəzən o qədər yaxın dəstək verib ki, kənardan bir çoxları onu Milli Şuranın informasiya ruporu  hesab ediblər. Tək bu yox, ictimai -siyasi kəsimin rəy öndərlərinə qarşı elə münasibət göstərirlər ki, sanki hamı onlara qarşıdır.

– Milli Şura üzvləri açıq şəkildə qərəzli münasibətlə üzləşdiklərini deyirdilər.

– Bu, kökündən yanlış yanaşmadır. Təbii ki, hər xırda məsələyə görə münasibətlər hamı ilə korlanırsa, hamı sizə qarşı görünəcək. Amma əslində hamı sizə qarşı deyil. Siyasətçinin də sadə vətəndaşdan əsas fərqlərindən biri soyuqqanlı olmağı bacarmasıdır, müəyyən məsələlərdə rasional olmasıdır. Hətta onların maraqlarına zərbə vurmuş adamlarla əməkdaşlıq etməyə hazır olmalıdırlar. Hər şeydən küsüb-incimək siyasətçi davranışı deyil.

– Bayaq qeyd etdiniz ki, doğru zamanı gözləyirsiniz. Cəmiyyət də doğru zamanı gözləyir? Çünki siyasi süstlük var, aktivlik yoxdur və s.

– Mənim bu barədə yanaşmam fərqlidir. Ondan ibarətdir ki, böyük dəyişikliklər sadəcə sıravi insanların kimlərinsə çağırışı ilə küçələrə çıxması ilə baş verməyəcək. Burada daha böyük faktorlar rol oynamalıdır. Çünki Azərbaycan yerləşdiyi coğrafiyaya və burada həyata keçirilən irimiqyaslı layihələrə görə böyük güclərin maraq dairəsindədir. Burada siyasi sabitlik onlar üçün vacibdir.

İkincisi, ölkədə böyük biznesi və maraqları olan insanlar var. Onlar hakimiyyət dəyişikliyindən sonra qeyri-müəyyənliyin minimuma endirilməsi, müəyyənliyin maksimuma çatdrılmasında maraqlı olurlar. Yəni, hakimiyyətə kim gələcək, onun yanaşması nədən ibarət olacaq. Yalnız o halda – həm xaricin, həm daxildəki böyük resurs sahibi olan insanların dəstəyi olduqdan sonra sadə insanların kütləvi etirazları dəyişikliklə nəticələnir. Əks halda, onların qarşısı alınacaq. Necə ki, 2003-cü ildə kifayət qədər çox sayda insanlar meydanlara çıxdı, amma nəticə olmadı. Çünki müəyyən xarici qüvvələr dəyişikliyi istəmirdilər. Doğru zaman gözlənilməldir ki, həm hakimiyyətin daxilində narazılıq pik səviyyəyə çıxsın, daxildən kimlərsə bu prosesə qoşulsun. Yaxud hakimiyyətin beynəlxalq maraq qrupları ilə münasibətləri o qədər korlansın ki, onlar bu hakimiyyəti dəyişmək barədə düşünsünlər.

– İndi Azərbaycanda həm daxildə, həm xaricdə bu proses gedirmi?

– Mən daxildə kifayət qədər narazılıq hiss edirəm. Məlumatlar daxil olur ki, klanlar, qruplar arası münasibətlərdə gərginlik kifayət qədər yüksəkdir. Həmin qrupların iqtisadi maraqlarının təmin olunmaması, gəlirlərin bir mərkəzdə toplanması onları narazı salır. Dünən iqtisadi davranışla bağlı bir məqalə oxumuşdum. Orada deyilirdi ki, bir insanın itkisi ona daha böyük mənəvi zərbə vurur, nəinki maddi gəlir. Azərbaycanda iki devalvasiya olub, dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilən bir çox layihələr dayandırılıb, bir çox oliqarxların biznesləri əl dəyişdirib və s. Bütün bunlar- maliyyə, iqtisadi güc itkiləri klanları və maraq qruplarını narazı salır. Hətta əvvəlkindən bir neçə dəfə çox qazansalar belə, bu, narazılığı kompensasiya eləmir.

– Amma narazıların içində siyasi fiqurlar yoxdur.

– Kifayət qədər böyük resursları olan insanlardır. Uzun müddət vəzifədə olmuş, sonradan çıxarılmış şəxslərin kifayət qədər sərvəti, siyasətdə, mediada, vətəndaş cəmiyyətində, beynəlxaq dairələrdə əlaqələri var.

– Onlar yenidən pay istəyirlər?

– Həmin narazı salınmış insanlar siyasi qüvvələrin apardığı mübarizəyə hər hansı formada dəstək verməyə başlaması hansısa dəyişikliyə gətirib çıxara bilər. Gürcüstanda, Ukraynda, Moldovada, bu yaxınlarda Ermənistanda hakimiyyətlər kütləvi etirazlar nəticəsində dəyişdirildi. Mübarizənin hansısa mərhələsində beynəlxaq maraq quruplarından, sistemin içindən bu mübarizələrə dəstək olub. Ki, məsələn, biz Saakaşvili ilə, Paşinyanla işləmək istəyirik. Sadəlövlük olardı hansısa siyasətçi desin ki, mən onminlərlə insanı küçələrə çıxaracağam, hakimiyyət də bununla dəyişəcək. Hakimiyyətin içindəki narazı qruplarla işləmək lazımdır.

– Bütün hallarda gücə və mübarizəyə istinad olunur və “stavka” qoyulur. Azərbaycanda da protest elktoratı müxalifət liderlərinin ətrafında toplanıb. Dediyiniz daxili və xarici qüvvələrin istinad mövqeyi müxalif siyasi qüvvələr olacaq?

– Şərt o deyil ki, yalnız onların ətrafında torparlana bilər. Azərbaycandaki müxalif qüvvələr hazırda resurs baxımından o qədər zəifdirlər ki, onlar qədər gücü olan siyasi partiyanı yaratmaq cəmi bir ay vaxt tələb edər. Kifayət qədər maliyyə dəstəyi olsa, heç kimin tanımadığı simanı Azərbaycanın müxalifət liderinə çevirmək olar.

– Hakimiyyət buna imkan verərmi?

– Hakimiyyət imkan vermək istəməsə də, maraq qrupları istəsələr, çox rahatlıqla bunu edə bilərlər. Və istinad da ona ola bilər.

– Bəs qeyd elədiyiniz xarici amil necə, hakimiyyətin əleyhinə çevrilmir ki?

– Bu istiqamətdə hazırda ciddi dəyişiklik hiss etmirəm. Hazırda dünyada elə hadisələr baş verir ki, Azərbaycan onların siyahısında ilk yerlərdə deyil. Əgər Azərbaycanda hərəkətlənmələr, sistemin içində çat olsa, dərhal həmin qüvvələr burada prosesi idarə edənlərə baxacaqlar. Onlara verilən mesajlar da kifayət qədər aydın olmalıdır ki, indiyə qədərki maraqlar təmin olunacaq, status- kvo saxlanacaq və gələcəkdə daha yaxşı ola bilər. Belə təminatlar olarsa, beynəlxaq qüvvələr istəyərlər ki, həm onların maraqları təmin olunsun, həm də Azərbaycanda demokratik bir cəmiyyət qurulsun.

– Əvvəllər Qərb ölkələri Azərbaycanda adi hadisələrə belə,reaksiya verirdilər, səfirliklərin bəyanatı olurdu və s. Amma son illərdə heç bir reaksiya yoxdur. Bu, nə ilə bağlıdır?

– Hər ökənin öz yanaşması var. Bəziləri düşünür ki, öz resurslarını dəyişklik daha real olan ölkələrə yönəltsələr, daha yaxşı ola bilər. Bəzilərinin iqtisadi maraqları təmin olunur. Onlar hökumət tərəfindən şantaj olunurlar ki, bizimlə yaxşı münasibətləriniz olmasa, maraqlarınız təmin olunmayacaq. Bəzilərinin də təhlükəsizlik maraqları təmin olunub. Əgər, ölkə daxilində hərəkətlənmələr olsa, onlar hazırki maraqlarını qorumaq şərti ilə proseslərə dəstək verə bilərlər. Burada vətəndaş cəmiyyətinin özünün də zəiflikləri var. Onlar da diplomatik nümayəndəlikləri, beynəlxaq təşkilatları sıxmalıdırlar ki, siz də baş verən hadisələrə operativ, adekvat reaksiya verin.

– Deyirsiz, xaricdə təhsil alan gənclər ölkəyə şəraitsizliyə görə gəlmir, sahibkarlıq, siyasət, iqtisadiyyat monopoliydadır. Bəs hökumət kiminlə işləyir, onun dəstək verdiyi və aldığı elktorat hansı təbəqədir?

– Yalnız yüz faiz loyal olan insanlar.

– Onların maraqları təmin olunurmu?

– Müəyyən qədər təmin olunur. Amma bu, kifayət qədər yanlışdır. Onların dəstək verdiyi quruplar heç də cəmiyyətin aparıcı üzvləri deyillər. Hökumətin və parlamentin tərkibinə baxanda görürük ki, rəhbər şəxslərin auditoriyaları tamamilə zəifdir. Hökumət Hüseyn Əzizoğlunun bir neçə yüz minlik izələyicisinə baxıb, bəzən, ondan təbliğat vasitəsi kimi istifadə edir. Bu yaxınlarda bir dönər mağazasının açılışında onun dəstəyindən istifadə olunmuşdu ki, reklam eləsin. Həmin mərasimə bir neçə nəfər gəlmişdi ki, onların əksəriyyəti 13-14 yaşlı uşaqlar idi. Hökumət bəzən, saya aldanıb keyfiyyətə fikir vermir. Onlar üçün yüz min dünyadan xəbəri olmayan insan daha əhəmiyyətli olur, nəinki cəmiyyətdə öz sözünü demiş, müxtəlif sahələr üzrə ekspert olan bir neçə min söz sahibi olan insanlar. Burada bəzən, ağıllı seçim görünmür.

– Xaricdə təhsil üzrə dövlət proqramının icrası dayandırılıb. Hazırda gənclərin xaricdə təhsil almasına dövlət necə dəstək verir?

– Kimlər təhsillərini bitirməyibsə, dövlətdən təqaüd alırsa, yalnız onlara dəstək verilir. Başqa heç bir dəstək yoxdur.

– Proqramda 5 min tələbənin xaricdə təhsili nəzərdə tutulurdu. Bu say doldumu?

– Yox, beş min rəqəmi də başa çatmadı. Göndərdikləri tələbələrin qarşısına şərt qoymuşdular ki, ölkəyə qayıtsınlar. Amma onların bir çoxunu heç işlə təmin edə bilmədilər. Həmin proqramdan bəhrələnənlərin 50 faizdən çoxu xaricdə qalıblar. Proqram imzalananda ölkə başçısı gənclərlə görüşmüşdü, orada mən də var idim. Prezident demişdi ki, həmin gənclər xaricdə qalsalar belə, bizim üçün güclü diaspor ola bilərlər. Amma bu gün problem orasındadır ki, Təhsil Nazirliyi əminliklə deyə bilməz, hansı ölkədə nə qədər tələbəmiz var, onlar hansı işlərlə məşğul olurlar və problemləri nədən ibarətdir.

– Statistika aparılmır, əlaqə yoxdur?

– İldə bir dəfə proqram vasitəsi ilə təhsil alan tələbələrə bir sorğu göndərilir ki, hazırda harada işləyirsiz, hansı ölkədə yaşayırsız. Tələbələr çox zaman o formanı doldurmurlar, halbuki bir çox dəyişikliklər ola bilər. Təhsil Nazirliyinin əlində elektron formada məlumat bazası yoxdur. Nəzərə alsaq ki, dövlət proqramından başqa öz hesablarına on minlərlə gənc xaricdə təhsil alır, işləyir, onların taleyi ilə heç bir qurum maraqlanmır. Nə Diaspora Komitəsi, nə Təhsil Nazirliyi, nə də Gənclər və İdman Nazirliyi. Bizdə belə bir layihə hazırlanıb. Rahat istifadə və filtirləmək mümkün olan bir proqram hazırlamışdıq. “ASAN xidmət”ə təklif etmişdik ki, ortaq şəkildə bu layihəni reallaşdıra bilərik. Bu proqram həm də çox yaxşı kadr bazası ola bilərdi. Dövlət qurumlarına, özəl sektora kadr lazım olanda, orada axtarıb tapa bilərdilər.

– “ASAN xidmət” niyə qəbul etmədi?

– Onlar dedilər, bu, bizim deyil, Təhsil Nazirliyinin sahəsidir. Nazirlik də düşünür ki, bunu özləri edirlər. Amma çox primitiv yollarla edirlər. Prezident bəzi dövlət qurumlarına bu barədə tapşırıq vermişdi ki, xaricdə oxuyan gənclərlə bağlı hərtərəfli məlumatlar olan elektron baza yaradılsın. Onlar da bunu yarada bilməmişdilər.

– Yəqin kifayət qədər məlumatınız var, xaricdəki Azərbaycan gənclərinin işləri, fəaliyətləri barədə. Necə qruplaşdırmaq olar onları?

– Bu tələbələri bir neçə qrupa bölmək lazımdır. Bir qrup öz təhsil aldıqları ölkələrdə iş tapıb fəaliyyətlərini davam etdirirlər. Başqa qrup insanlar təhsillərinə uyğun, amma başqa sahələrdə işləyirlər. Üçüncü qrup insanlar isə təhsil alsalar belə, öz peşələrinə yad olan xidmət sahələrində çalışırlar. Restoranlarda, telefon mağazalarında və s. yerlərdə işləyirlər. Bütün bunlar onu göstərir, insan nə qədər çarəsiz olmalıdır ki, öz ölkəsində işləmək imkanı olduğu halda gedib başqa ölkələrdə pizza daşısın, yaxud ofisant işləsin.  Gənclər ona görə belə işlərə üstünlük verirlər ki, ölkədə yaxşı gəlirləri yoxdur, azadlıqları məhdudlaşdırılır.

– Hökumət onların təhsilinə bu qədər də vəsait xərcəlyib, bəs ölkəyə qayıdıb işləmələrində niyə maraqlı deyil?

– Hökumət xaricdə bir müddət yaşamış insanları özünə qarşı risk olaraq görür. Hesab edirlər ki, orada gördükləri azadlıqları burada da tələb edə bilərlər. Hətta keçmiş təhsil naziri Misir Mərdanov çox açıq şəkildə demişdi ki, bizim tələbələrin Amerikada başlarını dəyişirlər. Ona görə də bakalavr səviyyəsində gənclərin xarcidə təhsil almalarını maliyyələşdirmək istəmirik. Bir çox qərarverci şəxs elə düşünür ki, xaricdə təhsil alıb qayıtmış şəxslər ölkədə inqilab etmək istəyirlər.

– Bəs elə onların uşaqları da xaricdə təhsil alırlar axı?

– Öz övladları da narazdır. Onlar ya valideynlərinə görə, ya da onların təzyiqi ilə susurlar. Görmüşəm ki, bir çox məmurların övladları bizim qaldırdığımız problemləri daha yaxşı görürlər. Onlar da bilirlər ki, bu, doğru idarəetmə deyil…

Söhbətləşdi: Elçin RÜSTƏMLİ

Strateq.az

MÜSAHİB  / XuralTAC

Xəlil paşa rus ordusunu qarşılamağa getdi… – “Son iclas”

Xural Yazıldığı tarix 30 May 2018

Kult.az Prezident İlham Əliyevin qızı Arzu Əliyevanın prodüserliyi ilə çəkilən “Son iclas” filminin ssenari müəllifi, Bakı Media Mərkəzinin redaktoru Müsəllim Həsənovun Teleqraf.com-a müsahibəsini təqdim edir:

– Müsəllim müəllim, hər bir filmin, layihənin, işin öncə ideyası yaranır. “Son iclas” filminin ideyası necə meydana gəldi, ssenari kimin təşəbbüsü ilə yazıldı?

– Ölkə başçısının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi ilə əlaqədar sərəncamı verilməzdən xeyli qabaq fikirləşirdik ki, Bakı Media Mərkəzinin bu əlamətdar tarixə öz töhfəsi olmalıdır. Hələ keçən ilin yayında qərara almışdıq ki, Cümhuriyyətin 100 illiyi ilə bağlı layihə hazırlayaq.

Onu da qeyd edim ki, Bakı Media Mərkəzi 5 il bundan əvvəl yaranıb və bu müddət ərzində Azərbaycan tarixinin nisbətən az öyrənilmiş, qaranlıq səhifələrinə işıq salmağa çalışıb. İkinci dünya müharibəsi illərində faşizm üzərində qələbədə Bakı neftinin roluna həsr edilmiş “Hədəf Bakıdır. Hitler neft uğrunda döyüşü necə uduzdu”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Paris Sülh Konfransına göndərdiyi nümayəndə heyətinin keşməkeşli taleyindən bəhs edən “Əbədi ezamiyyət” filmləri bu qəbildəndir. Mərkəzin əsas işlərindən biri də sənədli filmlər çəkmək olduğundan keçən ilin yayından yeni film barədə müzakirələr aparırdıq. Mövzu aydın idi: film AXC-nin 100 illiyinə həsr olunmalı idi.

O ki qaldı filmin konkret süjetinə, ortaya sual çıxa bilər ki, niyə məhz “Son iclas”? Əslində Cümhuriyyətin 23 aylıq fəaliyyətinin hər ayı haqqında film çəkmək olar və yəqin ki, gələcəkdə çəkiləcək. Çünki bu tarixin hər ayı dramatik hadisələrlə zəngindir. Cümhuriyyətin elan olunmasından tutmuş süqutuna qədər uzanan 23 ayın hər bir ayı gərgin mübarizələr şəraitində keçib.

Biz düşündük ki, AXC-nin yaranması, İstiqlal Bəyannaməsinin qəbulu, Cümhuriyyətin tarixi xidmətləri haqqında adamlarda kifayət qədər məlumat var və 100 illik ərəfəsində bu mövzuda müxtəlif verilişlər hazırlanacaq, ola bilsin, filmlər çəkiləcək, kitablar yazılacaq və bu məlumatlar bir az da zənginləşəcək. Ancaq Cümhuriyyətin sonu barədə nəsə hazırlamaq o qədər də aktual olmayacaq. Buna görə də məhz Cümhuriyyətin son aylarına işıq salmağı qərara aldıq.

Şəxsən mənim özüm üçün də maraqlı idi ki, bu iclas necə baş verib, səsvermə necə keçirilib, hakimiyyət necə təhvil verilib və s. Ona görə də əvvəldən qərara aldıq ki, mövzu AXC parlamentinin son iclası ilə bağlı olsun.

Bir şeyi də qeyd edim ki, bizim Bakı Media Mərkəzində yaradıcılıq azadlığı ilə bağlı heç bir məhdudiyyət yoxdur, amma bütün məsələlər müzakirə yolu ilə, kollegial şəkildə həll edilir. Filmin “Son iclas” adlandırılması da bu cür müzakirələr vasitəsilə həll olundu və AXC-nin son iki ayına – mart-aprel aylarına həsr olunması barədə kollegial qərar qəbul edildi.

– Biz sual verməmişdən bu məsələyə özünüz toxunduz. Doğrudan da, niyə süqut əsas götürüldü? Bir qədər pessimist əhval yaratmırmı?

– Hələ mövzu müzakirə olunanda bu sual ortaya çıxmışdı – niyə məhz son dövr, süqut mərhələsi?.. Biz ona görə bu dövrü seçdik ki, Cümhuriyyətin son ayları nisbətən az tədqiq olunub və bu dövr daha dramatikdir. Təbii ki, filmdə Cümhuriyyətin xidmətlərini vurğulamağı da unutmadıq. Filmdə Cümhuriyyətin elan olunması, Fətəli Xan Xoyskinin bu barədə dünyaya car çəkməsi, eləcə də AXC-nin xidmətləri xatırladılır. Bu baxımdan filmin pessimist ruhda çəkilməsindən danışmaq olmaz.

Hər bir filmin tamaşaçıya ünvanlanmış bir neçə mesajı olur. Bizim filmdə də tamaşaçıya bir çox mesajlar verilir. Onlardan biri Cümhuriyyət qurucularının hakimiyyəti hansı çətin və gərgin mübarizə şəraitində təhvil verdiklərini göstərmək idi.

Göstərmək istədik o vaxt ölkənin daxili siyasi, eyni zamanda geosiyasi vəziyyəti necə idi ki, bu kişilər hakimiyyəti təhvil verməyə məcbur oldular. Aradan 100 il ötüb, indi “gərək hakimiyyəti verməyəydilər” demək çox asandır. Xatırlayırsınızsa, 1920-ci ilin yanvarında Paris Sülh Konfransının Ali Şurası Azərbaycanın müstəqilliyini de-fakto tanıyır. Həmin günlərdə müzakirələr gedir və Britaniya hökuməti bəyanat verir ki, Azərbaycan və Gürcüstana silahla kömək ediləcək. Cəmi iki ay sonra bolşevik qoşunları Azərbaycana daxil olur, amma Britaniya hökuməti susur, heç bir reaksiya vermir, halbuki dünən silah verəcəyini bəyan edirdi…

Xoyski Britaniyanın və Fransanın Qafqazdakı nümayəndəsinə zəng vurur ki, kömək edin, hansısa formada dəstək verin, amma heç bir səs-soraq çıxmır. İndi biz tez-tez dünya siyasətində ikili standartlardan danışırıq, sən demə elə 100 il əvvəl də belə olub. Tamaşaçıya bu reallığı göstərmək, çatdırmaq istədik. Azərbaycan dövləti bu gün ona görə özünə güvənir və müstəqil siyasət yeridir ki, kənardan olan dəstək, yardım əbədi deyil, xarici dövlətlər müəyyən maraqlar daxilində kömək göstərir, özlərinə lazım olanda dəstək verirlər, amma çətinlik yarananda hərə öz marağını qoruyur.

Başqa bir misal, 1920-ci ilin aprelində bolşevik qoşunları Azərbaycana daxil olanda parlamentin gərgin iclası keçirilir və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə müraciət edir ki, parlamentin qapısını açıq qoyaq, xalq hansı çətin şəraitdə qərar qəbul etdiyimizdən xəbərdar olsun…

– Parlamentin qapısının açıq qoyulmasına dair Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin müraciəti tarixi sənədlərdə var, faktdır, elə deyilmi?

– Bəli, bu fikirlər parlament iclasının stenoqramında əks olunub. Biz filmdə maksimum tarixiliyi qorumağa çalışmışıq. Burada bədii fantaziya çox azdır.

Deməli, qoşunların Azərbaycan sərhədini keçməsini xatırlatdım. Zirehli qatarlar Samur körpüsünü keçib Bakıya doğru irəliləyir, amma əhali buna biganədir. Parlamentin fövqəladə iclasıdır, hakimiyyət məsələsi həll olunur, əhali küçələrə tökülmür, etiraz etmir. Diqqət elədinizsə, filmdə xırda bir detal var: bolşevik qoşunları Dağıstanda dayanıb, amma Bakıda təzə restoran açılır, teatr tamaşaları qoyulur. Niyə bu cür idi?

O dövrdə əhali, demək olar ki, təhsilsiz idi, müstəqilliyin nə demək olduğunu geniş kütlə anlamırdı, əsas güc Cümhuriyyət qurucuları olan ziyalıların çiynində idi. Amma bundan sonrakı 70 ildə çox dəyişikliklər oldu, əhali kifayət qədər savadlandı, hərbi mütəxəssislərimiz yetişdi, yenidən xalq hərəkatı başlayanda AXC hökumətinin yaratdığı Bakı Dövlət Universitetinin artıq 70 yaşı var idi. Ona görə də 1990-cı illərin ortalarında Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı təhlükə yarananda ulu öndərin televiziya ilə bir müraciətindən sonra gecə vaxtı yüz minlərlə adam Prezident Administrasiyasının qarşısına gəldi, dövlətin, dövlətçiliyin müdafiəsinə qalxdı.

Bütün bunların xatırladıldığı filmdə daha bir mesaj verilir: Allah eləməsin, yenidən müstəqilliyimizə hər hansı təhlükə yaransa, xalq öz dövlətini qorumağa hazır olsun. Bu, hər birimizin borcudur.

– Bəs filmdə Nəriman Nərimanov obrazının görünməməsi nə ilə bağlıdır? Hərçənd Azərbaycanın hansı tale yaşamasından asılı olmayaraq əsas qəhrəmanlardan biri Nərimanov idi…

– Ona görə ki, həmin günlərdə Nəriman Nərimanov Bakıda deyildi, Həştərxanda idi. Fikir verdinizsə, filmdə Orconikidzeninin Leninə teleqramı səsləndirilir. O, Bakıda vəziyyəti təsvir edib deyir ki, Nərimanov burada bizə çox lazımdır, xahiş edirik onu yanımıza göndərəsiniz. Nərimanov Bakıda nəyə lazım idi?! Çünki o yerli adam idi, hamı tanıyırdı, Bakıda hərbi inqilab komitəsinin sədri vəzifəsinə Kirovu, Orconikidzeni qoymaq olmazdı, yerli adam gərək idi.

Düzdür, bir neçə ildən sonra artıq bu prinsip də unudulacaqdı və Azərbaycana rəhbərlik etmək Mirzəyanlara, Kirovlara həvalə ediləcəkdi, amma ilk vaxtlar məhz Nərimanovun üzərinə qoyuldu bu vəzifə. Bu səbəbdən Nərimanovu Bakıda istəyirdilər, ancaq o, aprel çevrilişindən bir neçə gün sonra – mayın 16-da gəldi Bakıya. Ona görə Nərimanov obrazını xüsusi qabartmadıq, amma filmdə onun da acı taleyi xatırladılır.

– O dövrdə XI Qızıl ordunun başında türk zabiti Necatinin dayanması barədə şayiələr yayılıb. Doğrusu, düşünürdük ki, filmdə hansısa sənədlərə əsaslanaraq bunun nə dərəcədə həqiqət olduğuna aydınlıq gətiriləcək. Ancaq sanki bu məsələ aydınlaşdırılmamış qalır, fürsətdən istifadə edib soruşmaq istərdik ki, bu şayiələrin əsası vardımı?

– Ekspertlərimizdən biri, tarixçi İlqar Niftəliyev filmdə xatırladır ki, 1920-ci ildə Bakıda Azərbaycan Kommunist Partiyası, eyni zamanda Türkiyə Kommunist Firqəsi yaradılmışdı. Həmin dövrdə Bakıda kifayət qədər türk zabitləri var idi və xeyli kommunist təmayüllü adamlar yaşayırdı. Onda Osmanlı imperiyası təzəcə dağılmışdı, Türkiyənin vəziyyəti ağır idi. Ona görə də bolşevik Rusiyası ilə əlaqələr qurmaq, Rusiyadan silah-sursat almaq üçün danışıqlar gedirdi. O dövrdə Qırmızı Orduya türk generalın başçılıq etməsi barədə söhbətlər olmuş, Bakıda olan Xəlil paşa Rusiya qoşunlarının rəhbərliyi ilə danışıqlar da aparmışdı. Xəlil paşa hətta Dağıstana da getmişdi…

– XI Qızıl ordunu qarşılamağa?

– Demək olar ki, hə. O, qoşunlarla gəlmək istəyirdi. Levandovski və Orconikidze ona dedilər ki, bizə Moskvadan belə göstəriş verilməyib, məsələni Moskva ilə həll edin. Ona görə də Xəlil paşa qoşunlara başçılıq etməmişdi, amma belə söhbətlər yayılmışdı.

Bir şayiə də var idi ki, gələn qoşunlar Bakıda dayanmayacaq, Türkiyəyə yardıma gedəcək, ingilis imperialistlərini qovmaq üçün türklərə dəstək verəcək. Əlbəttə, reallıqda belə olmadı, Türkiyəyə yardıma getmək adı ilə Bakıya daxil olan qoşunlar 70 il burada qaldı.

– Xəlil paşanın şəxsiyyəti barədə faktlar, sənədlər varmı, araşdırmanızda rast gəldinizmi?

– Bəli, Xəlil Kut haqqında Türkiyə hərbi xadimi kimi Cümhuriyyət Ensiklopediyasında ayrıca məqalə də var. O, 1918-ci ildə Bakının azad edilməsində yaxından iştirak edib. Amma sonralar, 1920-ci ildə Sovet-Türkiyə yaxınlaşmasını və bolşeviklərin Cənubi Qafqazda möhkəmlənməsini təmin etmək məqsədilə xüsusi tapşırıqlar yerinə yetirib. Hətta bundan sonra bir müddət Moskvada da yaşayıb.

– Türkiyənin Azərbaycan Cümhuriyyətinin taleyinə laqeyd qaldığına dair müxtəlif fikirlər səsləndirilir. Sənədlərlə işləyən araşdırmaçı, ssenarist kimi Azərbaycanın taleyi baxımından Türkiyənin rolu barədə nə deyərdiniz?

– Qeyd etdiyim kimi, 1920-ci ildə Bakıda Türk Kommunist Firqəsi yaradılmışdı, yəqin ki, Azərbaycan Kommunist Partiyasının üzvü olan Əliheydər Qarayevlə milliyyətcə türk olan kommunistin mövqeyi fərqlənməzdi. Hesab eləmirəm ki, Türkiyə dövləti Azərbaycan Cümhuriyyətinə biganə olub. Rəsulzadənin filmdə səsləndirilən çıxışı da bunu təsdiq edir. O deyir ki, Türkiyə bizim xilaskarımızdır, Türkiyənin xilası üçün gedən ordunu biz məmnuniyyətlə yola salarıq… Amma Türk Kommunist Firqəsinin üzvləri Bakıda canfəşanlıq ediblər, o firqənin nümayəndələrinin bir çoxu zabitlər idi, onlar filmdə də göründüyü kimi Bakının küçələrinə vərəqələr yapışdırırdılar ki, narahat olmayın, bu qoşun Türkiyəyə gedir, heç bir problem olmayacaq.

Tarixçi Firdovsiyyə Əhmədova da xatırladır ki, məhz yardım alayının üzvləri türk şarkıları oxuyur, təbliğat aparırdılar ki, ordu Anadoluya yardıma gedir. Onlar, təbii ki, Türkiyə dövləti demək deyildi və bizdə olan kommunistlər kimi düşünürdülər.

– Zaman-zaman Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni hökuməti təhvil verməkdə də günahlandırırlar. “Son iclas”ı bu ittihamlara cavab saymaq olarmı?

– Hesab edirəm ki, saymaq olar. Biz Cümhuriyyət tarixinin iki ayını canlandırmağa çalışdıq. Filmdə Rəsulzadənin çıxışından parçalar səsləndirdik. Və bu çıxışdan görünür ki, hakimiyyətin təhvil verilməsinin əleyhinə ilk etiraz edən məhz Rəsulzadə olub. “Hakimiyyəti biz kimə təslim edirik”, deyə emosional bir nitq söyləyib. Amma təəssüf ki, vaxtilə onunla birgə Cümhuriyyət quran kişilərin heç də hamısı onu dəstəkləməyib.

Bundan başqa, həmin dövrdə Azərbaycanın özündə vəziyyət gərgin, beynəlxalq şərait də olduqca mürəkkəb idi. Sonralar Rəsulzadə Cümhuriyyətin süqutunun səbəblərindən danışarkən kifayət qədər zabitlərimizin olmadığını, əhalinin təhsil səviyyəsinin aşağı olduğunu, kifayət qədər məmur-mütəxəssislərin çatışmadığını əsas gətirmişdi.

Digər tərəfdən Azərbaycana təpədən-dırnağa silahlanmış bolşevik Qırmızı Ordusu gəlirdi. Azərbaycan ordusunun əsas qüvvələri isə Qarabağda ermənilərlə vuruşurdu. Belə olan halda hakimiyyəti necə qorumaq olardı? Nəhayət, bir məsələni də unutmaq olmaz ki, onlar hakimiyyəti dinc və demokratik yolla, eyni zamanda konkret şərtlər daxilində təhvil vermişdilər. Nə idi o şərtlər? İndi yaradılan bolşevik hakimiyyəti müvəqqəti, keçid dövləti olacaq. Azərbaycanın istiqlaliyyəti qorunacaq, hökumət və parlament üzvləri təqib edilməyəcək və s. Təəssüf ki, bu şərtlər elə ilk gündən pozuldu, Cümhuriyyət qurucuları təqib olundu, həbsxanalara atıldı…

Bu baxımdan filmdə ekspert kimi çıxış edən Berlin Humbolt Universitetinin professoru Eva-Maria Auxun fikirləri maraqlıdır. O deyir ki, belə ağır şəraitdə qan tökməmək naminə hakimiyyətin təhvil verilməsi müdrik qərar idi.

– İndiyədək AXC ilə bağlı bir sıra video-materiallar vardı, amma belə fikirlər səslənir ki, “Son iclas” Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni Cümhuriyyət qurucusu kimi qabardan ilk sənədli filmdir, bunu tarixi salnamə adlandıranlar da var. Bu fikirlərlə nə dərəcədə razılaşırsınız?

– Əgər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti haqqında film çəkilir və orada Məhəmməd Əmin Rəsulzadə obrazı canlandırılmırsa, bu, gülməli və absurd olardı. Bizdə qəribə bir psixologiya var, Bakı Media Mərkəzi Cümhuriyyət haqqında film çəkdiyini elan edəndə dərhal sosial şəbəkələrdə müzakirələr başlandı: Rəsulzadə obrazı olacaqmı? Bu sualı verənlər özləri də cavab verirdi ki, xeyr, olmayacaq!

Anlaya bilmirdik ki, adamlar niyə belə düşünür… Axı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə deyib ki, müasir Azərbaycan Respublikası Xalq Cümhuriyyətinin varisidir. Bundan başqa, cənab Prezident bu Cümhuriyyətin 100 illiyinin keçirilməsi ilə əlaqədar xüsusi sərəncam imzalayıb, 2018-ci ili Cümhuriyyət ili elan edib. Dövlət Cümhuriyyətə sevgisini və ehtiramını daha necə bildirməlidir? Özünüz də bu günlərdə dövlət səviyyəsində keçirilən tədbirlərin şahidi oldunuz. Bu baxımdan mən deyərdim ki, M.Ə.Rəsulzadənin və bütün cümhuriyyət qurucularının xidmətlərini qabardan “Son iclas” filmi yox, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev olub. Məhz cənab Prezidentin sərəncamından sonra biz belə bir film ərsəyə gətirmişik.

Təəssüf ki, Bakı Media Mərkəzinin bundan əvvəl çəkdiyi “Əbədi ezamiyyət” filmi barədə də belə müzakirələr açılmışdı. Deyirdilər, filmdə niyə M.Ə.Rəsulzadə obrazı yoxdur? Əvvəla, həmin filmdə Rəsulzadənin Topçubaşovla yazışamları xatırladılmışdı. Digər tərəfdən, axı “Əbədi ezamiyyət” bütövlükdə Cümhuriyyət tarixi haqqında deyil, Ə.M.Topçubaşovun rəhbərliyi altında Paris Sülh Konfransına göndərilən nümayəndə heyəti haqqında idi. O nümayəndə heyətinin tərkibində isə M.Ə.Rəsulzadə yox idi…

– Bəzən ssenarinin güclü olması hələ filmin səviyyəsini müəyyənləşdirmir. Təcrübədə ssenarisi güclü, rejissor işi zəif filmlər çoxdur. Rejissor Fuad Əlişovun işindən razı qaldınızmı?

– Bəli, razı qaldıq. Fuad Əlişov kifayət qədər istedadlı, müasir düşüncəli rejissordur. Bunu ortaya qoyduğu işlə bir daha sübut etdi. Gələcəkdə qismət olsa, yenə də Fuad Əlişovla işləməyə hazıram. Çünki iş prosesində aramızda fikir ayrılığı yaranmadı.

– Fuad Əlişov daha çox klip çəkən rejissor kimi məşhurlaşıb. Maraqlıdır, rejissor seçimi kimin ixtiyarına buraxılmışdı?

– Həqiqətən rejissor seçimi ilə bağlı müxtəlif təkliflər, variantlar var idi. Son qərarı Bakı Media Mərkəzinin baş icraçı direktoru Orman Əliyev verdi. O özü də nisbətən gənc və istedadlı rejissordur, Azərbaycan rejissorlarını məndən daha yaxşı tanıyır. Bu filmi Fuad Əlişova Orman Əliyev etibar etdi və hesab edirəm ki, seçimi düz oldu.

– Filmə reaksiyalar necədir?

– Filmi ilk dəfə Heydər Əliyev Mərkəzində min nəfərdən çox tamaşaçı izlədi, daha sonra 3 gün Bakı və Gəncə kinoteatrlarında nümayiş olundu. Əməkdaşlarımız monitorinq aparıblar və demək olar ki, bütün seanslarda zallar dolu olub. Təbii ki, bu, təkcə “Son iclas” filminə yox, həm də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixinə maraqla bağlıdır.

Düzü, əvvəl bir az şübhə ilə yanaşırdıq ki, kinoteatrda filmə baxanlar çoxmu olacaq? Daha çox komediya janrına maraq göstərən tamaşaçı Cümhuriyyət tarixinə maraq göstərəcəkmi? Sən demə, narahatlığımız nahaq imiş. Üç gün kinoteatrlar bu filmə görə doldu.

Bəzi kinoteatrlardan müraciət gəlib ki, nümayişin bir neçə gün də davam etdirilməsinə icazə verilsin. Doğrudan da sevindirici faktdır ki, AXC tarixinə əhalidə belə böyük maraq var. Tamaşaçılar arasında gənclərin çoxluq təşkil etməsi isə daha sevindiricidir. Hələ ciddi tənqidə rast gəlməmişik, amma ola bilər nə isə kiminsə xoşuna gəlməsin. Bu da təbiidir.

– Aktyor seçimində də gənclərə üstünlük verilmişdi, bir çoxu yeni sima idi.

– Aktyor seçimi ilə peşəkar kastinq qrupu məşğul olmuşdu. Hər rola az qala 3-4 aktyor seçilmiş, sınaq çəkilişləri aparılmışdı. Ona görə də aktyor seçimini uğurlu saymaq olar.

– Düzdür, filmin sonunda istifadə edilən arxivlərin adı sadalanır. Amma hər halda ssenarist kimi oxucularımıza xatırlada bilərsinizmi ki, ssenarinin yazılması üçün hansı arxivlərdən istifadə edilib?

– Cümhuriyyətlə bağlı Azərbaycan arxivlərində saxlanılan bütün sənədlərlə, demək olar ki, tanış olduq, Moskva arxivlərində çalışdıq. Rusiya Federasiyasının Dövlət Arxivində, Rusiya Dövlət Kino-Foto Sənədləri Arxivində, Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivində, Rusiya Dövlət Hərbi Arxivində və sair arxivlərdə saxlanılan sənəd və materiallardan istifadə etdik.

Bundan başqa, Fransa Ali İctimai Məktəbinin arxivində saxlanan sənədlərdən yararlandıq, Britaniya arxivlərindən də müəyyən sənədlər aldıq. Bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşər. Cümhuriyyət parlamentinin bütün iclaslarının stenoqramları Dövlət Arxivində saxlanılır, son iclas istisna olmaqla. Parlamentin son iclasından sonra həmin stenoqramlar bolşeviklər tərəfindən müsadirə edilib və təhlükəsizlik orqanlarının arxivinə verilib.

Hazırda həmin sənədlər Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin arxivindədir. Bizim bu sənədlərlə tanış olmağımıza icazə verildiyinə görə DTX-nin rəhbərliyinə xüsusi təşəkkürlər düşür. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, filmin elmi məsləhətçiləri tarix elmləri doktoru Aydın Balayev və tarix üzrə fəlsəfə doktoru İlqar Niftəliyevdir. Bundan başqa Fransa Ali İctimai Məktəbinin doktoru, milliyyətcə gürcü olan Giorgi Mamulia var, Parisdə yaşayır, Qafqaz tarixinin araşdırıcısıdır.

Hələ “Əbədi ezamiyyət” filminin çəkilşləri zamanı onunla işgüzar və mehriban münasibətlərimiz yaranmışdı, bu filmin ssenarisini hazırlayarkən onun da məsləhətlərindən yararlanmışıq. Nəhayət, tanınmış diplomat və tədqiqatçı dostumuz Ramiz Abutalıbovla əməkdaşlıq etmişik, onun məsləhətlərindən də bəhrələnmişik. Arxiv sənədləri ilə yanaşı Cümhuriyyət xadimlərinin xatirələrindən və əsərlərindən də istifadə olunub.

– Baxanda görünür olur ki, filmə xeyli maliyyə vəsaiti sərf olunub, kostyumlardan tutmuş, qrafika, montaj işinədək peşəkar səviyyədə həyata keçirilib. Filmin maliyyə dəyərini açıqlaya bilərsinizmi?

– Düzü, filmin büdcəsini açıqlamaq istəməzdim, heç bilmirəm də. Çünki mənim sahəm deyil. Bu işdə bizə BP Azərbaycan şirkəti böyük dəstək oldu. Yeri gəlmişkən, BP Azərbaycan şirkətinin bu işə xüsusi qayğı ilə yanaşan əməkdaşlarından Bəxtiyar Astanbəyliyə, Tamam xanım Bayatlıya və Zaur Cəbrayıla bir daha təşəkkür etmək istəyirəm.

– Ümumilikdə çəkilişlər harada aparılmışdır?

– Bildiyiniz kimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yaşlı dövrünü nəvəsi Rəis Rəsulzadə oynayıb və bununla bağlı çəkilişlər Türkiyədə aparılıb. Qalan çəkilişlər ölkəmizin şimal bölgəsində – Xaçmazda, Yalamada olub, Bakının bir sıra tarixi binalarından istifadə etmişik. Nəhayət, son iclasın keçirildiyi Əlyazmalar İnstitutunun binasında çəkiliş aparmışıq.

– Film çəkilişindən sonra bəzən aktyorlara ödənilən qonorarlar da müzakirə mövzusu olur. Aktyorlara yaxşı qonorar verildimi?

– Mən maliyyə məsələlərindən uzaq olduğum üçün bu barədə də nəsə deyə bilməyəcəyəm. Amma əminəm ki, aktyorlara normal qonorar verilib. Filmdə müxtəlif kateqoriyalı aktyorlar iştirak edir, əsasən gənclər üstünlük təşkil edirdi. Amma tutaq ki, Səmədağa Ağamalıoğlu rolunu oynayan tanınmış aktyorumuz Qurban İsmayılovla gənc aktyorun qonorarı eyni ola bilməzdi…

MÜSAHİB  / XuralTAC

QUBAD İBADOĞLU 100 İL ƏVVƏLKİ AZƏRBAYCANLA İNDİKİNİ MÜQAYİSƏ ETDİ:”Baş nazir xərcliyini atasından istəyirdi…” – Müsahibə

Xural Yazıldığı tarix 27 May 2018

Azərbaycan Demokratik və Rifah Hərəkatının rəhbəri, iqtisadçı alim Qubad İbadoğlu Strateq.az saytına müsahibə verib. Qubad İbadoğlu müsahibəsində 100 il əvvəlki Cümhuriyyət dövrüylə indiki Azərbaycanı müqayisə edib, həmçinin iqtidar-müxalifət münasibətləri, hakimiyyətin cəmiyyət üzərindəki total nəzarətinin səbəbləri və gücünün qaynağı haqda fikirlərini bildirib. 

Strateq.az həmin müsahibəni oxucularına təqdim edir:

– Qubad bəy, rəhbərlik etdiyiniz Azərbaycan Demokratik Rifah Hərəkatı yaradılanda özünü Cümhuriyyət, Rəsulzadə ideyalarının davamçısı kimi təqdim edib. 100 illik yubileyi sizin təşkilat necə qeyd edəcək?

–  ADR Hərəkatı Cümhuriyyətimizin 100 illiyi ilə bağlı bir sıra tədbirlər təşkil edəcək. Təşkilatımızın üzvləri Bakıda, Nərimanov rayonunda Rəsulzadənin baxımsız vəziyyətdə olan büstünü aşkar ediblər. Onun ətrafında iməcilik olacaq. Cümhuriyyətin yalnız adını qeyd etməklə, müəyyən tədbirlər keçirməklə bu işi bitirmək olmaz. Onun adını yaşatmaq üçün ciddi təşəbbüslərə ehtiyac var.

– Məsələn, nələr etmək olar?

– Biz müəyyən təşəbbüslərlə çıxış edirik. Ölkə başçısına və Təhsil Nazirliyinə öz təkliflərimizi göndərmişik ki, AXC-nin yubileyi ilə bağlı hansı tədbirləri təşkil etmək olar. Eyni zamanda Mərkəzi Banka müraciət etmişik ki, Cümhuriyyətin 100 illiyi ilə bağlı sikkələr kəsilsin; Rabitə Nazirliyinə məktub göndərəcəyik ki, qurucu liderlərin adlarına poçt markaları buraxılsın. Yəni biz istəyirik ki, AXC ilə bağlı mərasimlər qapalı tədbirlərlə yekunlaşmasın. Yubiley tədbirlərinin davamlı olması üçün addımlar atılsın.

– Cümhuriyyət qurucularına qarşı bir müxaliflik hiss olunur. Sizcə, niyə 100 illik yubiley ərəfəsində ən azından beynəlxaq konfranslar çağırılmır, onların xatirəsinə abidə kompleksi ucaldılmır, dövlət səviyyəsində başqa təntənəli tədbirlər keçirilmir?

– Müxaliflik yox, qısqanclıq hiss olunur. Bu, hər yerdə özünü göstərir. Hətta sizə deyim, təşkil olunan  tədbirlərdə Məmməd Əmin Rəsulzadənin adı çəkilmir, xidmətləri qeyd olunmur. Cümhuriyyət haqqında yalnız ümumu məlumatlar bölüşülür. Əslində AXC-nin banisi, ideya müəllifi Rəsulzadədir. Onun adının əbədiləşdirilməməsi Cümhuriyyətə olan münasibətin göstəricisidir. Biz hesab edirik ki, qurucu liderlərin xatirəsinə abidə kompleksi ucaldılmalıdır. Onlarla bağlı beynəlxalq səviyyəli konfrans çağırılmalıdır.  Bu tədbirlərə xarici dövlətlərin rəsmiləri, diplomatlar, səfirlər dəvət olunmalıdır. Buna Azərbaycan dövlətinin, cəmiyyətinin ehtiyacı var. Bilirsiniz ki, mayın 26-da Gürcüstanda da müstəqilliyin 100 illiyi qeyd olunur…

– Yeri gəlmişkən, maraqlıdır, gürcülər bu yubileyi necə qeyd edirlər?

– Gürcüstanda 100 illiklə bağlı dövlət səviyyəsində çox möhtəşəm tədbirlərin keçirilməsi nəzərdə tutulur. Bir neçə gün əvvəl oradan gəlmişəm. Artıq yubiley tədbirlərinə start vermişdilər. Hesab edirəm ki, Azərbaycanın belə yüksək səviyyəli tədbirləri keçirməsinə imkanları daha çoxdur: həm maliyyə, həm beynəlxalq əlaqələr, həm də təcrübə baxımından. Azərbaycan indiyə qədər bir sıra beynəlxalq səviyyəli idman yarışlarına, mədəniyyət tədbirlərinə ev sahibliyi edib. Bizim malik olduğumuz infrastruktur da gürcülərdən və ermənilərdən daha yaxşıdır.

– Bəs çatışmayan nədir?

– Burada çatışmayan yeganə şey siyasi iradədədir. O iradə ortaya qoyularsa, maliyyə, infrastruktur, təşkilatı işlər baxımından heç bir problem yoxdur. Yaxşı olardı ki, bu tədbirlər mayın 28-ə qədər keçirilərdi. Baxmayaraq, 100 illiklə bağlı tədbirlər ilboyu nəzərdə tutulub. Çünki əsas diqqət Cümhuriyyətin yarandığı tarixədir.

– Cümhuriyyət liderlərinə qarşı qeyd etdiyiniz qısqanclıq nədən doğur?

– Əlbəttə, bunu doğuran səbəblər var. Başlıca olaraq, qurucu liderlərin xidmətləri qısqanclığı doğuran səbəbdir. Həmçinin, bu qısqanclığı həmin şəxsiyyətlərin siyasi, mənəvi baxımından böyüklüyü yaradır. Cümhuriyyətin Azərbaycan tarixində, vətəndaşların qəlbində öz yeri var. Onların xalq tərəfindən bu qədər sevilməsi daha çox qısqanclıq yaradır. Rəsulzadənin və silahdaşlarının cəmi 23 ay ərzində gördükləri işlər, indikilərlə müqayisədə daha böyük görsənir. Ona görə də bu işlərin təbliğatında o qədər də maraqlı deyillər.

Məlumdur ki, Cümhuriyyət liderləri o çətin şəraitdə bir sıra mühüm qərarlar qəbul ediblər. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa ediblər, Bakını işğaldan azad edib Azərbaycanın paytaxtına çeviriblər. Qarabağı erməni daşnaklarından tamamilə təmizləyiblər. Şərqdə ilk parlamentli respublika yaradıblar. Qadınlara seçki hüququ, Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu veriblər. Cümhuriyyətin parlamenti bu qısa müddət ərzində 315 qanun qəbul edib. Bu qanunların 82-si maliyyə sahəsinə aid idi. Azərbaycan Mərkəzi Bankı yaradılıb. O zaman Azərbaycan ərazisində 3 valyuta vardı, amma onlar Azərbaycanın öz milli valyutasını buraxdılar. Bakı Dövlət Universiteti yaradıldı, Qori Seminariyasının Qazaxda filialı açıldı, o zaman 103 nəfər Azərbaycan gənci oxumaq üçün xaricə göndərildi. Əhəmiyyətli işlərdən daha biri təbii sərvətlərin ölkədən çıxarılmasına qadağa qoyulması ilə bağlıdır. Azərbaycan neftinin sahibi Azərbaycan xalıq idi. Eyni zamanda, ölkənin bütün ərazisində gömrük məntəqələri yaradılmışdı. Bu, çox önəmli idi, çünki artıq Azərbaycanın sərhədləri beynəlxalq miqyasda tanınırdı.

O hakimiyyətin təmsilçilərinin mənəvi baxımından da hazırki iqtidarın nümayəndələrindən çox böyük fərqi görsənir. Fətəli Xan Xoyski üç dəfə Azərbaycan hökumətinə rəhbərlik edib. O və silahdaşları mənəvi baxımından çox saf adamlar olublar. Təsəvvür edirsiniz, Xoyski, baxmayaraq ki, ölkənin baş naziri idi, amma atasına müraciət edib xərclik istəyirdi. Deyirdi ki, mən əməkhaqqımı başqa məqsədlər, yəni dövlət işləri üçün istifadə edirəm. Atası da deyirdi ki, sən tələbəlik illərində də, baş nazir olanda da məndən pul istəyirsən. Yaxud, baş nazirin müavininin arvadı məsələ qaldırmışdı ki, həyat yoldaşı aldığı maaşı evinə, uşaqlarına deyil, işçilərinə xərcləyir.

Bütün bunlar indikilərlə müqayisə edəndə, kəskin mənəvi fərqlər yardır. Bu da, təbii, qısqanclığa səbəb olur.

– Cümhuriyyətin naliyyətlərini qeyd elədiniz. Bəs 100 il sonra, indiki Azərbaycanla müqayisə edəndə hansı fərqlər yaranır? Bu günün mənzərəsi nədən ibarətdir? 

– Təbii ki, o dövrlə müqayisədə Azərbaycanın müstəqilliyi möhkəmlənib. Cümhuriyyət qurulanda, fəaliyyət göstərdiyi dövrdə ona qarşı çox ciddi təhlükələr vardı. Cümhuriyyətin 23 aylıq fəaliyyəti çox gərgin bir dövrə təsadüf edib. Təsəvvür edin, bir ay idi AXC Bakıya gəlmişdi, ingilis hərbi qüvvələri general Tomsonun rəhbərliyi altında Bakını işğal etdi. Tomsonun birinci göstərişi bundan ibarət olmuşdu ki, Bakı limanından Azərbaycanın bayrağı endirilsin. Yəni bizim müstəqilliyimizi tanımırdılar. Amma davamlı səylər nəticəsində xarici siyasət uğurlu oldu və Azərbaycanın müstəqilliyi tanındı.

Amma o zamankı dövrün şərtlərinə görə resurslar məhdud idi, qlobal səviyyədə ölkənin müstəqilliyini tanıtdırmaq çətin idi.

İndi bizim resurslarımız var, müstəqilliyimiz daha möhkəmdir, ona qarşı təhlükələr o dövrlə müqayisədə xeyli azalıb. Cümhuriyyət dövrünün parlamentində müxtəlif millətlərin, fraksiyaların, partiyaların çoxluğu indiki Milli Məclisdə yoxdur. O zaman mövcud olan insan haqlarına hörmət, siyasi fəaliyyət imkanları, fərqli fikrə dözümlülük indiki Azərbaycanda yoxdur. Cümhuriyyət qurucularının mənəvi, əxlaqi davranışları da indiki hakimiyyət nümayəndələrində yoxdur. İndikilər onların fəaliyyətini öyrənib mənəvi bir dərs almalıdırlar. Amma təəssüf ki, belə deyil.

Təsəvvür edirsiniz, o zaman Azərbaycan iqtisadiyyatında aparılan islahatlar indi yoxdur, aparılmır. AXC hakimiyyət gəldikdən sonra əks milliləşdirməni həyata keçridi, neft yataqlarını xarici şirkətlərə qaytardı. Nobel qardaşlarının, Rotşilidlərin əlindən alınmış neft yataqları, mülkiyyətləri özlərinə verildi. Mülkiyyət hüquqlarına çox böyük hörmət vardı. Bu, iqtisadi rəqabət, inkişaf üçün çox əhəmiyyətli bir məsələ idi. Onlar xarici ticarət, maliyyə sahəsində də əhəmiyyətli islahatlar həyata keçirmişdilər.

– Hansı islahatları qeyd etmək olar?

– Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liberal bazar münasibətlərinə əsaslanan iqtisadi sistem qurmuşdu. Baxmayaraq ki, o dövrdə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi zərurət idi, qarşıdakı illərdə böyük durğunluq dövrləri yaşandı. AXC-nin sosial proqramları vardı, o imkansız dövlət 103 qabiliyyətli gəncin xarcidə yüksək səviyyədə təhsil almasına şərait yaratmışdı. Onlardan 45 nəfərini təkcə Fransa universitetlərinə göndərmişdilər. İndiki Azərbaycanda isə xaricdə təhsil üzrə dövlət proqramının icrası dayandırılıb. Təbii ki, 100 ildən sonrakı dövrün tələbləri, çağırışları başqadır.

– AXC dövründəki siyasi, iqtisadi, sosial sahələrdə inkişaf yolunu qeyd etdiniz. Amma 100 ildən sonra Azərbaycanın siyasi inkişafında problemlər var. Həm parlament institutu, həm siyasi partiyalar, həm də azad mətbuat, vətəndaş cəmiyyəti zəif durumdadır. Bir əsr keçməsinə rəğmən, ortada olan problemlər nədən qaynaqlanır?

– Azərbaycanda indi həm siyasi, həm iqtisadi sahədə institutlar ləğv olunub. Onlar indi ya imitasiya xarakterli fəaliyyətlə məşğuldurlar, ya da sıradan çıxarılıblar. Müstəqil mətbuat, vətəndaş cəmiyyəti, vəkillik institutu bizim gözümüzün qarşısında məhv edildi.

Hesab edirəm k, Azərbaycanın ən ciddi islahatlara ehtiyac olan sahələrdən biri məhkəmə və ədliyyə sistemidir. Cəmiyyətin, fərdin, ölkənin, sahibkarlığın inkişafı üçün ilk növbədə müstəqil, ədalətli məhkəmə hakimiyyəti olmalıdır. Bayaq 100 il əvvəlki dövrdə mülkiyyət münasibətlərindən danışdıq. Amma indi, təəssüf ki, həmin mülkiyyət münasibətləri yoxdur. Ölkədə sanki əmlakın yenidən bölüşdürülməsi prosesi gedir. İndi müşahidə etdiyimiz nədir: bir naziri işdən çıxarırlar, məlum olur ki, onun əlində böyük kapital, əmlakı var. Həmin əmlakın böyük bir qismini onu əlindən alıb sonra nisbətən sərbəst fəaliyyətinə şərait yaradırlar. AXC dövründə milli iqtisadiyyat qurulmuşdu.

– Bəs indiki iqtisadi sistemin adı nədir, nəyə əsaslanır?

– Biz oliqarx iqtisadiyyatından o tərəfə – milli iqtisadiyyata keçə bilmədik. Milli iqtisadiyyat deyərkən, mən iqtisadiyyatın milliləşdirilməsindən bəhs etmirəm. İqtisadiyyatda tarazlaşdırlmış məsələlər – sosial təminatlar, azad sahibkarlıq, milli  gəlirlərin, təbii sərvətlərin ədalətli bölüşdürülməsi, təsərrüfatçılıq, milli burjaziya, orta təbəqə var. Amma Azərbaycanda qurulan oliqarx iqtisadiyyatı mili iqtisadiyyata keçid institutlarını inkişaf etməyə qoymadı. Bunlar rəqabət, məhkəmə, mülkiyyət institutlarıdır.

Siyasi sahəyə gəldikdə, seçki sistemini, azad mətbuatı, vəkillik institutlarını yerindəcə boğdular. Ona görə də Azərbaycandakı vəziyyət xeyli narahatlıq doğurur. Biz çox mürəkkəb bir regionda yerləşirik. Hakimiyyət – xalq münasibətlərində bizim gözləmədiyimiz, proqnozlaşdırmadığımız dəyişikliklər baş verə bilər. Qeyd etdiyim institutların rolu dəyişiklik dövründə daha çox olur, nəinki sabitlik dövründə. Azad mətbuat xalqa düzgün informasiya çatdırmalıdır, eyni zamanda vətəndaş cəmiyyəti xalqın içində olmalıdır ki, hansısa kənar qüvvə vəziyyətdən yararlanmasın. Belə bir situasiya yetişəndə, Azərbaycan dövlətinin maraqlarını xalqın maraqları ilə uzlaşdıracaq qüvvələr önə çıxa bilməyəcəklər. Əksinə, Azərbaycan xalqının maraqlarını başqa dövlətlərin maraqlarına uzalaşdırmaq istəyən qüvvələr meydana çıxacaq.

– Deməli, bu konteksdə milli təhlükəsizliyə ciddi təhlükələr var…

– Tamamilə doğrdur. Çox təəssüflər olsun ki, hakimiyyət dövlətin milli təhlükəsizliyi ilə deyil, daha çox özünün təhlükəsizliyi ilə məşğul olur.

– Problemləri sadalayırsız, onların milli təhlükəsizliyə ciddi problemlər yaratdığını deyirsiniz. Bu gedişat Azərbaycanı hara aparır?

– Bu gedişat indiki çərçivə ilə bizə yaxşı heç nə vəd eləmir. Ətrafımızda demokratikləşmə prosesləri gedir. Qlobal tendensiya Rusiyadan qaçma meyillərinin gücləndiyini göstərir. Ermənistanda baş verənlər göstərir ki, bu ölkənin Qərbə inteqrasiyasını birmənalı şəkildə gücləndirəcək. Yeni hakimiyyəti nə qədər Rusiya ilə bağlamağa çalışsalar da, o, Qərbyönümlüdür. Onlar çalışırlar ki, Avropa ilə vizasız gediş-gəliş əldə etsinlər, Qərbə inteqrasiya olunsunlar. Təəssüf ki, biz bu inteqrasiyadan geri qalırıq. Bu prosesin sonradan bərpa olunması illərlə vaxt aparan problemə çevriləcək. Artıq Gürcüstan, Ukrayna, Moldova bu mərhələni keçib, indi arxalarınca Ermənistanı aparırılar. Hazırda Belarusda proseslər başlayıb, orada hökumət Açıq Hökumət Tərəfdaşlığına qoşulub. Ola bilsin ki, iyulun 19-da Tiflisdə keçiriləcək qlobal sammitdə onları üzvlüyə qəbul etsinlər. Belarus Avropa İttifaqı ilə ikitərəfli müzakirələr aparır, artıq bu ölkədə siyasi məhbuslar azad ediliblər…

– Mərkəzi Asiyada da oxşar proseslər gedir…

– Bəli, demokratikləşmə prosesi Mərkəzi Asiyaya keçib, məsələn, Qazaxıstanda Rusiyadan qaçma meyilləri güclənib. Bu ölkədə əhalinin 35 faizinin rus olmasına və Rusiyanın istəməməsinə rəğmən, latın əlifbasına keçildi. Daha sonra hökumət ABŞ-la hərbi əməkdaşlığa qərar verdi.

Özbəkistanda da geniş islahatlar başlayıb, bürokratik əngəllər qaldırılır, xarici investisiyalar üçün münbit şərait yaradılır. Liberal gömrük, vergi , valyuta rejimi yaradıblar.

Qırğızıstanda bu mərhələni bir səviyyədə keçiblər. Yeni mərhələdə onlar demokratikləşmə prosesində daha önə keçəcəklər. Yerdə qalan iki ölkə – Azərbaycan və Tacikistanda bu proseslər getmir.

– Postsovet cəmiyyətlərində demokratikləşmə, sivil dünyaya inteqrasiyanın gücləndirilməsi təşəbbüsləri yuxarıdan, yoxsa aşağıdan gəlir?

– Fərqlidir. Özbəkistanda və Qazaxıstanda gedən proseslər yuxarıdan başlayıb aşağıya doğru gedir, amma Ermənistana bunu şamil edə bilmərik. Çünki onlarda proses aşağıdan başladı.

Postsovet məkanına aid olmasa da , regionun ən mühüm ölkələrindən olan Türkiyədə gedən proseslər də bu ölkənin demokratikləşməsinə gətirib çıxaracaq.

İrana gəldikdə, bu ölkədə hadisələrin başqa məcraya yönəlməsi labüddür. Çünki İran cəmiyyətinin daxilində böyük bir mina var, əhali hakimiyyətdən narazıdır, ABŞ-ın nüvə sazişindən çıxması milli valyutanı kəskin ucuzlaşdırıb. Hesab edirəm ki, İran xalqı da bu vəziyyətdən çıxıb irəli gedə biləcək.

– Gələk Azərbaycana… Biz nə edirik?

– Azərbaycan, təəssüf ki, Rusiyaya yaxınlaşmaq siyasətini davam etdirir. Avropa Birliyi ilə münasibətlərdə baş verənlər, Avropa Şurasında Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbərinə sanksiya qoyulması, Avropa Parlamentində qəbul edilən tövsiyyələr – hansı ki, orada göstərilənlər yerinə yetirməyincə, AB ilə saziş imzalana bilməz, – göstərir ki, Azərbaycan Avropaya inteqrasiyada maraqlı deyil, bundan sonra da maraq göstərməyəcək.

Bu günlərdə Azərbaycan rəsmiləri bəyan elədilər ki, Şanxay əməkdaşlıq təşkilatında statuslarını artırmaq istəyirlər. Biz həmin təşkilatda dialoq tərəfdaşı statusundayıq, bundan sonra, ola bilsin, müşahidəçi, lap tutaq ki, üzv olsun. Amma bunlar Rusiyaya lazımdır ki, biz onların beynəlxalq izolyasiyasına qarşı dəstək olaq.

– Azərbaycan çox kiçik ölkədir, bu qlobal qarşıdurmada Rusiyaya, yəqin ki, mənəvi dəstək ola bilərik… 

– Biz çox kiçik ölkə olsaq da, strateji baxımdan çox əhəmiyyətli mövqeyə malik ölkəyik. –

– Dediklərinizdən o nəticə çıxır ki, hakimiyyət bir çox hallarda milli maraqları gözardı edir. Bəs cəmiyyətin buna sükutu necə qiymətləndirilə bilər?

-Çox haqlı sualdır. Nəyə görə deyirlər ki, Azərbaycanda islahatlar getmir? Bunun çox aydın və sadə bir səbəbi var: islahatlar, dəyişiklik üçün ictimai tələb, təzyiq yoxdur.

– Yaxşı, Sizcə, niyə yoxdur?

– Çünki bu tələbi formalaşdıran institutlar sıradan çıxarılıblar. Azərbaycan ictimaiyyəti əvvəlki kimi düzgün informasiya əldə edə bilmir. Azərbaycan televiziyalarında verilən xəbərlər, aparılan müzakirələr, demək olar ki, bir siyasi qüvvənin təbliğatına yönəlib. Digər institutlar arasında əməkdaşlıq, konsolidasiya pis təşkil olunub. Məsələn, biz niyə Novxanıya getmirik? Hər təşkilatın Rəsulzadənin abidəsini ayrıca ziyarət etməsi elə Cümhuriyyət qurucularının ruhuna hörmətsizlikdir. Heç olmasa, bu 100 illik yubileydə ictimai-siyasi təşkilatlar həmrəylik göstərib onların abidəsini bir yerdə ziyarət edə bilərdilər. Burada aparıcı qüvvələr var, onların razılığı digər təşkilatların da münasibətinə təsir göstərir.

– Bu, Azərbaycanda ümumi siyasi sistem problemidir. Müxalifət qüvələrində də vahidlik, ideoloji xətt yoxdur, yəni cəmiyyətin istədiyi alternativi təqdim edə bilmirlər…

– Ümumiyyətlə, Azərbaycanda ideoloji müstəvi yoxdur. Biri sağçı, biri solçu olsaydı, deyərdik ki, bu iki partiyanın bir arada olması mümkün deyil. Çünki bu qədər ideoloji fər var. Amma üzdə olan təşkilatların hamısı deyir ki, ideologiyası müsavatçılıqdır. Ən azı bunları birləşdirən ideoloji əsaslar formalaşıbsa, fəaliyyət birgə təşkil olunmalıdır. Təəssüflər olsun ki, bu ideoloji müstəvi yoxdur. Olsaydı, bəlkə də Azərbaycan xalqı baş verənləri daha aydın şəkildə qəbul edərdi.

– Yəni hesab edirsiniz ki, cəmiyyəti birləşdirən dəyər artıq yoxdur…

– Bizim hamımızı birləşdirən dəyərlər var, amma o dəyərlərə qarşı münasibət fərqlidir. Və dəyərlərin özünün aşılanması prosesi gedir. Müstəqillik vacib şərtdir, müstəqil olmaq üçün gərək resurslarında müstəqil olsun. Əgər resurslar başqa qüvvədən asılıdırsa, heç zaman müstəqil qərar qəbul edə bilməyəcəksən. Bu insanlar indiyə qədər bunu siyasət hesab edib, bir-birlərini aldatmaqla, əzməklə önə çıxmağa çalışıblarsa, haqsız rəqabət aparıblarsa, bundan sonra nəsə gözləməyə dəymir.

– Gələcəyə çox pessimist yanaşma var…

– Hesab edirəm ki, Azərbaycan xalqının yaxşı bir gələcəyi var. Çox yanlış yanaşmadır, xalqı qınayırlar, hakimiyyəti dəhşətli bir cin-şeytana bənzədirlər. Ki, bu hakimiyyəti heç zaman dəyişmək olmaz. Bir yanlış yanaşma da ondan ibarətdir ki, iqtidarı yalnız hansısa xarici qüvvələr dəyişə bilər.

– Əslində, elə müxalifət uzun müddət xarici qüvvələrin dəyişiklikdə rolunu qabardıb. Bu, cəmiyyətdə öz gücünə inamsızlıq formalaşdırıb. Həmişə işarəni kənardan gözləyib…

– Bəli, bu, çox səhv bir yanaşma olub. Xalqa çatdırmalıyıq ki, biz yalnız özümüzə güvənməliyik. Bizim nicatimız dəyərlərimizdə və özümüzə güvənməkdədir. Şərəfli tarximiz də, yaxş dəyərlərmiz də var. Demirəm ki, hər şey ideal olub, lazım olanda dərs də çıxarmaq lazımdır. Tarixi bilməmək, qiymətləndirməmək kor olmaq kimi bir şeydir. Təəssüflər olsun ki, biz çox inamsız bir vəziyyətə gəlib çıxmışıq.

– İndiki müxalifətin önüncüllüyü ilə ölkədə dəyişiklik gözlənilirmi?

– Çətin bir məsələdir. Xalq prosesdə öz liderini müəyyənləşdirir. Kimlərsə özünü lider hesab edə bilər. Mən özümü ADR lideri kimi yox, sədri kimi təqdim təqdim edirəm. Çünki sabah başqa bir təşkilat üzvü də ona rəhbərlik edə bilər. Xalqın öz liderini seçmək şansları qabaqdadır, gələcəkdədir.

– Bu gələcək nə zaman gələcək, çoxmu uzaqdadır?

– Bu, ikitərəfli bir prosesdir. Bir tərəfdən mövcud hakimiyyətin zəifləməsi prosesi getməlidir. Digər tərəfdən, ona alternativ olan qüvvələr güclənməlidir.

– Deməli, hakimiyyət güclüdür...

– Hökumət monolit deyil…

– Bəs nə ilə güclüldür?

– İndiki halda hakimiyyətin gücü onun maliyyəsindədir. Azərbaycan hakimiyyəti heç zaman indiki qədər varlı və şanslı olmamışdı. Neftin qiymətinin bahalaşması hakimiyyətin gücünü-qüdrətini bir az da artırır. Demokratik institutları dağıtdığına görə, hakimiyyət monopol, güclü bir sistem yaradıb. Eyni zamanda xalqın, ictimai-siyasi qurumların üzərində qurduğu nəzarət şəbəkəsi ilə də güclüdür. Hakimiyyətin bir əldə cəmlənməsi istənilən məsələdə onun çevikliyinə, qərar verməsinə şərait yaradır.

– Sizcə, hakimiyyət əhali təbəqələri arasında hansı qrupların mənafelərini daha çox qoruyur, onun ifadəçisidir?

– Hakimiyyət istehlakçını müdafiə etmir, o, istehsalçını müdafiə edir. Bu istehsalçı da onun siyasi hakimiyyətinin tərkib hissəsidir. Beləliklə, oliqarxların biznes və siyasi maraqlarını təmin edən bir hakimiyyətdir.

– Yəni cəmiyyətdən dəstəyi var, qopmuş vəziyyətdə deyil…

-Mən düşünmürəm ki, hakimiyyətin cəmiyyətdə dayaqları çox zəifdir.